عصبیت و مدنیت ۱
(انسان توپلولوق‌لاریندا عصبیت و مدنیت مسئله‌سی)
سیدمرتضی حسینی
ایلک باشدا بوتون حئیوان‌لاری یاشام طرزی باخیمیندان ایکی بؤلومه بؤلمک اولار؛ تک یاشایان‌لار و توپلو یاشایان‌لار. اؤرنک‌ایچین قورد بیر توپلو یاشایان حئیوان، آما آیی بیر تک یاشایان حئیوان‌دیر و هابئله. انسان دا بوتون غریزه‌یه باغلی اولان یؤن‌لردن (یئمک، ایچمک، یاتماق، قورخماق و س) باشقا حئیوان‌لارلا اورتاق بیر حالی وار؛ یعنی انسان دا بیر جور حئیوان‌دیر، آما اسکی فیلسوف‌لارین دئدیگی کیمی «ناطق حئیوان». البته بورادا «ناطق» سؤزوندن مقصد ساده‌جه دیل نوطقو و دانیشماق گوجو دئییل، دوشونمک و ایچ نوطقو گوجودور. ایندی باخالیم کی انسان تک یاشایان بیر حئیوان‌دیر یوخسا توپلو؟ و بو یاشاماق طرزی اونون غریزه‌سینده وار یوخسا اؤز یاشاماق طرزینی اؤز عقلی و دوشونجه‌سی‌ایله سئچیر؟ آرکولوژی، تاریخ و سوسیولوژی بیلیم‌لری کسین‌لیک‌له تاریخین هئچ بیر دؤنمینده هئچ بیر جوغرافیادا تک یاشایان انسانین اولماماغین بیزه اثبات ائدیر. قوزئی آذربایجانین آزیق کؤهولو و زنگانین ماهنشان بؤلگه‌سینده یئرله‌شن قاطیرچی دربندینده اولان کؤهول کیمی کؤهول‌لرده باقی قالان انسان یاشامی اثرلری انسانین تاریخ بویو توپلو شکیل‌ده یاشادیغین بیزه اثبات ائدیر. بس انسان‌دا باشقا حئیوان‌لار کیمی اؤز غریزه‌سینده اولان حؤکمه تابع اولاراق تاریخ بویو توپلو یاشاییب و یاشاییر، آما ساده‌جه توپلو یاشاماق غریزه‌سینده توپلو یاشایان حئیوان‌لارلا فرق‌سیز اولسادا، یاشادیغی توپلومون سئچمه‌سینده اونلار کیمی تام اولاراق غریزه‌سینه تابع دئییل.
حئیوان‌لارین بیر آرایا گلیب بیر توپلوم یاراتماق‌لارینا ساده‌جه بیر نوع‌دان اولماق‌لاری یئترلی‌دیر. بس توپلو یاشایان حئیوان‌لارین توپلومو تاریخ بویو هئچ بیر دَییشیکلیک گؤرمه‌دن نئچه مین بلکه ده میلیون ایل بوندان اؤنجه نئجه‌ایمیش‌سه ایندی‌ده ائله‌دیر. باشقا سؤزده توپلو یاشایان حئیوان‌لارین توپلومسال حیات‌لاری‌نین قایناغی ساده‌جه و ساده‌جه غریزه اولدوغو و اونلارین هر جور فکر و دوشونجه‌دن محروم اولدوق‌لاری‌ایچین، توپلوم‌لاری و توپلومسال حیات‌لاری تاریخ بویو هئچ بیر دَییشیک‌لیگی تجربه ائتمه‌ییب ائتمه‌یه‌جک‌دیر. آما انسان تاریخین سحر چاغلاریندا توپلو یاشاماق طرزینی سئچمَک‌ده غریزه‌سینه تابع اولموش‌سا دا تاریخ اوزرینده زمان کئچیشی‌ایله غریزه‌سی‌نین چوخ دار و خیرداجا قالیبیندن چیخاراق چئشیدلی توپلوم‌لار یارادیب، توپلومسال یاشاماغیندا چوخ بؤیوک و فرق‌لی تجربه‌لر قازانیب قازانماق‌دادیر.
