موغام موسابیقه‌سینه اؤتَری بیر باخیش
ک. پوراکبر خیاوی
۲۰۱۷جی ایل موغام موسابیقه‌سی فینالا قالمیش گنج خواننده‌لرین گؤزل چیخیشلاریلا سونا گلدی. بو مقاله ده قیسا اولاراق موغام نه اولدوغو و موغام ایفاچیلارینین موغامین هانسی ساحه و کانکرت‌لرینی نظرده توتاراق یاریشاجاقلارینی، داها دوغروسو «مونصیف‌لر هئییتی» ایفاچی‌دان نه کیمی خصوصیت‌لری ایسته‌یرک اونلارا قیمت وئرمه‌لری بارده دانیشیب و موسابیقه ده کئچن بعضی ماراغلی نقطه‌لره بیر آز دا اولسا نظر سالاجاییق.
موغام ندیر؟
بو سوالا کئچمه‌دن اؤنجه بونو وورغولاماق گرکیر کی «اؤز تاریخی اعتباریله قدیم کئچمیشه باغلی اولان موغاماتین هارادا نه واخت و کیم طرفیندن یارادیلدیغینی کانکرئت شکیلده دئمک چوخ چتیندیر. چونکی موغام موسیقی‌سی تکجه بیر خالقین دئییل، بیر سیرا خالقلارین، داها دوغروسو، یاخین و اورتا شرق، آفریقا و آسیا قیطه‌سی خالقلارینین مدنیتینه داخیل‌دیر. بونا گؤره ده اونون تاریخینی دقیقلشدیرمک، منشأیی حاقیندا هله‌لیک قطعی فیکیر سؤیله‌مک او قدر ده آسان دئییلدیر. بعضی موغاملار معین یئرلرین، شهرلرین آدینی داشیسا دا، یئنه اونلارین تاریخینی سؤیله‌مک چتیندیر.» دئمک کی موغام و موغامات بیر موسیقی ژانری اولاراق یالنیز بیر میللته عایید اولماییب، شرق عالمینین بیر پارچاسی‌نین تاریخ بویو یارادیب، باریندیریب و سینه‌دن سینه‌یه کؤچوب، ایندیکی نسله چاتمیشدیر. «موغامات عصرلر بویو بؤیوک بیر جوغرافی اراضی‌ده یاشامیش بیر سیرا خالقلارین اَن چوخ سئودیی موسیقی اولموشدور. تورک، فارس، عرب، هیند و باشقا خالقلارین موسیقی‌سینین اینکیشافیندا موغامات حل ائدیجی رول اوینامیشدیر. لاکین موغاملارین میدانا گلمه‌سی، تشککولو و اینکیشاف پروسه‌سی هر اؤلکه‌ده اؤزونه مخصوص میللی خصوصیت و چیزگی‌لر کسب ائتمیشدیر.»
آذربایجان موغاملاری دا تاریخ بویو اؤزونه مخصوص اینکیشاف پروسه‌سینده اجتماعی- سیاسی حادثه‌لرین تأثیری آلتیندا تکامل تاپمیش، معاصر فورمایا دوشموشدور. عینی زامان‌دا موغامات‌‌دا هر بیر تاریخی دؤورون، زامانین و گردیشین اؤز مؤهورو و عکس‌صداسی تجسسومونو تاپمیشدیر. موسیقی عالمینده اؤز آهنگلری، رنگلری و ایفاچیلیق یوللاری ایله فرق‌لنن آذربایجان موغاملاری زحمت‌کئش خالقین حیات فلسفه‌سی، اونون آرزو و دوشونجه‌لری ایله سیخ باغلی اولموشدور. شوبهه‌سیز دئمک اولار کی، آذربایجان موغاماتینین اینکیشافیندا خالق موسیقی‌سی یارادیجی‌لارینین و عینی زامان‌دا خواننده‌لرین بؤیوک خیدمتلری اولموشدور. خواننده‌لر خالقین معنوی عالمینین، زکاسینین، آرزو و ایستکلرینین ایفاده‌سی اولان خالق موسیقی‌سینی و موغاماتی تکامل وئرمیش، تبلیغ ائتمیش، یاشاتمیش و قورویوب ساخلامیشلار.
