آنارشیستی ادبیات
سارای محمدرضایی
آنارشیزم ده باشقا ایسم‌لر کیمی یونانجا کؤکو وار( anarkos). اونون آنلامی سؤزلوکلرده گئتدییی کیمی، یا یایقین اولدوغونا رغمن نظمسیزلیک و قارما- قاریشیقلیق دئییل. آنارشیزم سیاسی بیر مکتب اولاراق مدرن دؤولت‌لرین یارانیشیلا یاراندی و اونلارین زوراکلیقلاری و اوتوریته‌لرینین اؤنونده دایانانلارا آنارشیست(بوردا نظمه قارشی) آدی وئریلدی. دئمه‌لی آنارشیستلر همیشه دؤولتله توققاشمالارینا گؤره، قایداسیزلیق و قارماقاریشیقلیق ساوونانلاری اولاراق تانیتدیریلدیلار؛ آنجاق اصلینده آنارشیزم فلسفه‌سی نه قایداسیزلیق نه ده قارماقاریشیقلیقلا ایلگیلنمیر.
ایلک دفعه ۱۹ اونجو عصرده فرانسادا «ژوزف پرودون» سیاسی بیر فیلسوف اولاراق اؤزونو آنارشیست آدلاندیردی، سونرالار «کروپتکین»، «باکونین» و باشقالاری آنارشیزم فلسفه‌سینی گئنیشدیردیلر. کروپتکین آنارشیزم و کمونیزمی ایلگیلندیرمه‌یه چالیشدی و اما «گلدمن» فمینیزم و آنارشیزمی. نئجه کی «وودکاک» کیتابیندا دئییر: «آنارشیزم مکتبی چاتیشمالار (تناقض‌لار) مسلکی‌دیر؛ نییه کی انسانین طبیعتیندن قایناقلانیر».
آنارشیزم حاقدا تعریفلر هم اطرافلی هم ده چوخ اینجلیکلرله بیرگه اولمالیدیر؛ بلکه بونا گؤره ده وودکاک اونا چاتیشمالار مسلکی دئییر. آنارشیزم موطلق قایداسیزلیغی ساوونمور و قایدا، نظم اونون چرچیوه‌سینده یئرلشیر، آنجاق اوتوریته و زوراکلیغی هر ساحه ده دانیر و اونلارلا توققوشمایا قالخیر. البت سیاسی بیلیم ده دؤولت بو اتوریته و زوراکلیغا صاحیب اولدوغوندان، اینسانلاری ایستثمار ائتدییندن آنارشیستلرین ایلک توشلادیغی هدف‌دیر، آنجاق دئییلیر کی آنارشیستلر دؤولت و زوراکلیغا قارشی اولارکن هئچ ده قورولوشلار، تشکیلاتلار و حکومتله قارشی دورمور، بلکه اونلارجا بو قورولوشلار البت توپلومدا گرکلی‌دیر، آنجاق کؤنوللو و امکداشلیغا مالیک تشکیلاتلار اولمالیدیر و اونلاردا موطلق زوراکلیق و اوتوریته اولمامالیدیر؛ یعنی آنارشیزم انسانلارین طبیعتینده کی یارادیجیلیغا اینانیب و دؤولتی ساوونان، دؤولتی گرکلی گؤروب اونو لازیملی پیسلیک (شر) بیلن سیاسی فلسفه‌لرله قارشی دوروب اینسانلارداکی دوشونجه و شعورو قاباردیرلار.