توپلو یاشایان حئیوان‌لارلا انسان آراسیندا اولان اورتاق توپلوم تَمَلی نسل و سوی بیرلیگی‌دیر. یعنی تاریخین ان قدیم عصرلرینده نئچه انسانی بیر آرایا گتیریب اونلاری بیر کیچیک توپلوم قورماغا یؤنَلدن اورتاقیلق، عرق، سوی و نسل بیرلیگی اولموشدور. همن ایندی اؤز دئییمیمیزده فامیل دئییلن شئی. اول درجه‌ده بیر نفرین نسلیندن اولان انسان‌لار اؤز کؤک بیرلیک‌لرین دوشونه‌رک بو کؤک بیرلیگی (نَسَب) اونلاری بیر- بیرینه باغلاییب بیر توپلوم شکلینه گتیریر؛ ایکینجی درجه‌ده ائولنمک‌لر (سَبَب) بو توپلومون دایره‌سین بؤیودوب اونا یئنی اویه‌لر (عضولر) آرتیریردی. سوسیولوژی علمینده بو اساس‌دا اورتایا چیخان بیر بیریندن آیری بلکه ده چوخو بیر بیرینه رقیب و دوشمان اولان توپلوم‌لارا «طایفا» یا «عشیره» دئییلیر. توپلو یاشایان حئیوان‌لارین‌دا توپلوم سیستم‌لری همن عشیره اساسیندا اولموشدور و بو حئیوان‌لار بوتون تاریخ بویو دونیانین هر بیر یئرینده نسل و سوی اساسیندا یارانان عشیره‌ده یاشامیش‌دیرلار، یاشاماق‌دادیرلار و یاشایاجاق‌‌لار و دئدیگیمیز کیمی هئچ بیر دَییشیکلیک و گلیشمه‌نی تجربه ائتمه‌ییب ائتمه‌یه‌جک‌لر، آما انسان تاریخ بویو چئشیدلی جوغرافیالاردا یاشادیغی عشیره سیستم‌لریندن چیخاراق چوخلو دَییشیک‌لیک‌لر و گلیشمه‌لری تجربه ائتمیشدیر.
انسان توپلوم‌لاری عشیره سیستمیندن چیخاراق چوخلو دَییشیک‌لیک‌لر یاراتدیق‌لارینا رغماً نئچه مین ایل عشیره سیستمی اساسیندا یاشاییب، دولت‌لر قوراراق بؤیوک بؤیوک باریش‌لار و ساواش‌لارا قاتیلمیش‌دیرلار. اسکی انسان «بیز» دئیه اؤز باغلی اولدوغو، اونا گووَندیگی و اونو اؤز کیملیک قایناغی بیلدیگی توپلولوق، اوندا دوغولوب اونون بیر اویه‌سی اولدوغو طایفاسی و عشیره‌سی‌ایدی و «اونلار» یا «باشقالاری» دئیه اؤز عشیره‌سی و طایفاسینا رقیب بلکه‌ده دوشمان دوشوندوگو توپلولوق‌لار باشقا طایفالار و عشیره‌لر. بو عشیره و طایفا سیستمی انسان توپلومسال تاریخی‌نین ان اسکی قورولوشودور. انسان توپلومسال حیاتی نئچه مین ایل بو طایفا و عشیره سیستمی اساسیندا یؤنَدیلمیش‌دیر. بو توپلوم سیستمی اؤزل‌لیک‌له کؤچری و داها سونرالار کند شکلینده یاشایان توپلوم‌لارین اساس قورولوشو اولموشدور و سونرالار شهرلرین ایاق توتوب گوجله‌نیب گلیشمه‌سی‌ایله یاواش- یاواش پوزولماغا باشلامیش‌دیر، آما بیر چوخ یئرلرده حتی شهرلرده طایفا و عشیره سیستمی اساسیندا قورولوب یؤنَدیلمیش‌دیر. اؤرنک‌ایچین بیزیم تاریخیمیزدا شهرلرین چوخو نئچه آیری و بیر بیریندن آرالی و حتی بیر بیرینه دوشمان اولان «محله»دن تشکیل اولوردو و هر «محله» نئچه ائو، مسجد، حامام و توکان- بازاردان یارانیردی و هر «محله» بیر طایفا و بیر شهر بیر بیرینه رقیب و حتی دوشمان اولان نئچه طایفانین اوتوراغی‌ایدی، آما گئت-گئده شهرلر بؤیویوب گلیشدیک‌جه بو سیستم پوزولماغا باشلادی.
