آشاغیدا اوخویاجاغینیز مقاله، داستان یازماق موضوعسوندا هر کسین فایدالانا بیلهجهیی بیر مضمونا مالیکدیر. بو مقالهنین اوخونماسی داستان یازماغا (و حتی اوخوماغا) باشلامادان اوّل، یازار و اوخوجویا دوغرو معنادا یول گؤسترجک و یازما/اوخوما تجروبهسینی داها فایدالی ائدهجک خصوصیتدهدیر.
قیسا داستان، حئکایه، یوخسا رومان؟
قیسا داستانین نئجه یازیلدیغینی دانیشمادان اوّل، داستانی قیساجا تانیداراق باشلایاق. داستان (اینگیلیسجه Short Story) ۱۷جی عصردن بو یانا حئکایه روایتینین یازی قالیبینه تؤکولموش حالیدیر. بیر حادثهه و یا وضعیت، داستانلاندیرما (story telling) آدی وئریلن مئتودلا و یا باشقا بیر دئییشله حادثهه و یا وضعیتین کاراکتئرلر اوزهریندن ایضاح ائدیلمهسیله اوخوجویا چاتدیریلیر. داستان و رومان ایکیسیده داستانلاشدیرما مئتودونا دایانمیش اولسالار دا، فرقلی ادبی ژانرلاردیرلار. سانیلدیغینین عکسینه، بو فرقی یارادان ان تعیین ائدیجی خصوصیت اوزونلوق فرقی دئییل، ایضاح ائدیلن حئکایه سایی و روایت تئکنیکیدیر. روماندا بیردن چوخ حئکایه ایضاح ائدیلرکن، داستان تک بیر حئکایهنی ایضاح ائتمهیی مقصد گؤتورور. مثلاً اوچ یوز صحیفه اوزونلوغوندا، اما تک بیر حئکایهنی ایضاح ائدهن داستان گؤرمک نادیر ده اولسا، اما گئنهده مومکوندور. دیگر بیر طرفدن داستان بیر ادبی ژانردیر و حئکایه ایله عینی شئی دئییل. باشقا بیر دئییشله حئکایه داستانین مضمونودور. همان حئکایه شیفاهی ایضاح ائدیلدیگی تقدیرده، داستان اولماقدان چیخار. لاکین ادبیات نظریهپردازلاری بیر چوخ قاورام و قایدا موضوعسوندا آیریشتیغلاری کیمی، داستان و رومان و حئکایهنین تعریفی و سرحدلری موضوعسوندا دا آیریشیرلار. یوخاریدا ایفاده ائتدییم آیری- سئچکیلیکلره قاتیلمایان ادبیات نظریهپردازلارینا راست گلمک ده مومکوندور.
یازار، اوخوجو یوخسا هر ایکیسی بیر یئرده؟
یازار و ادبیات وورغونلارینین چوخو، یاخشی بیر اوخوجو اولمادان یازار اولماماغی مدافعه ائدهرلر. بو گؤروشه قارشی چیخان، بیر معنادا پُستمدرن یازارلار دا موجوددور. بو شخصلر، یازارین داها اول یازیلمیش اثرلری چوخ یاخشی و چوخ سایدا اوخوموش اولماسی، اونلارین یارادیجیلیغین محدودلاشدیراجاغینی و چیخاریلاجاق اثرلرینه جهت وئرهجهیینی سؤیلرلر. بو مباحثهنین حاقلی و حاقسیز طرفی یوخدور. بو نقطهده اهمیتلی اولان، یازارین اؤز سبکینی تانیماسی، اونا مسئولیتله یاناشماسی و استفاده ائتمهسیدیر.
یارادیجیلیغین یارادیجی یازارلیقداکی رولو
“یازار اولمانین اؤن شرطی چوخ و یاخشی اوخوماقمی؟” سئوالینین جاوابینی یارادیجیلیق قاورامیندا آختارمالییق. یارادیجیلیغین تملینده بیر- بیریله ایلگیسیز گؤرونن ایکی شئی، ایکی وضعیت و یا ایکی شخصین آراسیندا بنزرلیک تاپا بیلمک یاتار. مثلاً داها اوّل بیر باشقاسی طرفیندن یازیلمیش بیر اثری اوخویارکن ( باشقا بیر زاماندا و باشقا بیر جوغرافییادا یازیلمیش دا اولا بیلر) اؤز فیکیرلرینیز آراسیندا بنزرلیک قورا بیلیر و بونو دا یازاراق ایفاده ائده بیلیرسینیزسه، یارادیجی یازار اولموسونوز دئمکدیر.