اینسانلارین بیرئیسللیکلری (فردیت) و آزادلیقلاری آنارشیزمین اساس پیریسنیپلریندندیر. وودکاکین دئدیینه گؤره آنارشیستلر همیشه توپلوملا ایلگیده اولوب مقصدلری ایسه ایجتیماعی عوصیانلار و دییشیکلیکلردیر؛ نسه بونا گؤره آنارشیستلر توپلوما یا بیرئیسللیگه چوخلو اؤنم وئردیکلری اوچون فردیّتچی‌لر و کلکتیویستلره آیریلیرلار. البت سوسیال یا کمونیست آنارشیستلری و آنارکوسندالیسم کلکتیویستدیرلر یا توپلامچودورلار، آنجاق حتی پرودون ایلک آنارشیست فیلسوفو اولاراق و مارکس‌لا قارشیلیغینا باخمایاراق سرمایه مولکیّتینی دؤولتله بیرگه بیلیب و مولکویّتین آرادان گئتمه‌سیله دؤولته داها هئچ گرک اولمایاجاق دئییر. بئله‌لیکله آنارشیزم تاریخی چوخلو کلکلتیویستلره عاییددیر؛ البت سونرالار فردیتچی‌لر یایقینلاشدیلارسادا چوخ جیددی آلینماییب، حتی اونلارین اورژینال آنارشیست اولمادیقلاری دا سؤیلندی. اینسان آزادلیغی و بیرئیسللیی ده آنارشیزم ده او قدر اؤنملی‌دیر کی دموکراسییایلا عدد و ساییلارا دایاناراق چوخلو اینسانلارین ایراده‌لرینی آزلیقلارا قبول ائتدیرمک چون قارشی دورور؛ هابئله پرولتاریا دیکتاتورلوغونو دا قبوللانمیر. هر حالدا آنارشیزم یئنی ایللرده یاشیل و صولح سئور حرکتلره ده قاتیلیب.
بیر آنارشیست همیشه تنقیدچی‌دیر؛ اؤزللیکله توپلوملا ایلگی ده. باسقینلیق، زوراکلیق، اوستونلوک‌له باریشماز و اونلارلا قارشی دورار. اوسته‌لیک آنارشیزمین بیر اؤزللییی ده پلورالیزم و فدارلیسم‌دیر و اوندا سیاسی قورولوشلار دیکجه بیر دورومدان و مرکزیت‌لشدیرمکدن تام اوزاقلاشیر. البت بعضن آنارشیزمی اؤزللیکله بیلیم آلانیندا آیدین و غیری آیدین بؤلوملره ده آییریرلار. آیدین آنارشیرم اؤرنک چون علمی تئوریلره داخیل‌دیر، ائله کی بو تئوریلر باشقا تئوری اونو رد ائتمه‌یینجه یئرینده و دوز اولاجاق (یعنی علمی بیر چرچیوه ده ایقتیداردا اولاجاق) آنجاق بلیر‌سیز یا غیری -آیدین آنارشیزم ده اتوریته مؤوقعیت و غروردان قایناقلانیر و آنارشیزم بئله بیر اوتوریته‌نی چیرپیر.
گؤردویوموز کیمی آنارشیزمین اؤزللیکلرینده بعضن چوخ اینجه مقاملار اولور کی حتی بئله تضادلارا دا سبب اولور، آنجاق اصلینده بو آنارشیزمین اطرافلی بیر آلانی وورغولادیغینی گؤستریر. دئمه‌لی آنارشیزم ده بوتون اتوریته‌لر چیرپیلر اؤزللیکله استبدادی بیر مؤوقعده حتی بئله اولا بیلر کی اینسانلارین ایچ فردیّتلری قورونماغا رغمن اونلاردا توپلومساللاشما پروسئسینده کی اوتوریته‌لرین قورومساللاشدیغی سونوجوندا گؤستریلن و بلیرلشن دئسپوتلوق سؤز قونوسو اولور. اؤرنک چون ناسیونالیزم مبحثینده انسانلارین کیملیک‌لری یا دیللری اوراجان حؤرمته لاییق‌دیر کی باشقا بیر دیلی یا کیملییی ازمکده بولونماسین. هر اینسان اؤزونو نئجه تانییرسا یا تانیتدیریرسا ائله ده باشقاسی وریندن قبوللانمالی‌دیر. بو دئمک او اینسانین بیرئیسلیینی قوروماقدیر. البت دئسپوتلوق (استبداد) اینسانلاری تحقیر ائتمک و اونلاری ازمک دئمک‌دیر. ایندی بو ازمک دیل، کیملیک، دین یا سوسیال صینیفلر حاقدا اولسون، فرق ائتمز.