ایندی ایسه موغام نه‌دیر؟ سووالینا کئچه بیلَریک. هر شئی دن اؤنجه موغام‌لا مَقام و موغام‌لا دستگاه آراسیندا اولان فرقلره بیر نظر سالماق یارارلی اولاجاقدیر، چونکی بو تَریملر آذربایجان موسیقی عالمینده اؤزونه مخصوص آنلاما مالیکدیرلر. آذربایجان موسیقی‌سینده مَقام نه‌دیر؟ مَقام موختلیف سسلر و پرده‌لر مجموسونون بیر واحید اساس کؤک اطرافیندا بیرلشمه‌سی دئمکدیر. موسیقی‌ده هر سَسین، هر پرده‌نین اؤز موقعیتی و اؤز خصوصی کئیفیتی وار. بو کئیفیت آیری – آیری پرده‌لر آراسیندا معین قارشی‌لیقلی موناسیبت یاراتمیش اولور کی، بو دا، نتیجه اعتباری ایله، بوتون پرده‌لرین مایه‌یه دوغرو اولان مئیل و ایستیقامتی ایله سجییه‌لنیر (مایه). باشقا بیر دئیش‌له: مَقام، بیر بیرینه طرف مئیل گؤستر‌ن، یؤنه‌لن و بیر ثابیت سس (مایه) اطرافیندا توپلاشان موختلیف یوکسک‌لیک‌ده (اوجالیق‌دا) اولان موسیقی صدالارینین قارشی‌لیقلی موناسیبت سیستئمین‌دن عبارت‌دیر. بو تعریفه گؤره مَقام‌ین بیر باشقا معناسیدا لاد(Lad )دیر. دئمک کی لادلا مَقام عینی آنلاما مالیکدیرلر.
آذربایجان موغام موسیقی سینده دستگاه نه دئمکدیر؟
معین موغام ترکیبینه داخیل اولان بوتون شاخه‌لر، شعبه‌لر، گوشه‌لر، ردیفلر، رنگلر و تصنیفلرین توپلام حالیندا، منطیقی اینکیشاف قایداسی اوزره موتشکیل مجموسونا دستگاه دئییلیر. موغام دستگاهلاری بونلاردیر:
راست، ماهورهیندی، اورتا ماهور، بایاتی قاجار، شور، سئگاه، زابول سئگاه، میرزه حسین سئگاهی، شوشتر، چاهارگاه، بایاتی شیراز و هومایون.
موغام نه دئمکدیر؟
آذربایجانین بؤیوک بسته‌کاری فیکرت امیراوف‌آ گؤره “موغام هم بوتؤولوک‌ده، هم ده آیر‌یلیق‌دا بدیعی اوبراز(واقعییت‌ین اینسان شعوروندا حقیقی شکلده منعکیس اولان فورماسی)لارین تصوور و فلسفی ایدئیالارینین بوتؤو بیر دونیاسی دئمکدیر.” موغام دایره‌المعاریف‌ینده، موغام هر طرفلی و گئنیش شکلده ایضاح ائدیلمکده‌دیر:
“مورککب، ایدئیا – ائموسیونال معنا داشییان، درین و بیتکین تفککور، بدیعی هیجان و موختلیف موسیقی اوبرازلارینین اینکیشافینی ایفاده ائد‌ن خالق موسیقی دوها(اینسان ذکأ و ایستعدادنین یوکسک زیروه سی )سینین گؤزل محصولودور(…) موغامین بوتون حیسه‌لری معین بدیعی فیکری موختلیف بدیعی ایفاده واسطه‌لری ایله عیان ائدیر. ”
گؤرولدویو کیمی موغامات و خصوصیلا آذربایجان موغاملاری اینسان حیاتیلا سیخ بیر شکیلده باغلی اولاراق اینکیشاف ائتمیشدیر. موغاملار آذربایجان خالقینین معیشت‌ینه داخیل اولموش اونون حیاتی، روحی عالمی، معنوی طلبلری ایله سیخ باغلیدیر. موغامات عصرلر بویو یارانمیش کامیل و بیتکین موسیقی‌دیر. درین فلسفی مضمونا مالیکدیر، ائموسیونال‌دیر. اینسانین روحی وضعیتینی، احوالی روحییه‌سینی و دویغولارینی ایفاده ائدیر. موغامات یاراندیغی اَن قدیم زامانلاردان باشلایاراق، عصرلر بویو داوام ائد‌ن تدریجی اینکیشاف و تکامول پروسه‌سی نتیجه‌سین‌ده یئتکین‌لشمیش، فورمالاشمیش، کامیل‌لشمیش‌دیر.