یارادیجی یازارلیق نهدیر؟
یاراتما حرکتینین اینسان تاریخینین باشلانغیجیندان بو یانا، شخصلرین اؤزونو و دونیانی تانیماسیندا و قبول ائتمهسینده کاتالیزور بیر عملکرده مالیک اولدوغو بیلینمکدهدیر. یارادیجی یازارلیق ایسه کلمه تعریفی اولاراق یارادیلان داستانسال بیر دونیانین یازییا کؤچورولموش حالی اولاراق تعریف اولونا بیلر. بیر باشقا دئییشله، یارادیجی یازارلیق بیر صنعتسال فورما اولوب، اؤرَتیلَن(تولید) و دونیانی (و یا حیاتی) تقلید ائدهن صنعتین یازی قالیبینه تؤکولموش فورماسیدیر. بو تعریفه گؤره «یارادیجی یازار» اولابیلمک اوچون مطلق داستان یازماق و یا داستانلاندیرما مئتودونو استفاده ائتمک شرط دئییل. لاکین گونوموز اصطلاحیندا یارادیجی یازار دئیینجه آغیلا ایلک اولاراق داستان آردیندان دا رومان یازیچیلیغی گلمکدهدیر. حال بو کی شعر و یا هر هانسی بیر ژانرین ردهسینه داخیل اولمایان یازیلی هنری اثرلر ده، یارادیجی یازارلیق داخیلینده اولماقدادیر.
شرق دونیاسی هر نه قدهر چوخ قیمتلی یازارلار یئتیشدیرمیش اولسا دا، یارادیجی یازارلیق (اینگیلیسجه Creative Writing) قربده دوغولموش بیر دیسیپلینهدیر. دیسیپلین اولاراق یارادیجی یازارلیقدان مقصد، یارادیجی یازارلیقی سیستئماتیک بیر آکادئمیک دیسیپلین اولاراق گؤرمکدیر. بو دیسیپلین تورکییهده یئنی یئنی تانینماغا باشلامیش اولسا دا یارادیجی یازارلیق موضوعسونداکی تورکجه قایناقلار محدوددور.
داستان نئجه یازیلار؟
داستان بیر سننت اولاراق هر نه قدهر تورک ادبیاتیندا اولسا دا، یارادیجی یازارلیق قربلی بیر دیسیپلین اولدوغوندان بو موضوعداکی ادبیات قایدالاری، قربلی متفکرلرین سیستئمینه گؤره قورولموشدور. عینی شکیلده بو سیستئماتیک یاناشما، یارادیجی یازارلیقی دویغولارین کاغیذا عکس اولونماسی اولاراق دئییل دوشونجهنین، محاسیبهنین و تیتیز بیر چالیشمانین محصولو اولاراق گؤرمکدهدیر. سمیح گوموشون بو ساحهنین تورکییهده مطرح آدلاریندان دئدیگی کیمی “داستان دویغولارلا دئییل، منطیقله یازیلار.”
عینی منطیقه گؤره یارادیجی یازارلیقدا «ایلهام» گلمهسی اوچون گونلرله گؤزلهمیه احتیاج یوخدور. ایلهام آنجاق یارادیجیلیقلا گلیر و یارادیجیلیغی حرکته گتیرمک اوچون (یوخاریداکی یارادیجیلیق تعریفینه باخین لطفاً)باشقا اثرلری آراشدیرماق فایدالی اولاجاق. باشقا اثرلر آراشدیریلدیغیندا آدام اؤزو مالیک اولدوغو پوتئنسیالی، بنزر و فرقلیلیکلردن یولا چیخاراق داها راحت آچیغا چیخاردا بیلر. یاراتماق اوچون ذئهنمیزی فیکیرلرله بسلهمک مجبوریتیندهایک و فیکیره اَن راحت چاتیلا بیلجک یول، اوخوماقدان کئچر.
