دیدار با « ورا » / اویا کویمن – ترجمه: علیرضا سیف‌الدینی
این دیدار به بهانۀ کنگرۀ جهانی زن درمسکو با «ورا ولادیمیرونا تولیاکووا»( Vera Veladimirovna Tuljakov)، همسرناظم ، به عمل آمد.
کنار در ورودی ساختمانی کهربایی، با پنجره هایی مشرف به حیاطی وسیع، لوحی با این جمله به چشم می‌خورد: «ناظم حکمت، شاعربزرگ ترک، ازسال ۱۹۵۲ تا ۱۹۶۳ دراین مکان اقامت داشت.»
برای ورود به خانه باید از حیاط وسیعی عبورکرد و از یک در رمزدار گذشت. اکنون ما به طبقۀ سوم می‌رویم. “ورا”، که زنی است نسبتاً چاق، با موهای بور و چهره ای خندان به محض دیدن ما می گوید: «این جا خانۀ خودتان است، راحت باشید.»
درست مثل این است که وارد یک موزۀ شخصی و خصوصی شده ایم؛ با یک ایوان، سه مبل، گلدانی بزرگ با دسته گلی خشکیده درکنج اتاق و یک میزغذاخوری انباشته از نان هایی که به صورت خاصی طبخ شده …
دراین خانه، “ورا” به همراه دختر و داماد و نوۀ سه ساله اش زندگی می کند. اشخاص زیادی به این خانه رفت و آمد دارند. آن ها در واقع برای دیداربا ناظم می آیند. و برای همین نوۀ سه سالۀ او جای مناسبی برای بازی پیدا نمی کند، علاوه براین، دختر و داماد ورا” نیز احساس می کنند زندگیشان دریک موزه سپری می شود. دسته گل خشکیدۀ توی گلدان را ناظم در سال ۱۹۶۳ با خود می آورد. بعدها،درسپتامبر۱۹۸۷، تلویزیون مونیخ فیلمی اززندگی ناظم تهیه می کند که بخشی از آ ن درهمین خانه فیلم برداری می شود. نام فیلم گویا “دسته گل ابدی” بوده است.
×××
” ورا” دو، سه هفته بعد ازمرگ ناظم، درخفا، شروع می کند به نوشتن گفتگوهای خود با ناظم. بعدها همۀ نوشته هایش به یک کتاب هزار صفحه ای تبدیل می شود. عزیزنسین برای عنوان کتاب «گفتگویی با ناظم پس ازمرگ ناظم »را به او پیشنهاد می کند. (اما این کتاب ۲۲ سال اجازۀ چاپ نیافت و بین سال های ۱۹۶۳-۱۹۷۰ هیچ کتابی درمورد ناظم منتشرنشد .)
” ورا ” به محض این که کتاب خود را برای چاپ آماده می کند (۱۹۶۵) به دیدن ” واردوسکی”، ویراستار مجلۀ میرو دوست خوب ناظم می رود. واردوسکی از او می پرسد چرا درمورد ناظم چیزی نمی نویسد. “ورا” بلافاصله درجواب او می گوید: «نوشته ام.»
واردوسکی حرفش را باورنمی کند و از او می خواهد کتابش را نشان دهد. “ورا” بخش پانصد صفحه ای کتاب را با عنوان «به یاد آنان که هنوززنده اند» دراختیار او می گذارد. واردوسکی کتاب را می پسندد و مسئولیت چاپ وانتشار آن را به عهده می‌گیرد. اما سه سال بعد، بعد از جدا شدن ازمجله، اوضاع به کلی دگرگون می شود و او با اظهار عجز و ناتوانی کتاب را پس می دهد و می گوید:«این را به دلیل ثبت اسامی بعضی ازکسانی که هنوز زنده اند نمی شود چاپ کرد.» و اضافه می کند: «چیزی منتشر نکنید، فعلاً صبرکنید.»