اونودا قید ائتمک لازیمدیر کی موغاملارین تکامولونده خواننده‌لرین بؤیوک نقشی اولموشدور. داها دوغروسو موغامات خالق ووکال – اینسترومئنتال ترکیب‌نین ان یوکسک یارادیجی‌لیق مرحله‌سینه چاتدیریلان نومونه‌سی‌دیر.
موغام ایفا چیلیغیندا بداهه خوانلیق(improvisation) اَن موهوم و اساس شرط‌لردن‌دیر. ماهنی و تصنیف ایفاچیلیغیندا خواننده‌نین هاردان (هانسی نوت دان) باشلاییب، هاردا بم و هاردا زیل اوخویاجاغی چرچیوه‌سی بَللی بیر مسئله‌دیر. بو، بو معنایه گلمز کی ماهنی و تصنیف ایفاچیلیغیندا خواننده اؤز ایستعداد و یئتنه‌یینه گؤره ماهنی‌یا و یا تصنیفه گؤزللیکلر آرتیرمیر، عکسینه ماهنی و تصنیفلرین گؤزل ایفا ائدیلمه‌سی، خواننده‌نین کؤنلونده اولان گؤزللیک خزینه‌سیله و اونون ایفاچیلیق مهارتی‌یله سیخ باغلیدیر. اما موغام ایفاچیلیغیندا بو مسئله دوغرودان دوغرویا خواننده‌نین «بداهه خوانلیق»ی ایله باغلیدیر. خواننده اوچون بَللی اولان شئی، اوخودوغو موغامین چرچوه‌سی‌دیر، اما موغامی نئجه باشلاماق، نئجه خیردالیق لار ائتمک، کلام‌لاری نئجه ادا ائتمک، نئجه بوروندا اوخوماق(غُنّه)، «آمان آمان» لاردان هاردا و نه شکیلده ایستیفاده ائتمک، نه زامان و هانسی نوع زنگوله‌دن ایستیفاده ائتمک، سسی بوغازدا، آغیزدا و بوروندا نه جور دولاندیرماق، خاریج خانلیق ائتمه‌مک، نه شکیل ده ملودیک بزک‌لر وورماق و …خواننده‌نین ایمپروویزیا، ایستعداد و یارادیجیلیغیندان آسیلیدیر. موغام خواننده‌لییینده ده بئله بیر فاکتورلار اساس اولدوغوندا موغام موسابیقه‌لری‌نینده اؤلچولرین موهیم اولدوغو تمامیله حیسس اولونور.
کئچمیشده موغام موسابیقه‌سی
هر بیر موغامین دوغرو- دوزگون اوخونماسی خواننده‌نین شخصی یارادیجیلیغیندان و اونون ایفاچیلیق هنرینین زنگین اولماسین‌دان آسیلیدیر. مسئله موغاملاری کامیل بیلمکله بیتمیر. موسیقی‌چی‌نین درین موسیقی یادداشی، هم ده یوکسک بدیعی ذووقو اولمالی‌دیر. اونون ایفا ائتدیی مئلودییا طبیعی، تأثیرلی و ایلهاملا سسله‌نمه‌لی‌دیر. بوتون بو کئیفیتلره مالیک اولان خواننده موغاملاری اؤز ملاحتلی سسی ایله، گؤزل خیردالیقلاری و اینجه خاللاری ایله یئنی بیر فورما، یئنی بیر معنا وئرمکله اونو گلین اوتاغی کیمی بزه‌ملی‌دیر. بئله بیر ایفانین ناخیشلارینی، الوان بویالارینی نه لئیسان یاغیشلاری، نه قاسیرغالی کولکلر، نه ده زامان سولدورا بیلمز. بئله بیر ایفالاری کی موغام ساحه‌سینده بیر یئنی‌لیکدن باشقا موغام ایفاچیلیق تکنیکی‌ینده ده بیر ایرللییش حساب اولونور، سیچیب اؤزه چیخارماق اوچون موغام یاریشینین قورولماسی چوخ اؤنملی تشببوسدور.