آنارشیزمین سیاسی فلسفه‌سینده پلورالیزم و فدرالیزم ان اؤنملی تمللردندیر. بیلدییمیز کیمی بیرئیسللیک‌لر نه قدر حؤرمته‌لاییق گؤرونورسه آنارشیزم ده، او قدر ده بو بیرئیسللیکلرین قابارتیلماسی و باشقالارینی گؤزه آلماماقلاری اونلارین اوتوریته‌یه چئوریلمه‌سینه سبب اولور و یقین کی آنارشیزم بونا قارشی‌دیر. جینسیت آلانیندا دا بئله‌دیر. آنارشیزم بوتون اوتوریته‌لری کؤکدن وورماغی توشلاییر و البت ان بؤیوک اوتوریتیزم ائرککسل توپلومدا، ائرکک اوتوریته‌سی‌دیر، قادین و اونون ازیلمه‌سی حاقدا. ائله بونا گؤره ده فمنیزم آنارشیزمی داها دا گؤزل قارشیلاییر. اؤرنک چون «فاطمه همدانیان» «نوآم چامسکی»نین قادین مبحثینده سویوق قارشیلامالارینی گؤرمزدن گلمه‌یی وورغولاییر؛ چونکو اصلینده فمنیزمه اؤنملی اولان آنارشیزمین یایقینلیغی‌دیر. نسه آنارشیزم چرچیوه‌سینده بوتون اوتوریته‌لر آرادان گئتمه‌لی‌دیرلر. رادیکال حرکتلرله ده آنارشیزم باریشا بیلمه‌ییر. بونا باخمایاراق کی بیر زامان آنارشیستلر شیددتلی حرکتلرله دؤولت و اوتوریته‌نی آرادان قالدیرماغا چالیشیبلارسادا، آنجاق باشقا اوتوریته‌نین حاکمیتینه راضیلاشا بیلمه‌ییبلر، بلکه بونا گؤره ده کمونیستلرله توققوشدولار. اصلینده اونلار اوتوریته‌نی بئله، نه لیبرالیزمین دموکراسیاسیندا نه ده کمونیزمین پرولتاریا دیکتاتورلوغوندا قبول ائده بیلمه‌ییرلر. اون چون ده همیشه رادیکال حرکتلرله چاتیشمادا اولوبلار؛ چونکو بو حرکتلر باشقا بیر ایقتیدارا یول وئریب، سبب اولورلار.
دئمه‌لی آنارشیستلر همیشه تنقیدچی و اوپوزسیون مقامیندادیرلار. آنارشیزمین تصویر ائتدیکلری بلکه ایده آل بیر دورومون اولایلاشماسیندان دانیشسا دا آنارشیستلر اؤزللیکله سیاسی بیر چرچیوده دؤولت پروژه‌سینین تام اوغورسوز اولدوغونو گؤستریب و ترسینه ایلکل (ابتدایی) توپلوملاردا دؤولت‌سیز بیر باجاریق‌دان دانیشیر، ایندی کی کامپیوتر پروقراملاریندان و صونعی اینتئلئکتلرین ( مصنوعی هوش) باش‌سیز بیر قورولوشون ایمکانینی اورتایا قویماقلاریندان، آنارشیستلرین ایده‌آللارینی گئرچکلشدیرمک چون ایمکانلاری اولمادیغی و اونلارا بو فورصت وئریلمه دییندن سؤز آچیرلار.
