گیریش
اسکی متنلری چاغداش قوراملارلا اوزلاشدیرمانین هم ائستئتیک هم ده ائپیستئمولوژیک یؤنو وار. فورم، دیل، ایچریک، موسیقی، دونیا گؤروشو و اینانج سیستمی کیمی قونولار، هر ایکی ساحه ده اله آلینیب آراشدیریلا بیلر. یازیلما تاریخیندن یوز ایللر کئچمیش هر تورلو یازی ایستر ایسته‌مز کئچمیشی بو گونه داشییر، بو گونکو اوخوجو ایسه کئچمیشی آلقیلاماقلا یاناشی متنه چاغداش دیرلر سیستمی ایله یاناشیر و موقاییسه ائدیر. اما بیر متن، آراشدیرماق مقصدی ایله اوخوناندا بو طبیعی سورج داها دا دقیق بویودلار آلیر و گؤزدن یایینان، ائله‌جه ده گونون غالیب کولتورو و زامان توزو ایله اوستو اؤرتولن بعضی آلت کولتورلر پارلاماغا باشلاییر. اینسان یئنی تکنولوژی و چاغداش دوشونجه واسیطه‌سی ایله گله‌جه‌یه افقی و یاتای بیر اییلیمده‌دیرسه، اسکی متنلرین باساماغییلا کئچمیشین درینلیینه ائنیر. یعنی گلیشمه و ترقی‌نین بیر دیاگرامی(نمودار) اولسایدی، یقین اونون اوزونلوق و بویونو یئنی تکنولوژی، کشف و گونلوک ائییتیم، ائنی و قالینلیغینی ایسه اسکی متنلردن آلینمیش بیلیم و تجروبه‌لر تشکیل ائدردی.
بو گیریشله، آذربایجان و تورک دونیاسینین معنوی ثروتلریندن بیری حسابلانان ده‌ده قورقود کیتابیندا، مدرن دونیادا واراولوشچولوق(اگزیستانسیالیسم) کیمی تانینان فلسفی بیر آخیمین ایزینی آختارماغا چالیشاجاغیق. اوخوجولارین ده ده قوروقود کیتابی و اگزیستانسیالیسم مکتبی ایله تانیشلیغینی فرض آلاراق اونلارین قونوموزلا ایلگیلی جهتلری و اساس اؤزللیکلرینه توخوناراق بیر باشا قونویا کئچیریک.
اگزیستانسیالیسم
اگزیستانسیالیسم یا دا واراولوشچولوق اینسانین ووجودو و واراولوشونا اؤنجه‌لیک وئرن و اینسانین اؤزگورلویو و سوروملولوغونو تمل آلان فلسفه، ادبیات و صنعت آخیمی دیر. تمل دوشونجه‌سی ۱۹-جو یوز ایللییین اورتالاریندا قویولسا دا ۲۰-ینجی یوز ایللیکده آرتیق دونیا سویه‌سینده تانینمیش بیر آخیم کیمی فلسفه آلانینا کئچمیشدیر. وار اولوشچولوق مکتبی ایکی چئشیدی ایله تانینماقدادیر:
1- دانیمارکالی فلسفه‌چی سورن کیئرکئگارد تمثیل ائتدییی، خریستیان-اینانجلی- اگزیستانسیالیسم(باخمایاراق کی کیئرکئگارد بو آد و عنوانی قوللانمامیشدیر)
2- فرانسالی فلسفه‌چی ژان پول سارترین تمثیل ائتدیی، الحادی و آتئییست اگزیستانسیالیسم
بو ایکی دسته‌نین تمل اورتاقلیقلاری: « وار اولولوش(وجود) اؤزدن(بوردا ماهیت) اؤنجه گلیر »*۱ سلوقانی‌دیر.
«ووجودون ماهییتدن اؤنجه‌لییی» نه دئمک‌دیر؟
سارترین «اگریستانسیالیسم و بشر اصالتی» اثرینده بئله بیر آچیقلاماسی وار: بشر(اینسان) اؤنجه وار اولور، اؤز وارلیغینین فرقینه واریر، دونیادا باش قالدیریر، سونرا ایسه اؤزونو تانیتدیریر؛ یعنی اؤزوندن بیر تانیم(تعریف) اورتایا قویور.