تا دوماه پیش هم درترکیه اجازۀ چاپ نداشت. تا این که بالاخره” رفیق اردوران” توانست اجازۀ چاپ آن را بگیرد. (مدت ها قبل ازاو هم”اوغوز آغ قان” موفق به گرفتن مجوز شده بود اما به دلیل مرگش کار چاپ ناتمام مانده بود.)
×××
چه مانعی سدراه انتشارکتاب ” ورا” بوده؟
شاید بتوان بخشی ازجواب این سؤال را از طریق ملاقات با ” ورا” دریافت. ابتدا نویسنده ها با تأکید فراوان از او می خواهند روابط عاشقانه اش را با نظم بنویسد. اما ” ورا ” درجواب آن ها می گوید: «جداکردن بخش کوتاهی از یک زندگی کامل و همه جانبه ناممکن است.» و اضافه می کند:«من درکتابم همۀ آن چیزهایی را که درطول پنج سال ونیم دیدم و فهمیدم ثبت کرده ام.» من حافظۀ بسیارخوبی دارم. زمانی که قسمت های مربوط به دوستان نزدیکم را برایشان خواندم، نزدیک بود از تعجب شاخ دربیاورند. حتی چند نفر از آن ها گفتند: «تو انگار اینها را روی نوارضبط کرده ای.» شوخی های زیادی کردند. راستش من نمی‌توانستم این صحبت ها را روی نوار ضبط کنم، به دلیل این که ضبط صوت ما ۳۷ کیلوست! روزهایی که وقتم صرف نوشتن کتابم می شد، بیشتر از این می ترسیدم که نتوانم ناظم را آن طورکه بود بشناسانم. بایست طوری می نوشتم که هیچ لطمه ای نزند؛ به دلیل این که ناظم انسان بزرگی بود. همان طور که می دانید این کتاب لااقل برای خود من ورای سایر کتابهاست. این کتاب، درواقع برای من بعد از مرگ او زنده کردن تمامی لحظه ها و خاطره ها و نهایتاً زندگی دوباره ای بود؛ آن هم درخفا و دور از چشم دیگران .
اسم تعدادی زیادی از افراد سرشناسی که درطول زندگی مشترک ما با ناظم حشر و نشر داشتند، دراین کتاب ثبت شده است؛ این گفتگوها دربارۀ موضوعات مختلف و با اهمیتی است. شاید هم بیش تر به همین خاطراست که عده ای ازدوستان قدیمی، که هنوززنده اند، ازچاپ بخش های مربوط به خودشان واهمه دارند و به احتمال قوی نارضایتی آن ها دلایل خاصی دارد. تمامی این ها، به طورکلی، عاملی است بازدارنده که نوشته‌هایم را دردل تاریکی نگهداشته است. اما به اعتقاد من به زودی زود همۀ کارها روبراه خواهدشد…بله اوضاع بهتر خواهد شد .
از” ورا ” خواهش می کنیم به سال های اول زندگی مشترکش با ناظم برگردد
اولین بارناظم را درهمین اتاقی که الان نشسته ایم دیدم (۱۹۵۵). این درحالی بود که او چهارسال دراین خانه زندگی کرده بود و آدم سرشناسی بود. آن روزها من دراستودیوی فیلم های کارتونی کار می کردم . آن روز هم من با یک زن بسیار مسنی، که کارگردان هم بود، این جا آمده بودیم. دوساعت بعدش که به استودیو برگشتیم دیدیم همۀ کارمندها منتظرما هستند. همه درمورد ناظم سؤال می کردند. دوست داشتند همه چیزرا بدانند .