طبیعی کی تَمَل و کؤکو عشیره و طایفا اولان توپلومون هر بیر یؤنو بو تَمَلین اساسیندا اویغولانیب دوزنله‌نر. بو یؤن‌لر و یؤنَتیم‌لرین ان اؤنملی‌سی توپلومون اداره سیستمی و حکومت‌دیر. طایفالیق بیر توپلوم‌دا هر طایفانین اداره ائدن‌لری یاشلی‌لار و آغ ساققال‌لار، نئچه طایفادان اولوشان قبیله‌نین اداره ائدن‌لری یاشلی و آغ‌ساققال‌لار شوراسی و ان باش و یوکسک سویه‌ده توپلوما حاکم اولان ان گوجلو طایفا و یا قبیله اولوردو. بئله بیر حکومتین باشیندا اولان شخصین اؤز طایفاسی و طایفاسی اویه اولان قبیله‌نین ایچینده قازاندیغی اقتدارین قایناغی ده‌ده بابا باشقان‌لیق ارثی، اردو گوجو و بعضاًده بیر آز دا شخصی کاریزماایدی. «ماکس‌وبر» بئله بیر حاکمیت سیستمینی «پاتریمونیال» آدلاندیریر. «ابن‌خلدون» اؤز مشهور «العبر» کتابیندا طایفا و قبیله بیرلیگی و او بیرلیک‌دن قایناقلانان گوجو «عصبیت» آدلاندیریر. «عصبیت» عربجه‌ده انسانلارین بیر شئی‌یه شدت‌له باغلی اولوب اونو قوروماغا و حتی اونون یولوندا جانین فدا قیلماغا حاضر اولماق آنلامیندادیر و ابن خلدون توپلومسال آنلام‌دا دئدیگی «عصبیت» طایفا و قبیله بیرلیگی و اوندان قایناق‌لانیب دولت و حکومت قورماغا سونوجلانان (نتیجه وئرن) بیرلیک گوجودور.
آسیا و آفریقا تاریخی دولودور بئله بیر طایفا- قبیله‌لیک توپلوم‌لار و و اونلارین بیرلیگی یا ابن خلدون‌جا اونلارین «عصبیت»یندن قایناقلانان حکومت‌لرله. اؤزل‌لیک اورتا و باتی (غرب) و گونئی باتی (جنوب غرب) آسیانین ان تانینمیش ایکی قومو یعنی بیز تورک‌لر و عرب‌لرین تاریخی باشاباش طایفا، قبیله و قبیله‌لر کنفدراسیونوندان یارانان دولت‌لر و اونلارین چالیشمالار، ساواشما‌لار و باریشما‌لاری‌نین تاریخی‌دیر.
عرب‌لر طایفا- قبیله ساواشلار و باریش‌لاری‌ایله مشغول‌ایکن اسلام دینی عربستان یاریم‌آداسیندا (شبه جزیره) اورتایا چیخاراق طایفالاری قبیله‌لر ایچره بیرلَشدیریب قبیله‌لری بؤیوک بیر کنفدراسیون ایچره بیر آرایا گتیردی و گوجلو و بؤیوک بیر دولت قورماغی باشاردی، آما بو اسلام دولتی‌نین ایچینده گیزلی اولان طایفا رقابت‌لری پیغمبردن سونرا اورتایا چیخیب حاکمیته ال تاپان طایفالار یئنه ده اسلام بایراغی آلتیندا طایفالار و قبیله‌لری بیرلَشدیره‌رک اؤز حاکمیت گوج‌لرینی قورودولار. اسلام‌دان اؤنجه‌دن موجود اولان بنی‌امیه (امیه اوغول‌لاری) و بنی‌هاشم (هاشم اوغول‌لاری) بعضاً باریش بعضاً ده ساواش‌لا دوام ائده‌رک پیغمبرین کاریزماسی سایه‌سینده گیزلین سورَن رقابتی پیغمبردن سونرا یئنه اوزه چیخدی و نهایت هجرت‌دن ۱۳۲ ایل سونرا چوخلو ساواشلار و قان تؤکمه‌لرین سونوندا (جمله‌دن کربلا واقعه‌سی) بنی‌هاشم بنی‌امیه حکومتین ییخماغی باشاریب دولت و حکومتی اؤز الینه کئچیردی و بو دؤنه بنی‌فاطمه (فاطمه اوغول‌لاری؛ پیغمبرین قیزی فاطمه‌نین نسلی) حکومت‌دن محروم اولوب بنی‌عباس دولتی‌ایله مبارزه‌یه باشلادی‌لار. آفریقادا دا چوخلو عرب طایفا و قبیله‌لری اؤز عصبیت گوج‌لری‌ایله دولت‌لر قورماغا باشاریلی اولدولار.