آذربایجان موسیقی‌سینین موختلیف ساحه‌لرینده او جمله‌دن عاشیق موسیقی‌سی، اینسترومنتال(چالقی آلت‌لری) ساحه ده تاریخ بویو موسابیقه‌لر آیری آیری عنوان‌لار آلتیندا دوام ائتمیشدیر. قدیم زامانلاردان توی مجلیسلری آذربایجان موسیقی صنعتچی‌لرینین یاریش میدانینا چئوریلمیش، بوردا اَن یاخشی ایفاچی، خالق داورلیگی اوزریندن دیرله قیمتلندیریلیردی. تبریز، باکی، شوشا و شاماخی مجلیسلرینده موغام موسابیقه‌سی داواملی اولاراق تشکیل اولونار و آذربایجانین هر ایکی تاییندان صنعت‌چی‌لر ایشتیراک ائدردیلر. «بو مجلیسلر یئنی خواننده‌لر نسلی یئتیشدیرمکله برابر، موغام موسیقی‌سینین خالق آراسیندا یاییلماسیندا دا بؤیوک رول اوینامیشدیر. دیگر طرف‌دن، بو مجلیسلر آذربایجان موسیقی‌سین یاد تأثیرلردن قوروموش، موغاملارین میللی مضمون‌لو، خالق روحون‌دا اولماسینی تأمین ائتمیشلر. موغامین گئنیش خالق کوتله‌لرینین معیشت‌ینده مؤحکم یئر توتماسینا دا سبب محض بو ایدی. بعضن موسیقی مجلیسلرینده موغامی بیر نئچه خواننده اوخویار، اونلاری دینله‌ین تاماشاچیلار، پئشاکار و هوسکار خواننده‌لر ایسه دستگاه اوخویان خواننده‌نین سهو جهتلرینی تنقید ائدردیلر. بو تنقیدلر چوخ زامان جدی موباحیثه‌لره چئوریلردی. موباحیثه کسکین شکیل آلدیق‌دا معین بیر موغامی تامام دستگاه اوخوماق اوچون موسابیقه اعلان ائدیلردی. بئله موسابیقه‌لرین جانلی شاهیدی و ایشتیراک‌چیسی اولان مشهور کامانچاچی ساشآ اوقانئزاشویلی بئله یازیر:
«…موسابیقه اوچون بورایا ان یاخشی ساز‌نده‌لر چاغیریلیردی. هله موسیقی مجلیس‌لرینه بیر هفته قالمیش ان یاخشی سازنده و خواننده‌لری، هابئله رئیسی مجلیسی سئچمک اوچون کومیسیون یارادیلردی. رئیسی مجلیس، چاغیریلان خواننده و سازنده‌لرین ایفا ائد‌جکلری موسیقی پروقرامینی معیین ائدیردی. تاماشآچیلار اوچون ده معیین بیر
قایدا قویولموشدو: خواننده‌نین اوخودوغو سؤزلره قولاق آسماق اوچون هامی تام ساکیت‌لیگی گؤزله‌مه‌لی ایدی. رئیسی مجلیس و خالق طرفیندن بیه‌نیلن موسیقی شیناس و خواننده‌لر موکافات و پول آلیردیلار. پروقرامی ایفا ائده بیلمه‌یه‌نلر ایسه ایستئهزالار آلتیندا مجلیس‌دن چیخاریلیردی.»
۱۹جو عصرین ایکینجی یاریسین‌دا شیروان ماحالیندا خواننده‌لیک صنعتینین یاییلماسیندا «محمود آغا»نین بؤیوک خیدمتی اولموشدور. محمود آغا (۱۸۲۶-۱۸۹۶) شاماخی‌نین مشهور مالیکی و بوتون قافقازدا تانینمیش موسیقی خادیمی ایدی. محمود آغا صنعتی، شعری، موسیقی‌نی سئو‌ن، اَلی آچیق، قوناق‌پرور بیر شخصیت کیمی شؤهرت تاپمیشدی. او، موسیقی‌چیلرین قایغی‌سینا قالیر، اونلارا مادی کمک‌لرینی اسیرگه‌میردی. او دؤورده قافقازدا ائله بیر مشهور خواننده و تارز‌ن یوخ ایدی کی، محمود آغانین مجلیسینده ایشتیراک ائتمه‌میش اولسون.