آن روزها که ناظم مثل یک شهاب از آسمان روی خاک این سرزمین افتاده بود، همه چیز سرد و غم انگیزبود وهمه جا ساکت. ولی ناظم با شور واشتیاق وصف ناپذیر دربارۀ موضوعات مختلف سخن می گفت و می نوشت و شعرهای تازه ای می سرود. علاقۀ زیادی به لنین داشت و درنظر او لنین ازهمه برتر بود. تحت هرشرایطی دائم دربارۀ او حرف می زد. ناظم غیر از من همۀ آدم های دور و برش را سر این قضیه امتحان کرد. دلش می خواست معلومات و اطلاعات آن ها را بسنجد. سال های ۱۹۱۷-۱۹۱۸ برای ناظم اهمیت فوق العاده زیادی داشت. درآن روزها جوان ها به درستی نمی توانستند تمامی گفته های ناظم را درک کنند، اما نوشته ها وحرف های او را با حیرت وهیجان فراوان دنبال می کردند …
بیشتر اگر بخواهم از اولین سال های زندگیمان برایتان تعریف کنم، باید بگویم تنها کسی بود که تقریباً در هر موضوعی می خواست نظرم را بداند. از یک طرف دائم چیزهای تازه ای را ازعمق وجودم کشف می کرد و ازطرف دیگر سعی می کرد آدم به درد بخوری باشم. گاهی سرموضوعی از کوره در می رفت و گاهی هم احساس خوشحالی می کرد. زندگی با او بسیار زیبا و درعین حال خیلی پویا بود. به دلیل این که دائم درحال طرح سؤال بود و همیشه دنبال پاسخ درست می گشت. موقعی که خسته می شدم، فوراً این را می فهمید وحرفهایش را قطع می کرد…برای مثال، روزی ازمن خواست اسم شاعرمورد علاقه ام را به اوبگویم. وقتی درجوابش گفتم:«پوشکین»انگار رنجید. این را از عکس العمل خاصی که نشان داد فهمیدم بلافاصله دربارۀ پوشکین ازمن سؤال کرد. به نظرم عکس العمل او نسبت به جواب من از حسادتش ناشی می شد. بعدها فهمیدم که نباید به یک شاعربزرگ چنین جوابی داد .
درتمام عمرم فقط یک بار با مردی مثل ناظم آشنا شدم. او انسان واقعی بود. با شور و شوق دربارۀ ادبیات، هنر، نقاشی و سیاست حرف می زد. متفکر بزرگی بود و با بیان اندیشه هایش هر مخاطب تشنه ای را سیراب می کرد. هیچ کس مثل او نبود همه یا فقط درمورد سیاست حرف می زدند یا فقط در بارۀ هنر .
ترس ازمرگ، بی خوابی وعلاقۀ مفرط به یک زندگی پویا
ناظم با این که داروهای خواب آور زیادی مصرف می کرد، نمی توانست بیش تر از چهار، پنج ساعت چشم روی هم بگذارد و بخوابد. این بی خوابی ها تماماً ناشی ازشب های بی خوابی او دربیمارستان ها بود. معمولاً شب ها احساس بدی داشت. بیش تر از این می ترسید که توی خواب بمیرد. در لحظاتی که بیداربود به خوبی می توانست به خودش مسلط باشد و دربرابر مرگ ایستادگی کند. او دلواپسی و اضطراب شدید زن ها و کلاً همۀ دلبستگی های زندگی و درنهایت مرگ مایاکوفسکی و پوشکین را، که می توان زندگی آن دو را درام بزرگی نامید، با دقت تمام بررسی می کرد. درکتاب خودم تمامی احساسات ناظم را به طورکامل نوشته ام. بین ما دو نفرمرگ حضور مداوم و پررنگی داشت. او دائم به مرگ می اندیشید و درعین حال با شتاب تمام پیش می رفت و زندگی می کرد. سیر و سفر جزء لاینفک زندگی اش شده بود. وقتی هم که جایی نمی رفت، مدام درکنفرانس ها شرکت می کرد و خانۀ ما همیشه محل اجتماع دوستان بود، حتی شب ها بعد ازخوابیدن یا رفتن دوستان و یا همیشه بعد از تمام کردن کارهای روزانه اش دوست داشت با هم بیرون برویم. آخر سر، نیمه های شب، یعنی موقعی که بایست استراحت می کردیم، روی این ایوان دراز می کشید و با من ترکی حرف می زد .
