«مرا ببوس»، «گل اوپ منی» و «آچیل سحر» ترانه‌لری‌نین شاعرلری
دکتر ح. م. صدیق(۱)
«مرا ببوس» شعرینی فارسجا‌یازان‌ها‌له تخلص ائدن حیدر رقابی دیر که شهرزاد عنوانلی شعر مجموعه‌سی واردیر. دکتر‌ایرج صرّاف بو باره‌ده‌یازیر:
«پس از کودتای نظامی۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مبارزه‌ی مردم به صورت دسته‌های کوچک و در گوشه و کنار انجام می‌گرفت و با پنهان‌کاری، در مواردی هم جوان‌ها برای تشکیل جلسات به ارتفاعات شمال تهران رفته و با افروختن آتش که نشانه و رمز حضورشان بود، با دیگران آشنایی پیدا کرده و دور هم جمع می‌شدند. البته دستگاه امنیتی به شدت مراقب بود و بهانه‌جویی می‌کرد. از‌این رو هر ملاقات و تجمع، می‌توانست حادثه آفرین باشد. واضح است که آن ارتفاعات نیز از‌این تعقیب‌ایمن نبود و از‌این جهت، هر روز حادثه‌ای ممکن بود علت «آخرین ملاقات» باشد.یعنی رفتن سر وعده گاه، وداعی سخت و سنگین را در پی داشته باشد … واضح است که چنین صحنه‌ها در روح حساس و شاعر «حیدر رقابی» اثر عمیقی برجای گذاشت که با همه‌ی وجودش ترانه‌ی [مرا ببوس] را به کمال «دل گویی» سرود و برای آهنگ روی آن به سراغ استاد «مجید وفادار» رفت.»(۲)
او پس از ذکر آهنگساز و خواننده‌ی اولیه‌ی این ترانه می‌گوید:
« … در شرائط سرکوبی و اختناق، درست زمانی که سروده‌ی سوزناک هاله آهنگ مناسب خود را یافته بود، کسی مسئولیت خواندن آن را از ترس ساواک برعهده نگرفت … و دستگاه امنیتی رادیو از اجرای آن جلوگیری کرد. پس از اعدام افسران … که بغض‌های فشرده دل‌ها، مجال ترکیدن می‌جست، مرحوم حسن گل نراقی که تازه به دنیای هنر آمده بود، آن را اجرا کرد. اما حتی هرگز نه خواننده و نه نوازنده تصور نمی‌کردند … گل سر سبد همه‌ی ترانه‌های مطرح را بگیرد و هر روز چند بار تقاضای پخش آن شود!»(۳)
اردبیل طب دانشکده‌سی اوستادی دکتر جواد وهاب زاده بو مسأله ایله ایلگیلی یازیر:
«به آقای رقابی ۴۲ ساعت مهلت داده بودند که از ایران خارج شود … حدود ۵۲ سال داشت … برای خداحافظی به خانه‌ی ما آمد … پدرم گفت با شما کار دارم. به اتاقی رفتند … معلوم شد که پدر قطعات آهنگ را می‌نوازد و آقای رقابی سیلاب برمی‌دارد … چون برای رفتن شتاب داشت، ساعت ده شب بود که تلفن کرد و بقیه‌ی شعر را تلفنی گفت و رفت … »(۴)
مرا ببوس
-۱-
مرا ببوس، مرا ببوس،
برای آخرین بار
تو را خدا نگهدار
که می‌روم به سوی سرنوشت
بهار ما گذشته
گذشته‌ها گذشته
منم به جست و جوی سرنوشت
در …
میان توفان، هم پیمان با قایقران‌ها
گذشت از جان
باید بگذشت از توفان‌ها
به تیره شب‌ها دارم با‌یارم پیمان‌ها
که برفروزم آتش‌ها در کوهستان‌ها
آه!
شب‌سیه
سفر کنم.
ز تیره ره
گذر کنم
نگه کن‌ای گل منی!
سرشک غم به دامن
برای من میفکن.
دختر زیبا!