بیز تورک‌لرین ده تاریخی عینی تجربه‌لری یاشامیش‌دیر. بیزیم بابالاریمیزین یاشادیغی ان مشهور توپلوم‌لار، ان مشهور طایفالار و قبیله‌لر و قوردوق‌لاری ان بؤیوک و مشهور حاکمیت و اداره سیستم‌لری بو طایفالار و قبیله‌لرین قوردوغو دولت‌لردیر. بو دولت‌لرین چوخو همن قوروجوسو و باش‌لاریندا اولان طایفالار و قبیله‌لرین آدین داشیییر. اؤرنک‌ایچین سلجوق‌لار دولتی دوققوز قبیله (دوققوز اوغوز قبیله‌لری) و ییرمی دؤرد طایفادان اولوشان بیر کنفدراسیونونون دولتی و ان باشدا حاکم اولان طایفا، «قانیق‌لی» طایفاسی‌ایدی. آغ‌قویونلولار دولتی عینی سلجوق‌لار دولتی کیمی نئچه قبیله‌دن یارانان بیر کنفدراسیون اولاراق یوکسک ائگه‌من‌لیک (باشقان‌لیق)لری ده مشهور اوغوز طایفالاری‌نین بیری اولان «باییندیر»لارا عایدایدی. عثمانلی دولتی‌ده بیلدیگیمیز کیمی اوغوزلاردان اولان «قایی» طایفاسی‌نین خانی؛ قارا سولوک اوغلو عثمانین نسلی‌ایدیرلر و ۶۰۰ ایل‌لیک بیر دولت و حاکمیتی قوروب قورویوب دونیا تاریخی‌نین بؤیوک بیر بؤلومون یاراتمیش دیرلار.
آما بو «عصبیت» اساسیندا قورولان دولت‌لر و اونلارا تابع اولان توپلوم‌لاری یؤنَلدن «عصبیت» گئت- گئده ضعیف‌له‌شیب یئرینی باشقا بیر شئ‌لر آلدی. ابن خلدون بو دوره یعنی «عصبیت» ضعیف‌له‌شیب یئری باشقا بیر ایده‌آل‌لارلا آلینان دوره‌نی «عمران» تئریمی (مفهوم) ایله دوشونوب آنلادیر. «عمران» دوره‌سینده اقتصاد گوجله‌نیب، رفاه چوخالیر. رفاه و اقتصادی منفعت‌لر چوخالدیق‌جا انسان‌لار تعصب‌دن اوزاق‌لاشیر و دولت قورولوشونون قایناغی اولان طایفا و قبیله «عصبیتی» آرادان گئتمه‌یه اوز قویور. «عصبیت»ین ضعیف‌له‌شیب آرادان گئتمه‌سینده یالنیز مادی دَییشیک‌لیک‌لر و گلیشمه‌لر دئییل معنوی دَییشیک‌لرین ده چوخلو تأثیری اولموشدور. ابن خلدون‌جا (اونون یاشادیغی عصره قدر) هر بیر طایفا- قبیله «عصبیت»ی اساسیندا یارانان دولت بو سورَجی یاشایاراق «عمران» دوره‌سین سوووشدوردوغو زمان باشقا بیر یئنی باش قالدیران قبیله و قومون «عصبیت» گوجونه یئنیلیر و هابئله بوتون بشریت تاریخی «عصبیت» اساسیندا یارانان و «عمران» دوره‌سین سوووب باشقا بیر قبیله و قومون الی‌ایه محو اولان دولت‌لرین تاریخی‌دیر.
