آذربایجان شعرینده مدرنیزم
یازار : همت شهبازی – ۱۳۵۰
یاییم ایلی: ۱۳۹۹
یاییمچی: نشر اختر
بیلدیریش: بو تانیتیم یازیسی اصلینده @online.kitabci اینستاگرام پئیجینین کیتاب تانیتیمی آدلی یاریشیندا ایشتیراک ائتمک اوچون یازیلمیش و همن پئیجین واسیطه‌سیله یاییملانمیشدی. یازار همن پئیجین مدیریندن تقدیر ائتمه‌یی اؤزونه بورج بیلیر.
کیتاب ایکی جیلدده، ۱۲۴۴ صحیفه‌ده ، آذربایجان تورکجه‌سینده یازیلمیشدی.
یازار کیتابین اؤن سؤزونده، دونیادا مدرنیته‌نین آخاری‌نین ایزینی توتاراق اونون فیرانسا دئوریمی ایله باشلاماسینی یازیر. (۱۷۹۹-۱۷۸۹ م)
اینسانین عقل(اوس) و علمه(بیلیکه) اینامی‌نین آرتماسینی و قارشی اولاراق عاغلاسیغماز و دوغااوستو دوشونجه‌لری اؤز اوزریندن گؤتورمه‌سینی، بو دؤورون یارانماسینا ندن بیلیر.
بو یولدا بیر سیرا اؤلکه‌لرین اجتماعی ایره‌لیلمه‌لرینین، توسباغا سایاغی ایره‌لیله‌ین باشقا اؤلکه‌لرده ائتگیلی اولماسینی وورغولاییر، سونرا آرتیریر کی اونا باخمایاراق ایکینجی اؤلکه‌لرین بو آخاردا سورونه –سورونه گلمه‌لری، اونلاردان تام گلیشمه یه ال تاپماغ ایمکانینی آلیر.
بیر یاندان بو اؤلکه‌لرین، مدرنیته‌یه عایید اؤزللیک‌لرینه باییلدیغینی و باشقا یاندان اونلارین حاکیملری طرفیندن مدرنیزمین عنعنه‌لرینی آیاغی آلتیندا تاپدالانماغینی سؤیله‌ییر. اؤرنک اولاراق ایران و رضا شاهین بو یولدا آتدیغی سهو آددیملاری وورغولاییر.
یازار قیسا آچیخلامادن سونرا، آذربایجان توپلوموندا مدرنلشمه سورجی اوچ مرحله‌ده اولدوغونو یازیر.
الف ) آیدینلانما دؤور
ب) چاغداشلانما دؤور
ج) مدرن دؤنم
او یازیر کی بو مدرنلشمه مرحله‌لری توپلومون هر ایکی قاتیندا یعنی ۱- کوتله‌لر ۲- آیدینلار آراسی اؤزونه مخصوص اؤزللیک‌لرله کئچیر.
یازارجا،کوتله‌لرآراسی مدرنلشمه آوروپا کوتله سی آراسیندا یارانان مدرنلشمه دن ، چوخ اوزون مدت‌دن سونرا ، آذربایجاندا یایغینلاشیر. بو اوزون مدتده آذربایجان کوتله‌سی سیویل اؤلکه‌لرین یالنیز مدرن توکه تیمچیسی (مصرف ائده‌نی) اولور. آیدینلار آراسی مدرنلشمه یازارجا عمومیتله آوروپا مدرنلشمه‌سی ایله بیر آخارلی و یا اوندان چوخ آز سونرا باشلامیش بیر آخارلیدیر. او آذربایجان ضیالی و آیدینلارینی “آذربایجان” مدرنلشمه‌سی‌نین اوچه بؤلدویو هر مرحله‌نین قاباخدا گئدنلری یبلدیریر.
او یازیر کی آیدینلانما دؤورونده آذربایجان آیدینلارینین باشدا میرزه فتحعلی آخوندزاده (۱۲۵۷-۱۱۹۱) نین، یازیلاری‌نین اساس مقصدی خورافه‌چیلیی و دینی فاناتیزمی تنقید ائتمک اولموشدور. او بو دؤورو ۱۳۰۰ینجی ایللره کیمی سورمه‌سینی، هابئله گونئی- قوزئی آذربایجان آیدینلارینین بو چاغا کیمی آیری سانیلا بیلمه‌مه‌سینی یازیر.