امشب بر تو مهمانم
در پیش تو مهمانم
تا لب بگذاری بر لب من.
دختر زیبا!
از برق نگاه تو
اشک بی گناه تو
روشن سازد‌یک امشب من.
-۲-
ستاره مرد، سپیده زد چو‌یک فرشته ما هم
نهاده دیده بر هم،
میان پرنیان غنوده بود.
به آخرین نگاهش،
نگاه بی گناهش
سرود واپسین سروده بود.
دید که من از‌این پس
دل در راه دیگر دارم.
که مهد خونی با صبحی روشن دارم.
به روی او نگاه من
نگاه او به راه من.
فرشتگان زیبا
به ماتم دل ما
در آسمان هم آوا
*
ستاره مرد
سپیده زد چو‌یک فرشته ما هم
نهاده دیده بر میان پرنیان غنوده بود
به آخرین نگاهش
نگاه بی گناهش
سرود واپسین سروده بود.
دختر زیبا
چشمان‌سیه بگشا
باروی بهشت آسا
بنگر خندانم بار دیگر
شبنم گل‌ها، با برگ شقایق‌ها
بنشین بر بال باد سحر
مرا ببوس، مرا ببوس
برای آخرین بار
تو را خدانگهدار
که می‌روم به سوی سرنوشت
بهار ما گذشته
گذشته‌ها گذشته
منم به جست و جوی سرنوشت.(۵)
هاله تخلص ائدن حیدر رقابی، حقوقدان ایدی. ۲۸ مورداد کودتاسیندان سونرا آمریکایا گئتدی، اورادا حقوق دکتراسی درجه‌سی آلدی و داها ایرانا قاییتمادی. آمریکادا قیرمیزی دریلر «دیوسی» دانشگاهی‌نین تأسیس ائدنلریندن بیریسی ساییلیر.
شعرین تورکجه ترجمه‌سی
بیر گون، من ۱۳۴۵ نجی ایلده یای فصلین بیر گونونده علیرضا نابدل‌گیله گئتمیشدیم. بیز ایکیمیز محمدباقر خلخالی‌نین «ثعلبیه» مثنوی‌سینی یئنی چاپا حاضرلاماق اوچون امکداشلیق ائدیردیک. قرار قویموشدوق او، مثنوی‌نین متنی‌نین دیلینی ساده‌لشدیرسین، من ده شاعرین حاققیندا مقاله یازام. اودورکی اونونلا تئز – تئز گؤرشوردوم.
بو گؤروشومده مقاله‌مین بیر تیکه‌سینی اوخودوم. او، بعضی جمله‌لر آرتیرماغی توصیه ائتدی. او جمله‌دن دئدی کی یاز: «اشک مظلومان، کوچه‌های این داستان را خیس کرده است.»
همین گؤروشده، «مرا ببوس» ترانه‌سی‌نین تورکجه‌میزه چئویرمه‌سینی دانیشدی و ترجمه‌دن یازدیغی بیر صحیفه‌نی ده منه وئردی. من توتولاندان بیر گون سونرا رحمتلیک آنام، ائوده هر نه یازی و کاغاذیم وار ایدی حیطیمیزده اودا چکمیشدی، علی‌رضانین دا یازیلاری و ثعلبیه‌نین منه وئردیگی بعضی صحیفه‌لری ده اونلارین ایچینده‌ایمیش!
من ۵۰- نجی‌ایلده تبریز زندانی‌نین سیاسی بندینده «اقدام علیه امنیت کشور!!» ادعاسی ایله محکومیت گونلریمی‌کئچیردیردیم. هفته ده اوچ گون ناهاردان سونرا ساعات ۳ -۵ آرالاریندا بو بندین ۳۰۰ متر حدودوندا اولان حیه‌طی‌نین قاپی‌سین آچیردیلارکی قدم ووراق!