آوروپا جوغرافیاسیندا طایفا- قبیله عصبیتی آسیا جوغرافیاسیندان داها ارکن (تئز) گوج‌دن دوشه‌رک شهرلرین بؤیومه‌سی‌ایله برابر ایلک باشدا مسیحیت دینی و یئنی عصرده ناسیونالیسم، سوسیالیسم، مارکسیسم و س کیمی یئنی ایدئولوژی‌لرین ظهورو او توپلومسال و سیاسی سیستمی محو ائتمیشدیر و ایندی یاشادیغیمیز عصرده ایدئولوژی دؤنمین ده (دوره) کئچیب دونیالیق بیر کاپیتالسیم- اومانیسمی دوشونور.
البته آوروپانین دوغال (طبیعی) دورومو آسیا و آفریقانین عکسینه بوللو- سولو اولدوغو و همی ده اورادا اورتایا چیخان صنعت و تجارته دایانان اقتصادین (آسیا و آفریقادا حالا دوام ائدن اکینچی‌لیک، حئیوان بسله‌مک و تام طبیعیتین خام ماده‌لرینه باغلی اولان اقتصادین عکسینه) طایفا- قبیله سیستمی‌نین پوزولماغیندا چوخلو تأثیری اولموشدور.
آسیا جوغرافیاسیندا چوخ اسکی و کؤک‌لو طایفا- قبیله سیستمی و بو سیستمین «عصبیت»یندن یارانان دولت‌لر آوروپادان داها چوخ داوام ائتسه ده دین‌لر اؤزل‌لیک‌له اسلام دینی و یئنی ایدئولوژی‌لرین تأثیری آلتیندا ضعیف‌له‌میش و ضعیف‌له‌دیک‌جه آسیا توپلوم‌لاری اسکی «عصبیت»دن اوزاقلاشیب، ایدئولوژیک «مدنیت»ـه ماراقلانمیش‌‌دیرلار، آما بو مقاله‌میزین ان اؤنملی و اینجه مقصدی بورادا یعنی «عصبیت» دؤنَمیندن (دوران- دوره) «مدنیت» دؤنَمینه وارماق‌دادیر.
آوروپا قوملاری دین (اؤزل‌لیک‌له مسیحیت دینی) و یئنی ایدئولوژی‌لار هم ده اقتصادی گلیشمه‌لر و اقتصاد طرزی دَییشمه‌لر اثرینده آسیا قوم‌لارین‌دان داها ارکن «عصبیت» دؤنَمین کئچیرمیش‌لرسه ده یئنی توپلوم و دولت قورال‌لاری همن اسکی کولتور و کیملیک‌لری اساسیندا اولموشدور، یعنی اونلار «عصبیت» دؤنَمیندن «مدنیت» دؤنَمینه کئچمک سورَجینده اؤز کولتور و کیملیک اؤزل‌لیک‌له دیل کیم‌لیک‌لرین قورویاراق یئنی قوردوق‌لاری مدنیت، ملی مدنیت اولاراق اونون اساس کولتور و کیملیگی همن «عصبیت» دؤنَمیندن تجربه ائدیب یاشادیق‌لاری کولتور و کیملیک اولموشدور و ائله بونا گؤره ده آوروپانین اسکی و اورتا عصرلرده توپلومسال و سیاسی قورولوشونو تشکیل ائدن بؤیوک قوم‌لار یئنی عصرده یئنی‌له‌شیب کیچیک و اؤنَم‌سیز قوملاری دا اؤز مدنیت‌لرینده سیندیره‌رک (هضم، استحاله) یئنی ملت‌لری تشکیل ائتمیش‌دیرلر، آما آسیادا یاشایان قوم‌لار اؤزل‌لیک‌له تورک‌لرین بیر چوخو «عصبیت» دؤنیمندن «مدنیت» دؤنَمینه وارماق آشاماسیندا (مرحله) اؤز اسکی و قوم- قبیله دیل، کولتور و کیملیگین قورومایاراق «مدنیت»ـه وارماق یولون باشقا بیر دیل، کیملیک و کولتورده دوشونموش‌دورلر. اؤرنک‌ایچین