ایکینجی مرحله‌نین یعنی چاغداشلانما آدلاندیردیغی دؤورون باشلانیشینی رضاشاه دؤنمی‌نین باشلانیشیلا بیر توتور(۱۳۰۰ ینجی ایل). او بو مرحله‌ده، ایکی آذربایجان آرا ،سینیرلارین (سرحدلرین) موحکملنمه‌سینی و ]اوندان دولایی[ یازارلارین سیاسی‌لشمه‌یه دوغرو گئتدیینی یازیر.
اوچونجو مرحله، یازارجا ۱۳۴۰ینجی اون ایللیکدن باشلامیشدی، او مدرن دؤنم آدلاندیردیغی بو مرحله‌ده یازار و آیدینلارین اساس چالیشمالارینی “کیملیک دارتیشماسی ” بیلدیریر.
اون سوزده آچیخلانمیش بو اوچ مرحله کیتابین بؤلوملرینده ده یئترلیجه سینه آچیخلانمیشدی. یازار همن اوچ مرحله نین نئجه گلیشمه سی باره ده بئله یئکونلاشدیرماسی وار : “آذربایجان شعرینده، مشروطه دؤورونده اولان یئنی‌لیک، دوشونجه و مضمون فاکتورو اوزره قورولور، چاغداشلانما دؤورونده کی یئنی‌لیک ایسه ، مدرنیزمین “تاریخسل” مرحله‌سینی عکس ائدیر. ۷۰.جی اون ایللیکدن بویانا ایسه ، بیز مدرنیزمین هر ایکی اوزونو یاشاییریق. یعنی بو دؤور شعریمیز ، دوشونجه و تاریخسل مرحله‌لرینی قاریشدیراراق ییغجام بیر مدرن دوشونجه‌نی احاطه ائتمه‌یه باشلاییر”
یازار غرب ادبیاتیندا سورن “مدرنلشمه” ایله آذربایجاندا سورن مدرنلشمه نین اساس فرقلریندن بیرینی علمی دارتیشما و تنقیدلرین اولماماسی بیلدیریر. او غربده آیدین و ضیالی‌لار آرا یارانان دارتیشما و چکیش برکیشلرین سونوجونو، چئشیدلی دوشونجه‌لرین یارادیلماسینا، هابئله مدرنیزمین چئشیدلی یؤن و آخیملارینین اوزه چیخماسینا اساس ندن ساییر ، ترسینه آذربایجان مدرنلشمه گئدیشاتیندا سیستئماتیک و چئشیدلی نظریه‌لر یارانماماسینا چوخ تاسوفله‌نیر. او بو چاتیشمامازلیغی، آذربایجان شاعیرلرینه دییشیلن ایستیقامتلرده ،اورتاق بیر دوشونجه‌یه چاتماق اوچون، بؤیوک بیر مانع ساناراق یازیر کی آذربایجاندا هم ایجتیماعی و هم ده ادبی ایستیقامتلرده ایلک یئنی‌لیک گتیرنلر آذربایجانلیلار اولور. شعریمیزین یئنی‌لشمه‌سینده ساهیرین بؤیوک رولو اولدوغونا باخمایاراق ، بونونلا یاناشی بو یئنی‌لییی یوروتمک اوچون تئکنیک مئتودلاری آچیخلانماییر. [تنقیدین اولماماسی نظرده توتولور]. بو سهند ، اوختای کیمی شاعیرلره ده عایید اولان بیر فیکیردیر. یازار میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نی بو آرادا ایستیثنا بیله‌رک اونو یازدیغی ژانرلارلا یاناشی اونلارین تئکنیک و کیفیتلرینی اوخوجویا اؤیرتمه‌سینی ، پیئس ژانریندان ادبیاتیمیزین ان آز چاتیشمامازلیغی اولدوغونا اساس ندن بیلیر و بونو دیرلندیریر.