آنارشیزم ده بوتون دوشونجه مکتبلرینه تای سیاست و فلسفه ایله یاناشی اینجه صنعت و ادبیات آلانینا دا یول تاپیب، اولوشوبدور. نئجه سیاسی فلسفه ده آنارشیزم تام اوتوریته‌یه قارشی دورماقدادیر، ادبیاتدادا ائله‌دیر؛ یعنی هر بیر یایقین ادبی طرزی، فورماسی و قورولوشو اوتوریته‌یه مئیل ائتدیکدن دولایی آنارشیست ادبیاتیندا موطلق یئری یوخدور. قیساجا آنارشیزم ادبیاتینین اؤزللیکلریندن دانیشماقدان اؤنجه بونو آیدینلاتمالییق کی آنارشیزم دوشونجه‌سینده مانیفیست وئرمک، تانینمیش و موعیّن اؤزللیکلری آییرد ائتمک مومکون دئییل؛ چونکو هر بیر معیّنله‌شن اؤزللیکلر و قورولوشلاردا اوتوریته مئیلی نهایت دئسپوتیزمه دوغرو اولاجاق. آنارشیزم ده اؤنملی اولان پرینسیپلردن بیرئیسللیک و پلورالیزم‌دیر؛ اون چون آنارشیستی ادبیاتدا پلی فونییا( چوخ سسلیلیک) و بیرئیسل یارادیجیلیق و یازی طرزی اؤنملی ساییلیر. ها بئله ادبیاتدا یایقین فورمالارا، طرزلره همیشه قارشی دورماق، تئکنیکلری و ادبی صنعتلری موعین چرچیوه دیکته ائتدییندن دولایی رد ائتمک، آنلامی فورمایا، قورولوشا اوستون توتوب تئوری – محورلیک، آنارشیزمین ایده آلیستی گؤرونتوسو ایله ایلگیلی اولاراق هئچ یازیلمایان و‌سینانیلمامیش طرزلری اورتایا قویماق دئمک‌دیر.
آنارشیست ادبیاتیندا همیشه یایقین و ایقتیدارلی یازی طرزلرینه عوصیان وار، آنجاق آنارشیزم رادیکالیزم یا آوانگاردلیقلا بو ساحه ده ال بیر اولسادا آوانگاردلیقلا فرقلی‌دیر، چونکو آوانگاردلیق و رادیکالیزم ده ایقتیدارلی یازی طرزینه عوصیان ائدیلدیکدن سونرا باشقا یئنی یازی طرزی حاکیم اولاجاق‌دیر، حال بو کی آنارشیزم ده هئچ بیر یازی طرزی اتوریته مالیکی اولا بیلیب اؤزونو تحمیل ائده بیلمز. اؤرنک چون پست مدرن ادبیاتی، بئله کی مدرنیزمه عوصیانچیل اولدوغوندان بیر زامانلار آنارشیستی بیر ادبیات آدلاندیریلیردی، آنجاق یایقینلاشیب، فورمالاشدیقجا اوتوریته‌یه مئیل ائتدی و نهایت تام آنارشیزمه قارشی دوردو. آنارشیزم ده اؤزگورلوک ده چوخ یوخاری سوییه ده اولمالیدیر. بونونلا بئله آنارشیزمی تام قرارسیز یا هر آن دییشیله جک بیر ادبی مسلک ده دئمک اولماز؛ چونکو آنارشیزم ده اؤنملی و قوروناجاقلی بعضی پرینسیپلر وار کی تام آزادلیق و بیرئیسللیک یارادیجیلیغینا ایمکان یارادا بیلسین.