آذربایجانین مشهور شاعیری سید عظیم شیروانی، شیروان خانلارینی هجو ائتمیش، لاکین محمود آغانی تعریفلمیشدیر. او اؤز مالیکانه‌سینده موسیقی‌لی گئجه‌لری کئچیرمک اوچون دوزلتدیی خصوصی سالون‌دا تئز- تئز خواننده‌لرین موسابیقه‌سینی کئچیرر، بیرینجی یئرلری توتانلارا قیمتلی هدییه‌لر و موکافاتلار وئرردی. مشهور فراننسه یازیچی‌سی «آلئکساندر دوما» دا قافقازا سیاحتی زامانی شاماخی‌دا محمود آغانین قوناغی اولموشدو. محمود آغانین موغام موسابیقه‌لرینده، یئرلی موسیقی‌چیلرله بیرلیک‌ده تیفلیس، قاراباغ و ایران موسیقیچیلری ده ایشتیراک ائدردیلر.
آذربایجان‌دا خواننده‌لیک صنعتینین اینکیشافیندا شوشا و شآماخی مجلیسلری ایله برابر باکی مجلیسی‌نین ده معین خیدمتی اولموشدور. باکی موسیقی مجلیسی‌نین رهبری مشهدی ملیک منصوروف(۱۸۳۸-۱۹۰۹) ایدی. بو مجلیسده ایران‌دان، تیفلیس‌دن، خصوصیله قاراباغ‌دان باکییا گلن قوناقلاردا ایشتیراک ائدیردی. باکی موسیقی مجلیسینده ایفاچیلیق صنعتی باره‌سینده جدی صؤحبتلر آپاریلسا دا، اساس فیکیر موسیقی تاریخینه وئریلردی. بورادا موغاماتین نه زامان، کیم طرفیندن، هانسی شرایط‌ده یارادیلماسی موضوسو مجلیس عضولرینی داها چوخ ماراقلاندیراردی. بو مجلیسلرده ده یئنی خواننده‌لر نسلی یئتیشدیرمک مقصدیله موسابیقه‌لر قویولوردو.
آرتیرمالیق کی تبریز و قاجار شاهلارینین ساراییندا دا خواننده‌لر آراسی موسابیقه‌لر کچیریلیب و بیرینجی یئر توتانلار یاخشی قیمته لاییق گؤرونوردولر. مثلاً مظفرالدین شاه، شاهلیق تختینده اوتوراندان سونرا، شاهلیق ساراییندا باش خواننده‌نی تعیین ائتمک اوچون، خواننده‌لر آراسیندا موسابیقه قویولموش و ایقبال آذر بیرینجی لیگی قازاندیقدان سونرا شاه سارایینین باش خواننده‌سی تعیین ادیلمیشدیر.
موغام موسابیقه‌سی
موغام آذربایجان خالقینین یاشایشی‌لا سیخ رابطه‌ده اولدوغو اوچون، خالق تاریخ بویو اونا یوکسک دیر وئریب و موغام ایفاچیلارینی، هم اینسترومنتال و هم وکال ساحه ده یاریش‌لاردان کچیررک، ایفاچیلیق اینجی‌لرینی تاپار، اونلارا قیمت وئرر و بئله لیک‌له اَن یاخشی و دوغما موغام مکتب‌لرینی اوزه چیخاراراق، اؤز دوغما موسیقی تئکنیک و سبک‌لرینی یاد تأثیرلردن قورویوب و آسمیلاسیون اوچوروموندان قوروموشدور. بئله بیر اؤنملی موسابیقه‌لرده «داورلر هئیتی»نین ترکیبی، اونون سئچه‌نک سویه‌سی، تشخیص سویه‌سی و اونو ایضاح سویه‌سی، موغام تاریخینه و موغام کلاسیک‌لرینه دریندن معلوماتی، هر بیر موغامین بوتون ساحه‌لریله تانیش اولوب و ایضاح ائده بیلجه‌یی و… بؤیوک اهمیته مالیکدیر. چونکی بونلار بیر خالقین صنعت نماینده‌لری اولاراق، بیرینجی آددیمدا خواننده‌نی دئیلده بیر خالقین صنعتینی، اؤز صنعت بیلیم‌لرینین سوزگجیندن کئچیریرک قضاوت مقامیندا اوتوررلار. اونون اوچون «خوشا گلیب، گلمه‌مک» و یا «روحو اوخشاییب، اوخشاماماق» آرخاسیندا تئوریک ایضاحات و «اوستادانه» تشخیص‌لر اولمایینجا، او قضاوت بیر ایشه یاراماز. «موسابیقه»، سبقت آلماق و بیرینی و یا بیرشئیی آرخادا قویماق آنلامینا گلیر. بو آنلام صنعت و کانکرت اولاراق موغام ساحه‌سینده، فیزیک ده اولدوغو معنادان بام باشقادی. موسابیقه صنعت عالمینین بَللی بیر دالیندا، بیلیک و کانکرت اؤلچولره دایالی بیر شئی‌دیر. بو شرط‌لری نظره آلاراق بئله بیر موسابیقه ده «مونصیف‌لر هئیتی» اویقون بیر تَریم اولمایاجاق.