کیتابین متنینه کئچدیکده یازار بیرینجی بؤلومده آیدینلانما دؤورو آدلاندیردیغی مرحله‌نی ، بو مرحله آیدینلارینین دوشونجه‌لرینین تمل‌لرینی و عومومیتجه آخوندزاده‌نین دوشونجه تمل‌لرینی گئنیش صورتده آچیخلایاراق اوخوجویا تانیدیر.
ایکینجی بؤلومده ایسه چاغداشلانما آدلاندیردیغی ایکینجی مرحله‌نی و بو مرحله‌نین اساس اؤزللییی ساندیغی «سیاسی‌لشمه»نین ندن و نئجه‌لیینی ساهیر و سهندی بو دؤورون اساس نوماینده‌لری سایاراق، اونلارین شعرلریندن اؤرنکلر گتیرمیش، گئنیش صورتده آچیخلامیشدی.
اوچونجو بؤلوم “مدرنلشمه /مدرنیزمه گیریش” عونوانی ایله، دونیا ادبیاتیندا و شعرینده، مدرنیزیمین نه‌لیگی ، نئجه‌لیگی ، اؤزللیکلری و بو ساحه‌ده دونیا ادبیاتچیلاری و فیلسوفلاری‌نین نظریه و باخیشلاری ، چوخ-چوخ گئنیش ، ائتگیلی و اوزمانجاسینا آچیخلانیلیب. مدرن شعرین اؤزللیکلری نه‌لر‌دیر؟ شعرده قالیب، فورم و مضمون نه دئمکدیر؟ مدرن شعرین دیلی، وزنی هانسی خصوصیتلره مالیک اولور؟ سس، قورولوش و هارمونی نئجه یارانیر؟ مدرن شعرده دوشونجه، خیال، رئالیزم، سیمبولیزم ، ائستئتیکا، بدیعی تصویر، لیریکا هانسی مقاملارا مالیکدیر؟ اینسان و توپلوم مدرن شعرده هانسی دورومدادیر؟ فلسفه و ایدئولوژی‌نین مدرن شعرله علاقه‌سی نه‌دیر؟مدرن شعر کیم و نه‌لر باره‌ده اؤزونو سوروملو بیلیر؟ مدرن شعری شعرسل‌لیکدن اوزاق سالان نه‌لر اولا بیلر و … سورونلار بو بؤلومده اولدوغو قدر آچیخلانیلیبدیر. بو بؤلوم اوخوجولارا ، خصوصیله شاعیرلریمیزه مدرن ادبیات، شعر و اینجه صنعت باره‌ده چوخلو تانیتیم باغیشلاماغینا امین اولماق اولار. مدرنیزمین ساحه‌لری، او ساحه‌لرین آراسیندا اولان قارشیتلیقلار و دارتیشمالار ، بو قارشیتلیقلار و دارتیشمالارین گل ها گل مدرنیزمی یئنی – یئنی یئنیلیکلره گتیریب چیخارماسی، یازارین بو بؤلومده توخوندوغو یول گؤستریجی فیکیرلری اولموشدور.
مدرنیزمین بیر یاندان گرگینلیک تؤره تمه‌سی باشقا یاندان ایسه، اونون قارشیسینی آلماغا یول آختارماسی، اونون هم یارادیجی و هم داغیدیجی اولماسی، اینسانلاری عنعنه‌وی عذاب اذیتلردن قورتارماسی و عینی حالدا اونلارا یئنی اذیت ساحه‌لری آچماسی، یازارجا مدرنیزمین ماراغلی و اؤزل اؤزللییی‌دیر.
“مدرن شعیریمیز” عونوانی داشییان دؤردونجو بؤلومده، آذربایجان مدرن شعرینین مضمون، فورم، سربستلیک، سطیر بؤلومو، موسیقی و هارمونی، دیل، ائستئتیکا، بدیعی تصویر، سیمگه و ایمگه ، ایستیعاره ، قاپالی‌لیق (ابهام)، قورولوش، دوشونجه و محتوا، سوروملولوق ، لیریکا ، آیرونی، اوسطوره ، قیسا شعیر، قادینسل سؤیلم (گفتمان)، … اؤزللیکلری باره‌ده یئنی شاعیرلریمیزدن یئرلی و دوزگون سئچیلمیش اؤرنکلر گتیریله‌رک ده‌یرلی و گئنیش آچیخلاملار وئریلیب.