«عبدالرضایی» آنارشیستی شعر مبحثینده بئله بیلدیریر کی نیما یوشیج یا شاملو آنارشیست اولا بیلمزلر، چون نیما تام وزنی شعیردن پوزا بیلمه‌ییب یا شاملو هله ده آرکائیک دیلینی شعیرینده جانلاندیریر و ترسینه فروغو چوخلو شعیر طرزلرینی سیناییب یازدیغی اوچون آنارشیست آدلاندیریر. البت منجه ده نه نیما نه شاملو آنارشیست دئییللر، آنجاق عبدالرضایی دئدییی اساسدا یعنی حاکیم اوتوریته‌نی تام داغیتماماقلارینا گؤره یوخ، بلکه باشقا اوتوریته‌نی یایقینلاشدیردیقلاری اوچون او زامان آوانگارد یا رادیکال ساحه‌سینده داخیل ایدیلر؛ یعنی شعیری کلاسیک قورولوش و دورومدان قورتاریب باشقا شعیر مفکوره و قورولوشو یارادیب یایقینلاشدیرماق و ادبی بیر شخصیت و شیوه قازانیب تام اونو اوتوریته‌یه چاتدیرماق البت کی آنارشیستی مؤوضع‌دن اوزاق‌دیر، آنجاق فروغ مبحثینده یئنه فروغو چوخلو طرزلری سینادیغی اوچون آنارشیست آدلاندیرماق مومکوندور؛ هم ده قادین ادبیاتیندا کؤهنه دوشونجه‌لری سؤکوب داغیدیب و یئنی بیر مسلک یاراتماغا دا جان آتمادی فروغ، چونکو همیشه شعیر آلانیندا تنقید و عوصیاندا ایدی
بو تای آذربایجان ادبیاتیندا گلدیکده البت بیز همیشه شعیر و ادبیات ساحه‌سینده نئچه آددیم دالییق، یعنی ادبی مکتبلری یاراتماق ایمکانی شعیر و یازی تجروبه‌لرینه دایانماقلا بیز سهلیدیر، هئچ فارس ادبیاتینا و باشقا قونشو ادبیاتلارینا دا عایید دئییل؛ چونکو دیل قونوسوندان علاوه توپلوم دییشیکلیکلری و فلسفی دوشونجه گلیشمه‌سی باشقا آلانلاری دا کؤلگه‌له‌ییر، ادبیات دا بو کؤلگه‌له نن آلانلارداندیر. بیز همیشه‌سیناماق و گلیشمک ایمکانینی الده ائتمکدنسه باتی دان ساچیلان یارادیجیلیق قیغیلیجیملارینا معروض و مجبور قالمیشیق. بو تای آذربایجان ادبیاتیندا چوخلو پتانسیللر، قونشو ادبیاتلارلا آیاقلاشما و باتی دان گلمه سسلری یانسیماغا صرف ائدیب. مدرن و پست مدرن شعیر مسلک‌لری ده بو‌سیرادادیر. بعضن اوستون پست مدرن سسی ده گلدی کی من ظن ائدیرم همن مئتامدرنیزم یا پست- پست مئدرنیزمین یانلیش آنلاییشی ایدی.
بونلارین هامیسیندا موعین چرچیوه، یایقینلاشماق و ایقتیدار وار؛ البت بونا باخمایاراق کی پست مدرنیزم ده آنارشیستی مفکوره‌لری گؤرمک اولاردی، آنجاق دوغروسو تئکنیکلرین اوستونده چوخ مانور وئرمک و اتوریته‌لی بیر مسلکه چئوریلمک بو آنارشیستی یؤنلری داها ضعیفلشدیردی. مئتامدرنیزم ده بلکه بئله بیر اولایی تیکرارلاسین چونکو اوندا پست مدرنیزمه عوصیان و تنقید اولسادا، موعین چرچیوه و مانیفیسته گیریشمک اونو آنارشیزمدن اوزاقلاداجاق. نهایت بونلار آنارشیزمدن چوخ آوانگاردیزم ده یئرلشیر. آنارشیزم هئچ بیر ادبی فورمایا تاکید ائتمه‌دن همیشه حرکت و عوصیاندادیر
دئمه‌لی آنارشیزم ده بیرئیسل یارادیجیلیغی داها اؤنملی اولدوغوندان اونو ادبی موحیط و یایقین فورمالاردانسا فردی مؤوقعلرده و اؤزل یارادیجیلیقلاردا آختارماق اولار. بیزیم ادبیاتدا بو آنارشیستی و عوصیانچیل سسلردن بیری بئله مانیفیست وئرمه‌دن، یول جیزیقلارینی چکمه‌دن همیشه حرکتده اولان، طنز باخیشلی شاعیر رامین جهانگیرزاده‌دیر. «عوریانلیغیمیز بیزیم ایلک عوصیانیمیزدیر» دئین، Wc شعیرلرینی یارادان، سئوگیسل شعیرلرینده سئوگی آنلامینی تام ائرکک- ائگئمن ادبیاتیمیزین ترسینه دییشدیریب،قیداستدن چیخاران، آنلام و دوشونجه محورلیینی، ادبی تئکنیک و شعیری صنعتلشدیرمکدن اوستون توتان و نهایت حتی بئله اؤزونو شعیرینده ژئست توتمادان تنقیدله چیرپان شاعیر.