موغام موسابیقه‌سینده ایشتیراکچی‌لارین موعلیم‌لرینین اؤنم و ایشلولری بؤیوک دیره مالیکدیر. بو بیر آیدین مسئله‌دیر کی آذربایجان موغام صنعتی بؤیوک بیر کلاسیک خزینه‌یه مالیک اولوب و خواننده‌لر کلاسیک خواننده‌لرین ایفالارینا مراجعت ائتمکله قیمتلی شئی‌لر الده ائده بیلرلر، اما یئنه ده موغامین مرککب بیلینه‌جه‌یینه یییه‌لنمک اوچون موعلیم‌لرین رولو چوخ اؤنملی‌دیر. موعلیم‌لر آذربایجان کلاسیک موغام مکتب‌لرینی دریندن بیلمه‌لیدیرلر. اونلار «قاراباغ موغام مکتبی»نین خصوصیت‌لرینی، ایفا طرزینی و اوندا کلام‌لارین نئجه ادا اولماسینی باشقا مکتبلرده اولدوغوندان آییریب و شاگیردلرینه تانیتمالیدیرلار. قاراباغ موغام مکتبی و اونون حاجی حوسو، مشهد ایسی، بلبلجان، جابار قاریاغدی اوغلو، سید شوشوننیسکی، ذولفو آدیگؤزلوف، مطللیم موطللیم اوف، خان شوشونیسکی، یعقوب ممداوف، آغابابا نوروزاف، عاریف بابایف و ….کیمی دونیا وارکن پارلاق اولدوزلارینین میثیل‌سیز ایفالاری، موغام موسابیقه‌سینین شاگیردلری اوچون بیر بیلیم خزینه‌سی ساییلیر. دیقت اولونورسا بو مکتب‌ده هر موغامین حتی نئجه «کیشی‌سایاغی» ایفا دا گؤز قاباغیندادیر. بیلدیمیز کیمی شهناز موغامی اوچ حیصه‌لی کیچیک بیر موغام‌دیر. بو موغام چوخونلوقلا قادین خواننده‌لرینین سسینه اویقون اولدوغوندان، خانیملار طرفیندن ایفا اولونوب. توکززیبان ایسماعیل اوا و شوکت الکبراوا بو موغامی چوخ یوموشاق، یایقین و شیرین زنگوله‌لرله ائله ایفا ائدیبلر کی اینسان اونلارا قولاق آساندا ائله بیر قراره گلیر کی بو موغام یالنیز و یالنیز قادین موغامی‌دیر. آما بو موغامی خان شوشینسکی ائله «کیشی یانه» ایفا ائدیب کی دینله‌ییجی اؤزون تام بیر کیشی موتیف‌لری آراسیندا حیس ائدیر. بئله بیر دویغو و داها دوغروسو «آیری – سئچکی»لیک، قاراباغ موغام مکتبی بوتون خواننده‌لرینین ایفالاریندا تمامیله آیدین بیر شکیلده گؤزه چارپیر. نئجه کی موغاملار بیگانه بوغازلاردان قورونمالیدیرلار، موغاملار اؤز ایچینده ده «قادین بوغازی» و «کیشی بوغازی» باخیمیندان دا آیریلمالیدیرلار. بئله اولورسا آذربایجان موغام عنعنه‌لرینه ده اویقون دوشر. تأسف کی بو مسئله هم «مونصیف‌لر» طرفیندن و هم موعلیم‌لر طرفیندن بیر او قدر ده موهیم ساییلمیر.