دئملی واراولوشچولوق اینسان مرکزلی بیر دوشونجه اولاراق اؤز فلسفه‌سینی اینسانین وارلیغی اوزرینده قورور و اینسانین کاراکتئر و گله‌جه‌یینی، اؤنجهدن اولان ماهیت و جوهر کیمی آنلاییشلارا باغلاماغا قارشی‌دیر. سارتر دئیر کی اینسانین ماهیتی تدریجی شکیلده، سئچیملری و آلدیغی قرارلار آراجیلیغی ایلا اولوشور، چونکو اینسان اؤنجهدن چیزیلمیش بیر پلان دئییل و اینسان طبیعتی دئیه بیر شئی یوخدور. اینسان تکجه ذهنیمیزده یاراتدیغیمیز نسنه دئییل بلکه اؤزوموزدن طلب ائتدییمیز و اؤزوموزدن یاراتدیغیمیز بیر وارلیق‌دیر.
واراولوشچولوقدا اینسان سئچیملری و داورانیش طرزی ایله اؤزونو یارادیر و اؤزوندن بیر تعریف و تانیم ایره‌لی سورور. سارترین اؤیرتیلری اساسدا اینسان آزادلیغا محکومدور و بو آزادلیق سئچیم ائتمک باجاریغی دئمک‌دیر. بیر کیمسه گؤستردیی قهرمانلیقلا بشریته او قهرمانلیق نوعونو تانیتدیریب اؤنریر و ترسینه اولاراق قورخونو و آلچاق ایشلری سئچدیینده ایسه قورخو و پیس ایشلرین ائتیکاسینی یارادیب و هامینی او داورانیشا دعوت ائدیر. اما بو قهرمانلیق و یا آلچاق ایشلر اینسانلارلا دونیایا گلمیر. اینسان اؤنجه وار اولور سونرا بو خاصییتلره یییه‌لنیر. ووجودون ماهیتدن اؤنجه‌لییی تکجه اینسانلارا اؤزل‌دیر؛ اشیالار و باشقا مووجودلار باره ده کئچرلی دئییل. یازدیغیمیز قلمی نظره آلساق بو قلم وارلیق قازانمامیشدان اؤنجه بیر صنعتچینین ذهنینده، اؤنجه ماهیتی، نئجه‌لیی و نه ایشه یارادیغی بلیرلنیر، سونرا ماتریاللاری بیرلشدیریب معین ایش اوچون اوره‌دیلیر. اما اینسانا گلینجه اؤنجهدن کیم اولدوغو، نئجه ماهیته مالیک اولدوغو وگله‌جکده نه ایشلر گؤردویو باره ده بیر فیکیر اورتادا یوخدور. یعنی اینسان دوغولوب وار اولدوقدان سونرا، دوشونوب داشیندیقجا ائیلملری ایله(عمل) او ماهییتی قازانیر.
ده ده قورقود
هر بیر خالقین یاشام طرزی، مئنتالیتئت و عنعنه‌لرینی اولوشدوران یازیلی و یا شفاهی ادبیات اؤرنکلری اولدوغو کیمی آذربایجان و تورک خالقینین دا اؤزونه مخصوص ادبی آبیده‌لری وار. بو ادبی آبیده‌لردن بیری دونیاجا تانینمیش ده ده قورقود کیتابی دیر. ایندیه قدر اوچ نسخه‌سی تاپیلیب تانیتدیریلمیش ده ده قورقود کیتابی منبعلره اساسن ایلک اولاراق اون بیرینجی یوز ایللیکده یازییا آلیندیغینا باخمایاراق، متنده گئدن گله‌نک و آیینلری نظره آلدیقدا عصیرلر اؤنجه‌یه عایید اولدوغو فیکری ده اورتادادیر و یازی شکیلی آلدیغی چاغلارا قدر شفاهی اولاراق اوزانلارین داستانلاری ائله‌جه‌ده خالق دیلینده یاشامیش‌دیر. آذربایجان خالقینین معنوی دیرلرینی یانسیدان ده ده قورقود کیتابی زامان زامان اطرافلی شکیلده آراشدیرما قونوسو اولموشدور. آراشدیرمالار چوخونلوقلا فیلولوژی، میفولوژی و تاریخی باخیمدان آپاریلسا دا اثرین ائستئتیک و فلسفی جهتدن آراشدیرما و تدقیق قابلیتینی ده وورغولایا بیلریک. اثرده گئدن حیات طرزی، دونیا گؤروشو و الوانلیغییلا سئچیلن عادت عنعنه‌لر آنتروپولوژی باخیشلا یاناشیلدیغیندا زامان بویو شکیل دییشدیینه باخمایاراق هله ده خالق ایچینده یاشدادیغینین شاهیدی اولوروق. او گله‌نکلردن بیری اوغوز ائلینده آد وئرمه مراسیمی‌دیر. بیر نئچه بوی‌دا(داستان) تکرارلانان آد قویما مراسیمی بلکه‌ده دونیادا اؤرنه‌یی اولمایان گله‌نکلردن بیری‌دیر.