گونشدن سونرا یئتیشیب، اردبیلی، تبریزی، شاه اسماعیلی، سولطان سلیمی ساتریک باخیشلا تام ایقتیدار تختیندن یئندیریب، عادی دیالوگا کئچیرمک وار اونون میلی دویغولو شعیرلرینده
تانرییا «ای سن ! نه یینه گؤونیرسنمی؟ سنمی منی یاراتدین، بوشلوقلارینی دولدورماق یا دولدوقلارینی بوشالتماق ایچین» دئدیکده عوصیانین اینجه ساتاشماسی، جیدی فیقورلا تانرینی ائندیریب اونو سورغو- سووالا چکمک بعضن بئله ایقتیداری تحقیر ائتمک‌دن آیدین داها نه وار کی!
اوسته‌لیک بیر ژانردا دایانماییب چوخلو ادبی طرزلری سیناییبدیر شاعیر. کلاسیک فورما، سربست شعیرلر، طنز، اوشاق ادبیاتی، اؤیکو، پیئس بلکه شعیرلرینده چوخلو سسلیلییه سبب اولوب،بئله کی شعیرده فورم و چرچیوه‌دن اؤزگورلویه دوغرو آددیملاماق، دیل اویونلاریندا طنز بیر دوروم و عوصیانچیل بیر شیوه ایله قارماقاریشیقلیقدا اؤزل بیر سؤزو یئتیرمک ده وار. سئوگی شعیرلرینده‌لاپ جیدی مؤوقعده بئله سئوگینین لیریک و قودسی اتوریته‌سینی تحقیرله‌ییب، اونو عادیلشدیرمک داها چوخ فرقله‌ندیریر رامینین سئوگیسل شعیرلرینی.
بیر آز سانجی شعیرینده سئوگینین آجی یؤنونو اله سالیب، جنسیتلری گؤرمزدن گلیب کیشی شاعیری اولاراق بوغازدا اولا بیلر سئوگیلیسیندن البت، بودا شاعیرده کی عوصیانی گؤستریر ائرککسل سؤیلمه قارشی. آنجاق بونونلا بئله یئنه شاعیر اینفیعالا یول وئرمه‌دن یئنی‌دن درد چکیب، بارلاندیغی سئوگیدن اؤزونو دوغور. یعنی بیرئیسل یارادیجیلیغی!
قایناقلار:
۱- آنارشیسم / جرج وودکاک / هرمز عبداللهی
۲- آنارشیست ها واقعی ترند / علی عبدالرضایی
۳- آنارشیسم چامسکی و فمنیسم بله یا نه؟/ فاطمه همدانیان
۴- آنارشیسم/ ریچارد‌سیلوان از مجموعه مقالات بلک ول بر فلسفه ی‌سیاسی معاصر / ترجمه ی رضا اسکندری