بیر گون اورادا بیز ایله هم بند اولان خلق فدائیلریندن بیریسی خبر وئردی کی تهران زندانیندا زندانیلر علیرضا اوختای–ین «مرا ببوس» آهنگی‌ایله قوشدوغو تورکجه ترانه‌نی اوخویورلار. او گوندن بیز ده مأمورلارین گؤزلریندن اوزاق همین ترانه‌نی ترنم ائدیردیک. ترانه «آچیل سحر» عباره‌سی‌ایله باشلاییردی و «گل اؤپ منی» و بیر چوخ منیم بیلدیگیم مصراعلاردان خبر یوخ ایدی. من بئله تصوّر ائتدیم کی حتماً علیرضا اؤز ترجمه‌سینده دگیشیک‌لیکلر آپاریبدیر.
انقلابدان سونرا، همان اوخودوغوموز «آچیل سحر» شعرینی، قوجامان شاعریمیز آقای کریم مشروطه‌چی (سؤنمز)ین «آغیر ایللر» عنوانلی کتابیندا گؤردوم.(۶) کتاب ۱۳۵۹- نجو ایلده چاپ اولموشدو. من ایسه او ایللر ایراندا اولمادیغیم اوچون بونو سونرالار گؤرموشدوم.
ترجمه‌نین کامل صورتی الیمدن چیخمیشدی. اونون آدینا حزبی دوستلاری‌نین توپلاییب نشر ائتدیکلری «ایشیق» مجموعه‌سینه ده بو شعر سالینمامیشدیر و احتمال وارکی اونون چوخ شعرلرینی ده آرادان آپارمیشلار و یا اونلاردا تصرف ائتمیشلر. نئجه کی من بیلیرم «آذربایجان و مسأله ملی» کتابی‌نین یاریدان چوخو اونون یازیسی و سیاسی باخیشی دگیلدیر. هر حالدا علیرضا نابدل (اوختای)ین «مرا ببوس» ترانه‌سیندن ترجمه ائتدیگی متندن یادیمدا قالان بعضی مصراعلارینی تاریخده ثبت اولماق اوچون بورادا نقل ائدیرم. انشاء‌الله اونون بیر چوخ یازیلاری، شعرلری و ترجمه‌لری گله‌جکده تاپیلیب نشر اولسون. یادیمدا قالان مصراعلار:
گل اؤپ منی
گل اؤپ منی، گل اؤپ منی،
گل اؤپ بو سون نفسده،
بو قارانلیق قفسده،
کئچن کئچیب،
اولان اولوب.
باهاریمیز کئچیبدی،
من … قارا گئجه ده،
کئچمه‌لی‌یم توفانلاردان،
ال اوزوب جاندان،
هر بیر آددان، هر بیر شاندان،
آه! …
قارا گئجه سفر ائدم،
بوروقلو یوللارا گئدم.
«آچیل سحر» ترانه‌سی
عمومتیله، بیز یعنی ۵۰- نجی اون‌ایللیگین بیرینجی یاریسی‌نین گنجلری «آچیل سحر» شعرینی داغدا، باغدا، هر‌یئرده بیر انقلابی ماهنی و مارش کیمی اوخویاردیق.
آقای مشروطه‌چی‌نین ایکی دفعه ده بو شعرین شاعری اولدوغونو دیله گتیرمه‌سینه شاهد اولدوم. تا کی بو ترانه‌نین ان یاخشی اجراچیلاریندان اولان «یعقوب ظروفچی» وفات ائتدیکدن سونرا، مسأله بیر داها منیم گونده‌میمه گلدی. آقای مشروطه‌چی‌یه بیر گئجه زنگ ائتدیم و ماجرانی سوروشدوم. محترم شاعریمیز دئدی: «بلی، بو ترانه‌نین شاعری منم.» داها آرتیق سوروشاندا دئدی کی:
«۲۸ مرداد کودتاسیندان سونرا بیر نفر مندن ایسته‌دی قوشدوغو آهنگه تورکجه شعر یازام. و بو شعری او آهنگین اوزه‌رینه یازدیم، اوچ مصراع دا ناظم حکمتدن گتیردیم.»
آقای مشروطه‌چی «مرا ببوس» ترانه‌سی‌نین ترجمه ائتمه‌سینی انکار ائتدی و دئدی: «یوخ، من او شعری ترجمه ائتمه‌دیم.»