ده ده قورقود کیتابیندا آد وئرمه و آذربایجان خالقی ایچینده آد گونو
بیلیندیی کیمی آذربایجان خالقینین مدنیتینده، باشقا میللتلرین ترسینه اولاراق اوشاغین دوغوم گونو دئییل، اوشاغین آد گونو شنلیک و تؤرن شکیلینده قئید اولونور. البته آد گونو عنوانی ایلا تانینان تؤرن، مدرنیته و گون طلبلرینه گؤره دونیا ایلا اینتئقراسیا اولاراق، شخصین دوغوم گونونده قئید اولونور، بو ایسه ده ده قورقود کیتابیندا گئدن و اوغوز آد وئرمه مراسیمینین یوخاریدا دا وورغولاندیغی کیمی دییشمیش شکیلی‌دیر.
آد وئرمه/قازانما
ده ده قورقود کیتابیندا اوشاق آنادان اولدغو زامان بیر سوره‌لیک آدسیز یاشاییر و اونا دونیایا گلن همن، آد قویولمور. یعنی اوشاق اؤزوندن بیر هونر، قهرمانلیق و فرقلی بیر اؤزللیک گؤستررک ایسته‌دییی و داوررانیشلارینا اویغون آدی قازانمالی‌دیر، سونرا ایسه ائلین بیلگین شخصی(ده ده قورقود) گلیب او اوشاغا بروزا وئردییی اؤزللیکلرینه گؤره آد وئرمه‌لیدیر. اصلینده بو گله‌نه‌یی آد وئرمه دئییل داها چوخ آد قازانماق کیمی دیرلندیرمک دوزگون اولار. چونکو اصلینده آد وئریلمیر آد قازانیلیر.
بوی‌لاردا آنلاتیلدیغی کیمی بعضا بو آد قازانماق سوره‌سی شخصین گنج یاشلارینا قدر سوره بیلر. هر بیر حادیثه و تصادفی داورانیشلار آد وئرمک اوچون اساسلی ندن دئییل و گؤرولن ایش، آدسیز اینسانین کاراکتئریندن گلن و مقصدلی شکیلده دوشونولموش بیر چابا و داورانیش اولمالی‌دیر. کیتاب ده ده قورقود حماسی بیر اثر اولدوغونا گؤره بوی‌لارداکی اینسانلارین چاباسی دؤیوش، ایگیدلیک و قهرمانلیق یؤنونده گؤستریلیر. قازانیلان آدلار ایسه چوخونلوقلا بو فوندا حیاتا کئچیر. ائله‌جه ده قادینلارا وئریلن آدلار باره‌ده بیلگی‌لر یوخدور. نظره گلیر کی بو گله‌نه‌یی، راییج اولدوغو چاغلاردا، بوتون توپلوما عمومیت وئرسک، فرقلی آنلاییشلار داشییان آدلارین دا کؤکو و یارانما ندنینی تخمین ائتمک اولار. اما هله‌لیک بو مراسیمله ایلگیلی الده اولان اؤرنک، ده ده قورقود داستانلاریندا گئدن آدلار اولدوغونا گؤره بیر نئچه اؤرنه‌یینه توخونوروق:
بئیرهک: اون بئش یاشینا قدر عاییله طرفیندن کئچیجی بیر آد آلسا دا، بئیرهک آدینی، اوغوز تاجیرلرینی گورجو یاغیلاردان قورتاریب و اؤزونه مخصوص بیر قهرمانلیق گؤسترندن سونرا آلیر. “بالاجا قورد” آنلامینا گلن بئیرهک سؤزو، “بؤرو‌یک”(börüyak) سؤزونون دییشمیش فورماسیدیر. بیلیندیی کیمی توروک میفولو‌ژیسینده قوردون اؤزونه مخصوص یئری وار . قورد قورخمازلیق، قورویوجولوق، قورتاریجیلیق و رهبرلیک سیمگه‌سیدیر.