یوخاریدا قید ائتدییمیز کیمی موغام ایفاچیلیغیندا باشلیجا عامیللردن بیری ده ایمپریویزییا و یا بداهه‌خوانلیق عنصرلری‌دیر. خواننده‌نین گؤزل سس تیمبرینه مالیک اولماقلا یاناشی ایمپریویزییا عنصورلرینین حضورو و اوندان یارادیجیلیقلا ایستیفاده ائتمک، موغام موسابیقه ایشتیراکچی سینین باشلیجا مسئولیت‌لریندن‌دیر. بو استعدالاردان ایستیفاده ائتمک اؤزونو خیردالیقلاردا، گوشه خوانلیقدا، موغامدان موغاما کئچیت ده و ها بئله بوروندا اوخوماقدا (غُنّه) بلورلاندیریر. بونلاردان ایستیفاده ائتمک، هر شئی دن اول خواننده‌نین بداهه‌خوانلیغینا باغلیدیر. هئچ بیر یئرده یازیلماییب کی خواننده نئجه خیردالیقلار ائتسین، بو یالنیز و یالنیز خواننده‌یه عائید اولان یارادیجیلیقدان آسیلیدیر.
غُنّه دن ایستیفاده ائتمک، موغام موسابیقه ایشتیراکچیلاری طرفیندن بول بول ایستیفاده اولوندو. تاسف که خواننده‌لر غُنّه‌نی آغیزی یوموب و نیسبتاً اوزون بیر موددت میزیلداماقدا و آغیزی بیردن آچماقدا خولاصه ائتمیش‌دی. آذربایجانین بؤیوک داهی موغام و تئاتر اوستاسی «میرزه موختار» خواننده‌لرین بوروندا اوخوماقلارینی بئله ایضاح ائدیر:
«اوخوما زامانی تنوع خاطیرینه هردن‌بیر بوروندا اوخوماق (آغیز یومول‌موش حال‌دا) اؤزلویونده چوخ گؤزل اصول‌دور. هم ده هر خواننده‌یه موئثیر اولان ایش دئییل. بورادا اصل مهارت، سسی بیر مدت بوروندا اوزاتدیقدان سونرا ائحمال‌جا آغیزا کئچیرمکدن عبارت‌دیر. بو هونر ایستر. گرک بورادا هئچ بیر سرت سس آیریلیغی حیسس اولونماسین».
او، بو ساحه‌ده یئگانه متخصص کیمی سید شوشینسکی‌نی نومونه گتیره‌رک دئیردی:
«منیم ایستر کئچمیشده و ایسترسه ده ایندی تانیدیغیم خواننده‌لردن یالنیز سید شوشینسکی بوروندا اوخوماق اصولون‌دان مهارتله ایستیفاده ائتمه‌یی باجاریر. بو ایشده هئچ بیر موغننی اونا تای اولا بیلمز»
گؤرولدویو کیمی داهی صنعتکار «بوروندا اوخوماق»ی موغام ایفچیلیغیندا بیر اصل اولاراق قبول ائتمیش و اونون تکنیک‌نین نه قدر چتین و مهارتله ایفا اولونماسینی قید ائتمیشدیر.
بورادا ۲۰۱۷جی ایل موغام موسابیقه سینده ایشتیراک ائتمیش جنوبی آذربایجان نماینده‌سی مجید عصری دن ده بیر نئچه جمله قید ائتمک یئرینده اولاجاق.
بو سطیرلرین مؤلیفی موحصیل اولدوغو زامان ۱۳۴۷- ۴۸لرده آخشام چاغی مشکین‌ین خیوچایندا گون باتیب آلا قارانلیق دوشنده، مال اوتارانین، زَمی بیچنین آیاغی چولدن چکیلندن سونرا آغاجلار آراسیندا گیرهَ وهَ تاپیب یعقوب ممداوف‌ون، عاریف بابایف‌ون، ذولفی آدیگوزل اوف‌ون اوخودوغو موغاملاری یامسیلاردیم، یاخشی و زیل سسیم واریدی…او زامان گلپایگانی، ایرج و…مود ایدی. منیسه اوتانیب ایستمزدیم کیمسه اوخوماغیمی ائشیتسین. اما تاسف کی صاباحی‌سی الیمده کیتاب کوچه‌دن کئچنده «کوبرا خالا»:
– آ گئده عاشیق کریم نه یامان قاققیلدیردون… دیینده قیپ قیرمیزی اوتانیب قیزاراردیم. کدرلنیب اؤزو اؤزومه دییردیم: “گورسن بیرگون اولاجاق فیردوسی مدرسه‌سینین سِنی اوستونده کانسرت اولا، منده خواننده‌لرله برابر بیر موغام اوخویام…؟!”