ناظم می گفت زندگی روستایی مردم دو کشور روسیه و ترکیه شباهت زیادی به هم دارد. غذای آن ها سیب زمینی و برنج است و مردمان بسیارساده ای هستند. در نظر او بیش تر به همین خاطر کشور ترکیه حتی از امریکا هم وسعت و قدرت بیش تری داشت. رادیویی را که این جا می بینید فقط به خاطرناظم ساخته بودندش. ناظم با آن صدای ترکیه را گوش می کرد. شب ها همیشه ازترکیه، خانواده، دوستان و خصوصاً ازاستانبول می گفت .
حالا دیگرمن هم سال هاست که حس می کنم دارم دراستانبول زندگی می کنم. ناظم به من می گفت باید به استانبول بروی. من هم خیلی دلم می خواهد استانبول را ازنزدیک ببینم، ولی الان نمی توانم. باید همۀ حرف هایم را با ناظم بزنم و این موقعی است که کتاب من را در ترکیه بخوانند. زندگی ما شبیه یک کوه یخ شناوربود. من هم در کتابم بیش تر آن بخش مهمی را که زیرآب مانده ثبت کرده ام .»
اوقات تلخی شدید “ماتیلدا “، همسرپابلونرودا، با ” ورا “
ناظم ازمن خواست کار تمام وقت آژانس خبری را رها کنم و یک کارنیمه وقت برای خودم دست و پا کنم. من هم دست از کار کشیدم و یک سال تمام کار نکردم. بعدها یک عده آدم سرشناس موسسه ای راه انداختند که من هم با آن ها همکاری کردم. این کاربرایم به مراتب آسان تر از کار قبلی ام بود، به دلیل این که خانۀ ما اغلب محل اجتماع همین آدم ها بود. ” ارنبورگ “، “نرودا”، “آراگون” و”السا”، ازدوستانی بودند که دائم همدیگررا می دیدیم .
یک روزعصر، از سرکار که برگشتم، دیدم “نروداها” برای شام به خانۀ ما آمده اند. درست موقعی که داشتم ظرف های غذا را می چیدم، زن “پابلونرودا” برگشت عین یک رئیس محکمه سرزنشم کرد. “ماتیلدا” با صدای بلند و خیلی عصبی به من گفت که تو حق نداری کارکنی. باید وقت خودت کاملاً وقف ناظم بکنی. “پابلو” هم داشت سرش را به نشانۀ تأیید تکان می داد …
تنها خاطره ای که برای اولین بار نوشته می شود
اواخر سال ۱۹۵۲ پیش ازسکتۀ قلبی اش زیاد این ور آن ور می رفت، درسخنرانی هایی که دراستادیوم ها برگزارمی شد شرکت می کرد و کارهای زیادی انجام می داد، عاقبت در پایان این راه طاقت فرسا بود که آنفارکتوس او را ازپا انداخت و مجبور شد تا چهارماه دربیمارستان بستری شود. در زمان مرگ استالین، ناظم هنوز در بیمارستان بستری بود. کشور یکپارچه در یأس و ماتم فرو رفته بود. همه هاج و واج مانده بودند. همه ازهم می پرسیدند چکار باید کرد؟ اول خبر مرگ استالین را به ناظم نگفتند. ولی بالاخره بایست به او می گفتند. دو هفته بعدش از”کنستانتین سیمونف”، دوست خوب ناظم خواسته شد ناظم را درجریان بگذارد به او تأکید شد که در گفتن این خبر دقت لازم را بکند. دراین میان تیم پزشکی بیمارستان حاضر و آماده بودند تا درصورت لزوم وارد عمل شوند. سیمونف شروع کرد به گفتن خبر:
«اتفاق وحشتناکی تو کشورمان افتاد.»