بوغاج: سالدیرقان و وحشی بوغانی یئندییندن سونرا بوغاج آدینی قازانیر
قازان خان: داستانلارین بیر چوخوندا آدی گئدن قازان خانین آدینین نئجه وئریلمه‌سی باره ده، کتاب ده ده قورقودون اوچونجو نوسخه‌سینده(تورکمن صحرا نسخه‌سی) ماراقلی بیلگی‌لر گئدیر. بو نسخه‌ده نئچه آشامالی بیر یاریشدا، قازان خانین هونری باره‌ده سؤیله‌نن روایتین آراسیندا قازانین آد قازانماسی ایلا نتیجه‌له‌نن “قارا قازانی” قالدیرماسی اولایی آنلاتیلمیشدیر. داستان سویلاما شکیلینده قازان خانین اؤز دیلی ایله بئله روایت اولور:
*۲ آلا دمیر کافیر خاندان گلن آلتی دئییل آلتمیش باتمان قازان ایدی
ایچ اوغوزون، دیش اوغوون آغالاری،(اونو) بوش ایکین گؤتوره بیلمزدی
ایچینه لعل چاخیر دولدوردوم، یاخشیجا دالیمین(اوموزومون) اوستونه قالدیردیم
قارا قازانی بوشالدیبان یئره قویدوم
آدیم “دلی دؤنمز” ایکین، آد قازانان “قازان” ایدیم
متنده باشقا دؤولتدن گلن و قوللانماسی باجاریق ایسته‌ین، چوخ دیرلی اوچ عونصورله ایلگیلی اولاراق گؤستریلن هونر، سیرا ایله آنلاتیلمیشدیر. هونر گؤستریلرینین هر بیریسی اؤدول قازانماقلا نتیجه‌لنمیشدیر. هونرین عونصورونون قازان(یئمک ظرفی) اولدوغو بؤلومده ایسه اؤدول، آد قازانماق اولموشدور. بوردا ده ده قورقوددا راییج اولان آد قازانما گله‌نه‌یینین یئنی جهتلری ایله ده تانیش اولوروق: ۱-کئچمیشده آلدیغین بیر آدین اولسا دا یئنی داورانیش و گؤستردیین هونرلر واسیطه‌سییله یئنی ماهیتلی بیر آد دا قازانیب آدینی دییشه بیلرسن.( داستاندان بللی اولدوغو کیمی قازان خانین اؤنجه‌لر دلی دؤنمز دئیه آدی اولاراق یئنی‌دن قازان آدینی قازانیر) ۲- آد قازانماغین شرطی تکجه قان تؤکوب قهرمانلیق گؤسترمک دئییل، ایسته‌نیلن هر بیر باجاریق ساحه‌سینده آد قازانماق مومکوندور.