او گونلر آرزو قانادلا خیال عالمینده اوچوردوم، بو گون او خیاللار مجیدله گئرچکلشدی…
مجید عصری گوزل سس تیمبرینه مالیکدیر، سسی یوموشاق و اوریه یاتان‌دیر. اینانیرام کی مجید ده موغاملاری قولاق یولویلا ائشیدیب و خیو چاییندا ساوالانین اتیینده مشق ائدرک اؤیرنمیشدیر. اونون اصل مهارتی بیر موغامدان باشقاسینا کئچمکده‌دیر. بو کئچیت‌لر او قدر اوستالیقلا و یوموشاقلیقلا یئرینه یتیریلیر که دینلییجی‌نین اینجیک‌لیینه سبب اولمور. آذربایجان موغام تاریخینده جاببار قاریاغدی اوغلو بو تکنیک‌ین بؤیوک اوستالاریندان ایدی. مجید عصری بؤیوک مهارتله موغاملارین مایه‌لرینی اوخویوب، اونو گوزل بَزک و خیردالیقلارلا اورک‌لرده اوتوردور. تأسف کی مجیددن زیل پرده‌لرده ایفالار ائشیده بیلمه‌دیک! بونون ایکی عیللتی اولا بیلر: یا ایزدیهاملی مجلیسلر، بؤیوک استاد‌لار قارشیسندا چیخیش ائتمه‌دییندن روحی سیخینتی‌لار کئچیررک سسی دوزگون ایشته‌ممیشدیر و یا مجید بیر پَس‌خوان خواننده اولاراق اورتا دییاپازونلو سسه مالیکدیر. مجیدین بویا باشا چاتدیغی اورتامدا اولان ایمکانلاری و چتین‌لیک‌لری نظره آلاراق، اونون اؤز باشینا چالیشیب بئله بیر یِئره چاتماسی، اونون اوره‌یینده اولان اؤز خالقینین دیرلرینه و موغام عنعنه‌لرینه بؤیوک عشقین ائلچی‌سی‌دیر.
بوگون موغام موسابیقه‌سی هر بیر آذربایجانلینین اوره‌یینده اؤز یئرین تاپیب. آذربایجان موسیقی عنعنه‌سینین اؤنملی بیر پارچاسی اولان موغام، موغام موسابیقه‌سی واسطه‌سیله ایران تورک گنجلیینه مدنی بیر عنعنه و دیر اولاراق قبول اولونماقدادیر. موغام موسیقی عنعنه‌سی آذربایجان اینسانلارینین پسیکولوژی‌سینه تام اویقون اولاراق، بو اینسانلار گرچک حیاتین معنوی و استتیک یانسیمالارین تام اولاراق اوندا تاپدیغی اوچون، موغاملار اونون معنوی حیاتینین بیر پارچاسی ساییلیر. ایران تورک گنجلری موغام مدنیتی ایله اوغراشدیقلاریندا اوتوماتیک اولاراق اوز خالقینا عایید عادت عنعنه ایله تانیش و تربیه اولوب یاد تأثیرلردن اوزاق اولاجاقلار.
۲۷/۳/۹۶
قایناقلار:
– از ستار اردبیلی تا خان شوشینسکی(آذربایجان خالق موسیقیچیلری)، ترجمه ک. پوراکبر.
– آذربایجان موغام انسیکلوپدیاسی
2 پاسخ
چوخ ماراغلی….
چوخ گوزل آراشدئرمادئر،باخمئیاراق قئسا یازئدئر آنجاق چوخ ساده و گوزل فورمادا ایضاح اولوب.سیزه داها بویوک نایلتلر آرزئ ادیرم.اللرینیزه ،بینیزه ،جانئزا ساغلئق.