داستان یازما سورهجینین یازار طرفیندن سانجیلی کئچمهمهسی اوچون، داستانین اوّلدن پلانلانماسی لازیمدیر. لاکین یازماق بیر ماجرادیر و یازار یازما یولجوغو اثناسیندا اؤز پلانیندان چاشا بیلر. اهمیتلی اولان، یازارکن ایتدیینده یاپیشاجاق بوداغی تاپماقدیر و پلانین دا وظیفهسی تام اولاراق بودور. پلان بیر ایسکئلئتدیر و کاراکتئرلر، حادثهه هؤرگوسو و زامان- مکان حاقیندا یازاری یونلنهدیرر. بو پلان چرچیوهسینده یازار چاشدیغی جیغیرلاردان آنا یولا چاتار.
یازماق اوچون موحیط یاراتماق
قیمتلی اینگیلیس یازار «ویرجینیا ولف» (Woolf Virginia) ون “اؤزونه عایید بیر اوتاق” آدلی اثرینده مشهور بیر سؤزو واردیر. او یازماق اوچون یازارین اؤزونه عایید بیر اوتاغین اولماسینی سؤیلیر. یازارین بیر اوتاغی اولماسی البته کی شرط دئییل، اما یازماق اوچون راحت حیس ائتدیی ساحهنی تاپماسی شرطدیر. بو ساحه بیر قهوه ائوی، مطبخدهکی کیچیک ماسا و یا پنجره اؤنو بیر صندل ده اولا بیلر.
داستان یازما تئکنیکلری
یازارلیق قابیلیتی دوغوشدانمی گلدیگی یوخسا تحصیللهمی الده ائدیلدیگی چوخ بحث ائدیلن موضوعلاردان بیریدیر. بو مباحیثهنین هانسی طرفینده اولسانیز اولون، یازارلیق پرینسیپلی بیر شکیلده و مطلق منظم اولاراق دوام ائتمسه، یاخشی بیر یازار اولونمایاجاغی گئرچییندن قاچا بیلمزسینیز.
بو یازیمیزدا یارادیجی یازارلیق آتئلیهلرینده تئز-تئز بحث ائدیلن داستان یازما تئکنیکلریندن بحث ائدهجهییک.
داستان یازیلاریندا بئش تمل کاتاگوری وار: کاراکتئر، زامان، مکان، حادیثه هؤرگوسو و اوسلوب. اوسلوبو بیر باشقا یازیدا دانیشماق اوزهره چؤله بوراخیر و دیگر دؤرد ائلئمئنتی آراشدیریریق.
۱-کاراکتئر:
داستانلاندیرما یولویلا ایضاح ائدیلن داستان یازیلارین اَن مهم عنصوری کاراکتئردیر. ایستر کلاسسیک ایستر پُست مدرن بیر داستان، کاراکتئر اولمادان اولماز. لاکین بو هر کاراکتئرین بیر آدام اولماق مجبوریتینده اولماسی معناسینی وئرمز. مثلاً سیزین داستانیزین کاراکتئری بیر پیشیک و یا بیر یئل دهییرمانی دا اولا بیلر. کاراکتئری کاراکتئر ائدهن شئی، اونون عایید اولدوغو صینیف دئییل بلکه شخصیتی، دویغوسو و دوشونجهلریدیر. کاراکتئری کاراکتئر ائدهن خصوصیتلره ضعیف یانلار، آرزو، حرص و احتراصلار یا دا قورخولاری علاوه ائتمک ده مومکوندور. بیز اصلینده بوتون داستان بویونجا بیر کاراکتئرین یوخاریدا سؤزونو ائتدییمیز ضعیف یانلاری، آرزولاری، حرصلری، و یا قورخولاری ایستیقامتینده اَلده ائتدییی دییشمهسینهده شاهید اولاریق.