دئییللمه‌سی یئرینه دوشر کی قازان آدینین او دؤورده اهمیتی اونون رمزی معنا داشیماسییندادیر. قازانین آد قازانماسی ماجراسیندا، ایچینده شاراب و ایچکی دولو بیر قازانی چیینینه آلیب و اونو بوشالتماسی، یعنی اوراداکی اینسانلارا ایکرام ائتمه‌سی، بیر اونور و شرف اولاراق سیمگه‌له‌نیر. قازان خانین همن ماجراسی شجره تراکمه کیتابیندا(ابوالقازی بهادر خان۱۰۷۱-هجری قمری) قهرمانین بؤیوک قارا قازان دولوسو قیرخ بیر آتین اتینی چیینینده داشینیب اینسانلاری دویورماسی کیمی روایت اولور. البته روایتده قازان سؤزو ایله یان یانا گلرک “قازانان” فعلینه ده تاکید اولماسی، ایهام صنعتی اولاراق، بو آدین هم ده قهرمانین آردی آردینا الده ائتدیی اوغورلارلا ایلگیلی اولدوغونو گؤستریر. دئمک هر دوورون اؤز دیرلری اینسانلارین قازانماق ایسته‌دیی ماهییت و اؤزونون نئجه تقدیم ائتمه‌سینده تاثیری وار. اصلینده آد قازانما گله‌نه‌یی تورک اینسانینین آنادان دوغولاندان سونرا بیر سوره آدسیز یاشاییب و سونرا اؤزونو تانیدیقجا اؤزوندن بروزا وئردییی داورانیشلاری سرگیله‌مکله، آدینین نئجه اولدوغونا قرار وئرمک و اؤزونو تانیتدیرماق کیمی واراولوشسال چاباسی‌دیر.
سونوج
بییلیندیی کیمی ده ده قورقود کیتابی مختلف دؤور‌لرین کولتور و مدنیتینی اؤزونده باریندیریر و سانکی یازیلیب بیتمیش بیر کیتاب دئییل‌دیر. کیتابدا هم اسلامدان اؤنجه شاراب ایچمه کیمی ائیلملر هم ده اسلام مدنیتینین عونصورلری یانسییر. هم توتمچیلیک و شامانیزم، هم ده اسلام اسلوبوندا دعا ائتمک وار، بو اؤزللیک اثرین کئچدییی چئشیدلی چاغلارین کیتابدا قویدوغو ائتکی‌نی و هر دؤورون کیتابدا قاتقیسینی گؤستریر. سانکی قار یاغمیش بیر ساحه‌ده بیر قار توپاسینی یووارلاتدیقجا، کئچدییی یئرلرین قارینی اؤزونده توپلاییب گئتدیکجه بؤیویور. اونا گؤره بعضن چلیشکیلی دوشونجه‌لری اؤزونده عکس ائتدیریب گونوموزه چاتان بو اثر، ماراقلی الوانلیقلارییلا مختلف ساحه‌لرده آراشدیرمالار قونوسو اولور و دوشونجه خزینه‌میزین یئنی چالارلارییلا تانیش اولوروق. بو یازینین قونوسو ایسه ده ده قورقود کیتابیندا آد وئرمه/ قازانما گله‌نه‌یی ایله چاغیمیزین ان تانینمیش فلسفی آخیملاریندان اولان اگزیستانسیالیسم مکتبینین تمل دوشونجه‌سی‌نین چاغیریشماسی‌دیر. دئمک اولار اگزیستانسیالیسم ائورنسل بیر آخیم اولدوغونا گؤره، باشقا اثرلرده اونون ایزینی آختارماق و وار اولوشچو دوشونجه‌لرین اسکی متنلرده آراشدیریلماسی همیشه دیققت مرکزینده اولموشدور.
دوغال اولاراق بیر متنین واراولوشچو و یا هر هانسی بیر دوشونجه‌یه یؤنه‌لیک آچی‌دان اینجه‌لنمه‌سی اوچون اورتالاریندا اؤزدشله‌شن بیر آنلاییش و اؤزللییین اولماسی شرط‌دیر. بئله‌لیکله یوخاریدا دا آچیقلانان هر ایکی متن و دوشونجه سیستمینه باخاراق ده‌ده قوروقود کیتابیندا واراولوشچولوقلا اؤزدشله‌شن آنلاییشی بو شکیلده اؤزتله‌ییب سونلاندیرا بیلریک:
-اگزیستانسیالیسم(واراولوشچولوق): واراولوش اؤزدن اؤنجه گلیر. یعنی «اینسان اؤنجه وار اولور، اؤز وارلیغینین فرقینه واریر، دونیادا باش قالدیریر، سونرا ایسه اؤزونو تانیتدیریر؛ یعنی اؤزوندن بیر تانیم اورتایا قویور.»