بئشینجی بؤلومده یازار آذربایجان مدرن شعرینین یارانیش و سورجیندن سؤز آچیر. او مدرن شعرین اساس و بیرینجی اؤزللیینی چوخلاری کیمی سربستلیک بیلدیرسه ده، چوخلاریندان فرقلی اولاراق، بو خاصیتی تکلیکده بیر شعری مدرن شعر سایماق اوچون یئترلی سانماییر. یازارجا مدرن شعر ، کیلاسیک شعرده اولان بوتون اؤزللیکلری، یئنی فورمادا، یئنی آنلامدا ، یئنی قورولوشدا ، یئنی مضموندا ایچه ری لمه لیدیر. باشقا سؤزله ،بورادا ائستئتیکا ،تکرارلی و شابلونلاشمیش، فورم، مضمون ،استعاره، کینایه، سوژئت، حیکایه، اوسطوره، ایمگه(بدیعی تصویر) ، سیمگه(سیمبول) ، قافیه ، مصراع ، سطیر، قورولوش، لیریکا و … لرله یوخ ،بلکه همنلر و اونداندا آرتیق اؤزللیکلرین یئنیجه یارادیلمیشلاری و تکرارسیزلاری ایله یارادیلمالیدیر. یازار همن دوزگون باخیشلا، یالنیز قالیب باخیمیندان یئنی و سربست اولان شعری مدرن شعر سانماغی دوزگون سانماییب ، همن باخیمداندا بئله شعرلری بو کیتابدا آراشدیرماغدان گوز اورتموشدور. ائله بو باخیمدان دا ساهیر و سهند شعرینی سربست قالیبده اولارسادا، تام مدرن شعر آدلاندیرماق اولماماسینی بیلدیریر و تانیتدیغی اولچولرله اویغون گلن شعر اؤرنکلرینی ایلک دفه حمید نطقی و تام شکیلده علیرضا نابدل ده گورور.
بئله لیکله او مدرن شعریمیزین باشلانیش نوقطه سینی ۴۰.جی اون ایللیک و ایلک یارادانلارینی حمید نطقی و اوزللیکله علیرضا نابدل (اوختای ) تانیدیر. یازارجا ۴۰.جی اون ایللیین اورتالاریندان ۷۰.جی اون ایللیین اوللرینه کیمی، مدرن شعیریمیز دورغونلوق ، گئرییه قاییدیش، تکرارلیق و اوچوروم بیر حاللارا دوشموشدور.
70.جی اون ایللیک و ۸۰.جی اون ایللیکده مدرن شعریمیزین آیریدان آیاق توتوب ایره‌لی‌لمه‌سینی یازان یازار، کیتابین آلتینجی و یئددینجی بؤلوملرینده، بو ایللرده مئیدانا گلن شاعیرلری و اونلارین شعرلرینین اؤزللیکلرینی، یئرلی و دوزگون اؤرنکلر سئچیب آراشدیرماقلا، چوخ گئنیش صورتده اوخوجویا تانیدیر.
میثال اولاراق
سحر خانیمین شعرینده ” قایغی کئش لیریکا” اؤزللیی،
ع.اورمولونون شعرینده ” پوئتیکادا عنعنه” ،
حمید شهانقی شعرینده” آخیشقان تصویرلر زنجیری” ،
نیگار خیاوی شعرینده ” جینسللشن شعر”
هادی قاراچای شعرینده ” ائپیک دیل، ائپیک اوبراز”
صالح عطایی شعرینده تحکیه‌وی، اوبرازلی، سوژئتلی ایفاده
کیان خیاو شعرینده اؤلومون اؤلمزلییی مسئله‌سی
ناصر مرقاتی شعرینده سطیر و مصراعلارین شعر قورولوشونا دوغرو حرکت ائتمه‌سی
نسیم جعفری شعرینده چؤکوش فلسفه‌سی
رسول یونان شعری اساسیندا ساده یوخسا بایاغی شعرین تحلیلی
سوندادا اوچ اونلوقدا شعریمیزین چاتیشمایان جهت‌لرینی آچیقلامالاری مدرن شعرین اؤزللیکلری اساسیندا چؤزولمه‌یه اوغراشیر .