بیر داستاندا کاراکتئر یارادیلارکن دقت یئتیریلمهسی لازیم اولان اَن اهمیتلی نقطه ایناندیریجیلیقدیر. کاراکتئرینیز حتی پیشیک اولسا، اونو ائله ایناندیریجی بیر شکیلده تقدیم ائتملیسینیز کی اوخوجو پیشیین دانیشا بیلهجیینه اینانسین. بیر کاراکتئری ایناندیریجی ائتمهنین ان آسان و اهمیتلی ایکی یولو واردیر. بیرینجی یول کاراکتئری ایشی گوجو، گئییمی و زینتی، باشقالارییلا اولان رابطهلری، ایستکلری، ضعفلری، آیاققابی نؤمرهسی، سِئودیی یئمکلر، ساچینی داراییش فورماسی کیمی علامتلری ایله تقدیم ائتمکدیر. بونو ائتدیینیز تقدیرده اوخوجونو کاراکتئری سونراکی داورانیشلارینا داها یاخشی حاضیرلایارسینیز. آیریجا کاراکتئری اوخوجو ذئهنینده جانلاندیرمانین دا اَن آسان یولو بودور. دیگر بیر دئییشله اوخوجونون ذئهنینده کاراکتئرینیزی سؤزلرله چکمهنیز لازیمدیر. مومکونسه سسینین قالینلیغی/اینجهلیگی، بدنینین قوخوسونا قدهر جانلی بیر کاراکتئر چکملیسینیز.
کاراکتئری ایناندیریجی ائدهن بیر باشقا عنصور ایسه دیالوقدور. یاراتدیغینیز کاراکتئرین ایچ دونیاسینی اوخوجویا منتقیل ائتمهنین ان حقیقی یولو دیالوق یازماقدیر. سیز بیر یازار اولاراق بیرکاراکتئرین اورهیینین لیمونلو دوندورما ایستهدیینی اوخوجویا سؤیلمک عوضینه، بوراخین کاراکتئرینیز بونو اؤز آغیزیندان سؤیلهسین. یعنی کاراکتئرین اوخوجویلا دانیشماسینا ایجازه وئرین. اوخوجونوز کاراکتئرینیزین خصوصیتلرینه آنجاق بو شکیلده ایناناجاق. دیالوق موضوعسونون ان حسساس نقطهسی کاراکتئرین سئچدییی سؤزلر، استفاده ائتدیی اوسلوب و شیوهدیر. یئرلی شیوهلری و معین اجتماعی صنیفلارا عایید ایصطیلاحلاری استفاده ائتمکدن چکینمهیین. اونوتمایین کی گرچک حیاتدا بیر کوچه اوشاغی عامیانه ایصطیلاح استفاده ائدهر، اما بیر شاهزاده عامیانه ایصطیلاحدان استفاده ائتمز.
۲- مکان:
مکان دا اصلینده داستانین بیر کاراکتئریدیر. داستانینیزین مسئلهسینی مسئله ائدهن شئی مکاندیر. مکانلا اویوم ایچینده اولمایان آدام و داورانیشلار، داستانین چاتیشماسینی و تناقضونو یارادار. مثلاً بیر خسته خانادا راکی ایچیب گؤبک آتان بیر کاراکتئر یارادا بیلمزسینیز. مکانینیز و کاراکتئرینیز (بیر آزدان بحث ائدییمیز زامان دا داخیل) عینی آهنگ ایچریسینده اولمالیدیر.
بعضی یازارلار هر نه قدهر اولمایان مکانلار یاراتماغا جان آتیب و اونو داستانلاری ایچریسینده استفاده ائتمهنی سِئوسهلر ده، آمما یئنی یازارلارا بئله بیر ایش توصیه ائدیلمز. اوخوجونون ذئهنینده ایستهنیلن جانلیلیغی و حقیقتی یاراتماق اوچون اصلینده وار اولان بیر مکانی استفاده ائتمهنین هئچ بیر قورخوسو یوخدور. عکسینه مکان نه قدهر غیرعادی اولسا، کاراکتئرلری ده او ماهیت ده عکس ائتدیرجک.