ناظم یکدفعه دستپاچه شد. سیمونف گفت:
«ما یک آدم همه چیزفهم و کاری را از دست دادیم، حالا چکارباید بکنیم؟»
ناظم اول زیر زیرکی و بعد یکمرتبه شروع کرد به خندیدن. همه ترسیدند، خیال کردند جنون آنی به او دست داده. دکترها بلافاصله دست به کارشدند. ناظم فوراً ساکت شد، پزشک ها را از اتاق بیرون کرد و به سیمونف گفت:
«اگر به قول خودت آدمی را ازدست دادیم که جای همه فکرمی کرد، چه بهتر که گورش را گم کرد .»
ناظم همیشه حرف هایی را که درمورداستالین بر زبان می آمد خونسردانه گوش می کرد و از آزادی بیان دفاع می کرد. درسال ۱۹۵۶ درکنگرۀ ×× با “بابایف”بودیم. بابایف اسناد و مدارک مربوط به افشاگری را ترجمه می کرد و ناظم به طور مداوم دربارۀ راه حل های پنهانی فکرمی کرد. او در مورد استالین به نویسنده ها و روزنامه نگارهایی که برای جمع آوری بدگویی و غیبت پیش او می آمدند اعتماد نمی کرد و چیزی نمی گفت اما مصرانه ازکتابی که دربارۀ استالین به صورت جدی و اساسی بایست نوشته می شد دفاع می کرد و معتقد بود انتشار چنین کتابی دراتحاد جماهیرشوروی ضروری است .
«باقلوای آذری را دوست ندارم؛ باقلواهای خودمان خوب است .»
درشصتمین سالگرد تولد ناظم ، ” آنا”، مجسمه سازآذربایجانی که ما خیلی دوستش داشتیم با دو چمدان بزرگ پر باقلوا آمد. به محض این که ناظم گفت:«باقلوای آذری را دوست ندارم، چون شکرش روی دندان ها می ماسد، و{خلاصه این که}بلد نیستید درستش کنید.»،آنا زد زیرگریه وهمان طورکه داشت گریه می کرد، گفت:«استاد، پدرناظم، چه هدیه ای می توانم تقدیمتان کنم؟» ناظم درجوابش گفت: «موهای ورا را درست کن!» من را به زور به حمام بردند. این مجسمۀ نیمتنه را هم آنا درهمان زمان ها ساخته بود. ناظم مجسمه را که دید خیلی خوشحال شد و به آنا گفت: «بگو از من چی می خواهی؟!» آنا چیزی خواست که فکرش را هم نمی کردیم. یک خانۀ دوخوابه در آذربایجان. ناظم یک بار قولش را داده بود، ناچار با مسئولین آن جا صحبت کرد. همه چیز را همان طورکه بود توضیح داد؛ مدت ها بعد آنا تلفن زد و گفت که آن ها یک خانۀ سه خوابه دراختیارش گذاشته اند .»
×××
درپایان این گفتگو بلندشدیم و مکانی را که مدت دوازده سال محل زندگی ناظم بود به دقت نگاه کردیم. درست درمقابل در ورودی فرشی روی دیوارنصب شده بود. این فرش هدیۀ حکومت لهستان به ناظم بود که لهستانی های مستقر در کمپ ها بافته بودند. بر روی همۀ دیوارها هدایایی از نقاشان بزرگ به چشم می خورد. تابلوی اولی از پیکاسو بود. اتاق ناظم با تمامی وسایلش باقی است؛ ماشین تحریر و…نوشته ای بالای میزکارش دیده می شود: «ناظم حکمت-مسکو». نامه های رسیده داخل ظرفی دیده می شود . ” ورا”می گفت به زودی این خانه موزه می شود و او باید درفکر خانۀ دیگری باشد. پیش از رفتن، هدیه ای به ما می دهد. این هدیه گلدانی است بافته شده از پرهای طاووس که بسیار مورد علاقۀ ناظم بوده. به هنگام خداحافظی درچشم های “ورا” اندوه و شادی در هم آمیخته بود. حرف های آخر ما این بود: «روابط ما بسیار زیبا و طبیعی است؛ در دل هر یک از ما آمیزه ای از اندوه و شادی وجود دارد؛ خوشبختم و این را هرگز فراموش نمی کنم .»