بیز ایران و گونئی آذربایجان تورک‌لری‌نین دولت‌لری، غزنوی‌لردن باشلایاراق قاجارلارا قدر «مدنیت»ـه وارماغی عرب و فارس دیل و کولتوروایله دوشونوردولر و هله ده ایران دا یاشایان نئچه میلیون تورکون چوخو بو دوشونجه‌ده اولاراق اؤز تورک دیل و کولتورلرینی مدنیت دیلی و کولتورو بیلمیرلر. قافقاز و تورکیستان تورک‌لری‌ایسه بیزیم بابالاریمیز کیمی اسکی دؤنم‌ده «مدنیتی» اسلام دینی، عرب و فارس دیل‌لرینده دوشونوردولر و یئنی عصرده ده «مدنیت»ی روس دیل و کولتوروایله دوشونوب و چوخو هله ده بئله دوشونمک‌ده‌دیرلر. عثمانلی تورک‌لری ده «مدنیت»ی اسلام دینی و عثمانلی دیلی‌ایله (اوغوز تورکجه‌سی، عربجه و فارسجانین قاریشیغیندان یارانیب داها چوخ عرب دیلینه اوخشایان بیر دیل) دوشونه‌رک اؤزلرینی تورک‌دن فرق‌لی و اوستون بیلیب و حتی تورک کیملیگی و آنادولو تورک‌لرینه اهانت‌له یاناشاراق اونلارا «ائششک تورک» دئییردی‌لر (البته عذر دیلیرم بو حقیقتی یازماق‌ایچین، آما بو آجی بیر تاریخی حقیقت‌دیر و بو اهانتی ایران و فارس‌لاردان داها اؤنجه عثمانلی‌لار ابداع ائتمیش‌دیرلر). سونرالار بئله بیر اسکی تورک «عصبیت»ین سوووشدوروب باشقا کیملیک و کولتورلرله «مدنیت»ـه وارماق ایسته‌ین تورک توپلوم‌لاری‌نین ایچینده شدت‌لی بیر ایکی‌لیک دوشدو (بو ایکی‌لیک ایندی تام شدتی‌ایله بیز ایران و گونئی آذربایجان تورک‌لری‌نین ایچینده گؤرونور و باشقا بیر یازی‌دا اونو آراشدیراجاییق) چون کی گئت گئده بو توپلوم‌لارین ایچینده «مدنیت»ـه اؤز تورک کیملیک و کولتوروایله وارابیلمَگی دوشونن‌لرین سایی‌سی چوخالیب، تورک ملیت‌چی‌لیگی و تورک ملی حرکت‌لرینه چئوریلدی و نهایت ۲۰٫ عصرین او‌ل‌لرینده اؤنجه کیریم‌لا قوزئی آذربایجان و سونرا تورکیه‌ده تورک ملی حرکت‌لری دولت سویه‌سینه گلیب ایکی تورک کیملیگی داشییان جمهوریت قورماغا باشاریلی اولدولار. اؤزل‌لیک‌له تورکیه‌ده تورک کیملیگی‌ایله «مدنیت»ـه وارماغی دوشونن‌لر تام درجه‌ده عثمانلی کیملیگی دئیه داها چوخ اسلام- عرب کیملیگی‌ایله «مدنیت»ـه وارماق ایسته‌ین‌لره اوستون گلیب تام یئنی بیر تورک «مدنیت»ی یاراتدی‌لار و بوتون دونیایا تورک‌لوک ساده‌جه اسکی «عصبیت»دئییل یئنی ملی «مدنیت»ده اولابیلر حقیقتین اثبات ائدیب و بیزلره ده بؤیوک بیر یول گؤستَریجی اؤرنک اولدولار. یازی‌میز داها چوخ اوزانماسین دئیه ایران و گونئی آذربایجان‌دا تورک‌لرین «عصبیت» و «مدنیت» سورَجین آراشدیرماغی گلن یازی‌لارا بوراخیریق… داوامی وار
یک پاسخ
چوخ عالی بیر باخیش و تحلیل دی قلمیز وار اولسون