مکان یارادارکن ایچ و چؤل مکان سئچیمی ضروری دیر. داستانیزا گؤره هم بیردن چوخ ایچ مکانا و هم ده بیردن چوخ چؤل مکانا احتیاج حیس ائده بیلرسینیز. (ایچ مکاندان قصدیمیز ائو، ایداره و س. کیمی معین شخصلرین گیرهبیلهجیی، خاریجی مکاندان قصدیمیز ایسه بیر کاراکتئرین چوخ آداما راست گلهبیلهجیی اجتماعی پارک، باغچا و یا قهوهخانا کیمی مکانلاردیر.) بعضاً یالنیز بیر مکان استفاده ائتمهنیز لازیم اولا بیلر. مکانینیزی داستانیز و کاراکتئرلرینیز تعیین ائده بیلهجیی کیمی، کاراکتئرلرینی داستان و اونون مکانی دا تعیین ائده بیلر.
باخمایاراق کی کؤهنه و کلاسسیک اثرلرده اوزون اوزون مکان توصیفلرینه راست گلیریک، آمما گونوموز ادبیاتیندا اوزون (و گرکسیز) توصیفلر چوخ دا خوش قارشیلانماز. «داستویوفسکی» زامانیندا بیر اوچاغی اوزونجا توصیف ائتمک لازیم اولا بیلردی، چونکی او دؤورده طییاره اولمادیغی بیر یانا، حتی طییارنین نه اولدوغونو بیلن اوخوجو سایی آز ایدی. حالبوکی گونوموز ویزوال(گورسَل) چاغیندا طییارهیه هئچ مینمهمیش بیر آدامدا طیاره حاقیندا فیکیر صاحیبی اولا بیلر. اونوتماماق لازیمدیر کی داستان یازماق، اوخوجویلا اونسیّت قورماقدیر، هر ایستهدییمیزی اوخوجویا اوخوتماق دئییل.
گونوموز یازارینین تصویر ائدیلمهدن آنلادیغی او مکانی، اؤزونه بنزر دیگر مکانلاردان فرقلی قیلان شئیلری ایضاح ائتمک اولمالیدیر. مثلاً بحثی کئچن ائوین هر هانسی بیر ائودن، ندن و نئجه فرقلی اولدوغونو ایضاح ائتمک کیمی.
مکان ایضاحاتیندا یازارین و اوخوجونون ایشینی ان چوخ آسانلاشدیران و اونسییتلرینی ان چوخ گوجلندیرن شئی حیسلره خیطاب ائتمکدیر. یاخشی بیر یازار تصویرلرینی ائدهرکن بئش دویغودان فایدالانمالیدیر. مثلاً بیر کند ائوینده یانان اودون سوباسینین ایستیلیگی، یئنی دملنمیش چایین قوخوسو و قویون پئندیرینین دادیندان بحث ائدهن بیر یازار، اوخوجونو اؤزونه و اثرینه داها آرتیق چکه بیلر.
۳- زامان:
داستان اثرلرین اوچ زامانی واردیر: (۱) حادیثهنین کئچدیی زامان (۲) داستان اوخوندوغو زامان و (۳) پسیکولوژیک زامان. یاخشی بیر یازار بو فرقلی زامانلارین فرقینده اولا بیلن و حادثهنین کئچدیی زامانی یاخشی استفاده ائده بیلن یازاردیر. آیریجا حادثهنین کئچدیی زامانی دا چنگللندیرمک و ایکی و یا داها چوخ زامان دیلیمینده کئچن حادثهلر یاراتماق دا مومکوندور. بورادا بیر پارانتز آچیب بونو ایفاده ائتمک ایستیریک کی داستان رومانا گؤره داها محدود یئری اولان بیر ادبی ژانردیر. بو سببله داستاندا حادثهنین کئچدیی زامانی ایکی و یا داها چوخ دیلیمه شاخهلمک، یازینین کئیفیتینی (خصوصیله یئنی باشلایان یازارلار اوچون) ائندیرهجک. روماندا ایسه تام ترسی، یازارین بولجا یئری و اوخوجونون دا بولجا زامانی واردیر. بو سببله بیردن چوخ زامان حیصهسی استفاده ائتمک بیر معنادا رومان اوچون گؤزلنیلن بیر وضعیتدیر.
بونلارین خاریجینده زامانی استفاده ائتمهنین ده بیر سیرا تئکنیکلری واردیر. فلاش بک(Flashback ) و فلاش فوروارد(flashforward) بو تئکنیکلرین باشلیجالاریدیر.