او شعر بئله دیر:
آچیل سحر
آچیل سحر، اویان گونش،
آچیل بو سون نفسده،
بو قارانلیق قفسده،
سن ایله من تاپیم‌یئنی حیات.
ایشیقلارین ساچیلسین،
چیچک‌لریم آچیلسین،
بو ائللره باغیشلاسین نجات،
من …
صبح آچیلارکن،
کئچمه‌لی‌یم توفانلاردان،
ال اوزوب جاندان،
بو ائللردن، انسانلاردان،
من یاتماسام،
سن یاناسان،
بیز یانماساق،
هانسی آلاولار ایشیق سالار بو یوللارا؟ … آه!
گونش دوغار،
گولر حیات،
چیچک‌لنر بو کاینات،
آغلاما ای گؤزه‌لیم،
آغلاماقدان بیر کس،
تاپمامیشدیر چاره،
سیل گؤزون یاشین،
گول ائللرله بیرلیکده،
آزاد اول بو دیرلیکده،
شادلیق یاغدیر غمگین ائلیمه.
سیل گؤزون یاشین،
گول بو شن باهار گولسون،
هر بیر لاله‌زار گولسون.
حیات وئرسین سولغون گولونه.
شعر بو گونلرده چوخ معروف اولموشدور.
تبریزین معاصر جوان شاعرلریندن خانم «حسنا شقاقی آذر» همین شعردن الهام آلاراق آشاغیداکی مطلع ایله بیر شعر یازمیشدی:
آچیل سحر، اویان گونش، بلکه بو ظلمت داغیلا،
توفان آشیر چپرلری، باغچادا غربت داغیلا.
و اورک سؤزلرینی اوندا دیله گتیرمیشدی.
{و بو گون بیلیریک کی، رحمتلیک حسن ریاضی‌ایسه آچیل سحر عنوانلی شعری وار ایمیش.
آچیل سحر!
یئر اوزونه ساچیل سحر!
یئر اوزونون
گئجه‌لری بوغونتولو، دومانلی‌دیر، …
تانریدان عزیز و حؤرمتلی اوستادیمیز کریم مشروطه‌چی‌یه ساغلام و اوزون عؤمور آرزولاییرام. آللاه عزیز آتام استاد دکتر حسین محمدزاده صدیقی و بوتون الدن وئردیگمیز دگرلی سیمالاریمیزی رحمت ائله‌سین .}(۷)
(۱) این مقاله در پاییز سال ۱۴۰۰ نوشته شده است.
(۲) صراف، ایرج. «کند و کاوی در ریشه یابی شأن نزول ترانه ی مرا ببوس»، مجله ی حافظ دی ماه ۱۳۸۸، ش ۶۵، ص ۲۴.
(۳) همان، ص ۲۵.
(۴) وهاب زاده، جواد. «خرم آن نغمه که مردم بسپارند به یاد» محله ی حافظ، تیر ۱۳۸۹، ش ۷۱، ص ۴۰.
(۵) گفته می شود خواننده‌ی این ترانه یعنی حسن گل نراقی سال ها در حبس و تعقیب رژیم پهلوی بود و پیش از وفات خویش کلیه ی دارایی و املاک خود را به خانه ی سالمندان کهریزک اهدا کرد. (همان جا)
(۶) مشروطه چی، کریم (سؤنمز). آغیر ایللر، تهران، ۱۳۵۹، ص ۲۳.
(۷) این قسمت، پس از انتشار مجموعه اشعار مرحوم حسن ایلدیریم، توسط دوستان و فرزند خلف ایشان آقای حسین ریاضی، توسط فرزند مرحوم دکتر حسین محمدزاده صدیق، آقای ائلدار محمدزاده صدیق به این مقاله اضافه شده و در مراسم جشن ۹۵ سالگی استاد کریم مشروطه‌چی «سونمز» در چهاردهم اردیبهشت ماه ۱۴۰۲ ارائه شد.