-ده ده قورقود کیتابی و تورک کولتورونه اؤزل، آد وئرمه/قازانما سیستمی. بو تؤرن سانکی اگزیستانسیالیسمین اساس موتیوی اولان واراولوش اؤزدن اؤنجه گلیر ایلکه‌سینین حیاتا کئچمیش تجسسومو و گله‌نک حالی آلمیش شکیلی‌دیر. اینسان دوغولور(وار اولوش)، آدسیز یاشاییر(اؤنجهدن ماهیت، کیملییین اولماماسی)، قهرمانلیق و هونر گؤستریر(وارلیغینین فرقینه وارماق،باش قالدیری)، آد قازانیر(اؤزونو تانیتدیرماق، ماهیت و کیملیک قازانماق).
بو باغلامدا ده ده قورقود کیتابیندا تانیش اولدوغوموز بو گله‌نه‌یی اگزیستانسیالیسمین وورغولادیغی آتیلمیشلیق، بیرئیلشمک، سئچیم و آزادلیق کیمی آنلاییشلاری ایلا دا اوزلاشدیرماق اولار. اینسانین دوغولاندان سونرا آدسیز یاشاماسی بیر چئشید حیاتا آتیلمیشلیق، آد قازانماسی ایسه سئچیم و آزادلیق آنلاییشلاری ایلا اوست اوسته دوشور.
ده ده قورقود داستانلاریندا آتا آنانین اوشاغا آد وئرمه‌مه‌سی، سانکی اوشاغین گله‌جه‌یی و کیملیی و نئجه بیر اینسان اولدوغو باره‌ده بیر فیکیرلرینین اولماماسینا ایشاره‌دیر. میثال اوچون بیر والدین اوشاغینا آصلان آدی قویورسا دئمک اونون آصلان کیمی گوجلو و قورخماز بیر کاراکتئرینین اولماسینا اومودلودور. اما آد قویمادیقدا بئله چیخیر کی بو الدن، ایاقدان، گؤوده‌دن و باشدان اولوشموش بیر مؤوجودون گله‌جه‌یی و نئجه اینسان اولدوغو آتا آنایا معلوم دئییل و اونون آدی، نئجه اینسان اولدوغو و کیملییینی گله‌جکده اؤزونون سئچیمینه بوراخیرلار. او بؤیودوکجه تدریجا اؤزونو یاراداجاق و کیم اولدوغونو هامی‌یا تانیتدیراجاق. او اؤزونو اؤزو یاراداجاقسا، آدینی اؤزو قازاناجاقسا، والدینین اونا آد قویماسی عبث بیر ایش دئییل‌می؟ بو ده ده قورقود متنیندن چیخان بیر منطیقدیر و وار اولوشچولوق مکتبی ایله اؤرتوشمکده‌دیر.
ایضاحلار:
*۱« وار اولولوش(وجود) اؤزدن(بوردا ماهیت) اؤنجه گلیر »: فارسجادا «وجود مقدم بر ماهیت است» کیمی ترجومه اولموشدور.
*۲ یوخاریداکی آلینتی چاغداش آذربایجان تورکجه‌سینه اویغونلاشدیریلمیشدی. متنین اورجینالی بودور:
آلتی دَکول آلتمیش باتمان غازانیدی
ایچ اوغوزونک دیش اوغوزونک آقالری بوش ییریندَنک کوتوره بیلمَزدی
ایچینه لعلی چاقیر دولدوردوم آق دالیمونک اوستینه خوب کوتوردوم
قارا غازانی بوشادوبنی ییره قویدوم
آدوم دَلو دونمَز ایکَن آد غازاننک غازانیدوم
قایناق:
-ده ده قورقود کیتابی و ده ده قورقود کیتابیندا سؤزلر و آدلار. دئرئسدن نوسخه‌سی اوزرینده- حسین م گونئیلی ۱۳۸۷
– کتابِ دده قوْرقود و نسخه گنبد- تبریز(تورکمن صحرا) -اسماعیل جفرلی-سومرنشر ۱۴۰۰
-اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر- ژان پل سارتر. ترجمه مصطفی رحیمی-نشر نیلوفر
-ده ده قورقود. اولوسلار آراسی تورک دیلی و ادبیاتی آراشدیرمالاری درگیسی. ۹جو سای.سالور قازانین آد قازانماسی اوزرینه-آصلی هان هازنه‌دار اوغلو ۲۰۲۰