بو تئکنیکلرین هر بیری اوزون ایضاحات و پراتیک طلب ائتدییندن بورادا اوزونجا بحث ائده بیلمیهجییک، لاکین بورادا ان چوخ اوزهرینده دایاندیغیمیز موضوعلاردان بیری، یازارین زامانی استفاده ائتمهیی و اونو ایداره ائتمهیینی اؤیرنمهسیدیر. بیر داستانی حقیقی ائدهن و یازارین اوستالیغینین ان اهمیتلی سمبوللاریندان بیری، داستان ایچینده زامانی نئجه استفاده ائتدییدیر.
۴- حادثه هؤرگوسو:
حادثه هؤرگوسو داستانین قورولوش آچاریدیر. داستان قورولوشو عمومیتله قارشی دورما و یا دییشیم/دونوشوم اوزهرینده بنا اولار. حادثه هؤرگولری نَدن- نتیجه چرچیوهسینده اینکیشاف ائدهن حادثهلر سیلسیلهسینه وئریلن آددیر. مثلاً بیر کاراکتئرین کنددن شهره کؤچمهسی، شهر مدنیتینه اویغونلاشما گؤستره بیلمهدییی اوچون پسیکولوژیک بحران یاشاماسی، بونون سونوندا اخلاقی دَیرلرینین دَییشمهسی، حادثه هؤرگوسونه بیر نمونهدیر. عمومیتله یازارلارا داستان کاراکتئرلرین باشلاریندان کئچن بوتون حادثهلری مادده مادده سیرالامالاری تکلیف ائدیلر. بو شکیل یازما، یازارین یازارکن معین بیر چرچیوهده قالماسینی ساخلار. عکس حالدا ییغجام یازماق اوچون چوخلو بیر تلاش لازیم اولاجاق.
بونون خاریجینده پلانسیز داستان دا یاراتماق مومکوندور. پلانسیز داستانلاردا اولده کاراکتئر یارادیلار. آردیندان یازار بو کاراکتئری چوخ یاخشی تانیدیغینا امین اولدوقدان سونرا، اؤز یاراتدیغی کاراکتئری داستان دونیاسینا وارید ائدهر. بوندان سونرا اینکیشاف ائدهجک حادثهلردن، نه یازارین نه ده کاراکتئرین خبری اولار. هامیسی او آنکی یازما سورهجینه باغلیدیر. یازییا تئکنیک اولاراق باخان یارادیجییا، بو پلانسیز یازیما چوخ توصیه ائدیلن بیر مئتود دئییل. یازار اوستالاشمادیغی سورهجده، پلانسیز داستانی ایداره ائتمکده چتینلیک چکه بیلر. خصوصیله معین بیر اسکئلئت چرچیوهسینده حرکت ائتمیه چوخ الوئریشلی دئییل بو دوغاچلاما(ابتکاری) داستانلار. دفعه لرله یازماغی- پوزماغی طلب ائده بیلر و یا بیر سفرده یازیلمیش حالی و هاواسی، بیر آنلیق دویغولارا دایاندیغی اوچون، اوخوجویا ایستهدیی هاوانی حاضیرلامایا بیلیر.
یازیمیزین اولینده مکانین دا بیر کاراکتئر اولا بیلهجیینی سؤیلدیکسه، زامانین دا داستانین بیر عضوی اولا بیلهجیینی سؤیلهیه بیلریک. یازار موختلیف زامانلا اویناما تئکنیکلری استفاده ائدهرک، چوخ ساده اولان بیر حادثه هؤرگوسونو اوخوجوسونو چاشدیراجاق شکیلده بیر سورپریز اولاراق چاتدیرا بیلر. ندن- نتیجه رابطهسی، زامانی دا ایچینده ساخلادیغی اوچون (هر زامان نیه اینکیشاف ائدیرین آردیندان نتیجه گلیر) بیردن چوخ زامانین استفاده ائدیلدیی داستانلاردا، حادثهنین سونو، اثرین باشیندا و یا اورتاسیندا تقدیم ائدیله بیلر. لاکین تک بیر زامان دیلیمی اَلهَ آلینیرسا حادثهه هؤرگوسونون سونو، داستانیندا سونو اولمالیدیر……
بیرینجی حصهنین سونو