اسکی شعرده، لیریک شعر، سئوگیسل و صوفیستی آنلامدا گلیشمیشدیر. بو آنلامدا، ایچسل(درونی) صمیمیت، توپلومسال آجی-آغریلاری اؤزونده گیزلی ساخلامیشدیر. اسکی شعر لیریکاسیندا، شاعیر بوتونلوکله اؤزونو تسلیم ائدهرک، اومید و اومیدسیزلیینی باشقاسینین دوشونجه و دویغوسوندا آختاریر. داها دوغروسو اسکی لیریکانین قبول ائتدییی بیرجه قانونو واردیر: «من یاخشی دویغولاریمدا یاشاماق ایستهییرم». بونا گؤره، سیدعمادالدین نسیمی کیمی اؤز لیریکاسینی انسان سئوگیسینه حصر ائدن شاعیرلرین سایی چوخ آزدیر. آنجاق، سحرین «یاشیل ماهنی» اثرینده، بیز لیریک شعرین باشقا جهتی ایله تانیش اولوروق. بو دا توپلومسال لیریکادیر. بو اثرده او، بو گونگو اینسانین سجییهسینی(سرشت و طبیعت)، توپلومدا هئچ بیر ائتکی بوراخمایان اسکی اینسانین دوشونجه و سجییهسینه زورلا باغلاماق {جالاشدیرماق} اولمادیغینا اینانیر. زامان و مکان تجروبهلری دورغون دئییل. ترسینه هر زامان دَییشیکلیکلری منیمسهیهرک حرکت ائدیر. توپلومسال دوروم(موقعیت) و آنلاییشلار(مفاهیم)، صنعتکاری صنعت یارادیجیلیغینین درینلیینه دالماغا یؤنَلدیر.
بو اثرده، بیز سحرین «ماویلر»ده اولدوغو اودلو دوشونجهنین یوموشالماسینی و توپلومسال موتیولری(بنمایه) منیمسهین لیریکانین شاهیدی اولوروق. بو دوغرودان دا چوخ صمیمیت، آرخایینلیق و تسکینلیک یارادان بیر لیریکادیر. سحرین «ماویلر»ینده توپلوم و مدنیتین آجیلارینین بیر گوشهسینه اشاره ائدهرک تام توپلومسال بیر مضمونلا راستلاشیریق. بو دا، یاش دا قورونون اودونا یانماق آنلامیندا اولاراق، اوخوجو هیجانینی یالنیز یاشاما نیفرت کیمی اؤزونو گؤستریر. باشقا سؤزله ماویلرده سئویندیریجی دویغوساللیق گؤرمک اولمور، یاشاییشی قارا دومانلار اؤرتور. البتده بو «ماویلر» اوچون ایراد دئییل. آذریایجانین مادی و معنوی دونیاسی «ماویلر»ین توپلومسال رئالیزمینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. مسئله بوراسیندادیرکی «یاشیل ماهنی»دا «ماویلر»ده اولان توپلومسال عصیانجیللیق اودو سؤنموش و یاشامین گؤزل باغلاملاری اؤز گؤرونتوسونو گؤستریر. اؤرنک اوچون، آشاغیداکی شعرده اولان لیریکا، اوخوجو هیجانین یوکسلتمیر؛ ترسینه اوخوجونو، باجاریقلا اؤزونون دویغوسال صمیمیتی ایله یولداش ائلهییر:
بیر دویغو تومورجوغو / گولوش دالغالاریندا دولانماقدا
سحر گؤللرینده یووولموش گونش / سئودا ساچماقدا
بیر سئوینج آخماقدادیر / هاوانین ساچلاریندان.
یارپاقلار / پاریلـ پاریل / یاشیل تؤشگولرین سئوداسیندا
دیله سیغماز سؤزلری / الی آچیق یئللر پایلاییر / حیصارسیز هاوالاردا
اینسان و توپلومون معنوی کؤکؤ، توپلومون یوموشاق سجییهسی و اینسانین دویغوساللیغی ایله باغلیدیر. توپلومون کوبودلوق و قابالیقلاری، انسانلارین ایچسل گیزَملرینی(رازوارههای درونی) اَلده ائتمک اوچون اینسانین دویوقلوغونو (doyuqluğunu، آگاهیسینی) سینیرلاییر(محدودلاشدیریر). توپلومون گوج ماهیتی اینسانین دویغوسال حیمایهسیندهدیر. بو دویغوساللیق انسانین پیسلیکلرینی اؤرت-باسدیر ائدهرک یاشاماغا ایمکان یارادیر. چونکو توپلوم، یالنیز پیس طبیعتلره غلبه چالاندادیر کی کیچیلیر؛ آمما اونون وارلیغی یوموشاقلیق و خوش آنلارلا دولو اولاندا اؤیونور. اونون بو اؤیونمهسی رومانتیک حسادتله یوخ، ترسینه اونون وارلیغینین بؤیوکلویو ایله صمیمیلییینین پارالئللییی اوزره اولاجاقدیر. توپلومو دَیَرلندیرمک ایسه، یاخشی عمللرین چوخالماسی انسانی اَردمین دویغوسال و یوموشاق یوکسلمهسییله سونوجلاناجاقدیر.
یاشیل ماهنینین قاباریق(برجسته) اؤزللیکلریندن بیری ده ائله بو توپلومسال-دویغوسال صداقتدیر. زوراکیلیغا گوونمک، اینسانین سجییهسینی ده کوبودلاشدیریر. بو کیمی ایشلرین تپکیلری ایسه، اینسانین ساختا و جانسیز دویغوساللیغینا گتیریب چیخاراجاقدیر. صداقتین تاملیق(جامعیت) داشییان یارادیجیلیغینا اوغراماق اوچون، دوشونجه و دویغونون زوراکیلیق و باسقیلارینی قیراغا قویماق گرکدیر. شوبههسیز یاشیل ماهنینین بَیهنیلهسی اؤزللیکلریندن بیری، فورم و مضمونون ساختا اوزایلاریندان(فضالار) اوزاقلاشماسیدیر. مضمونون صداقتی، فورمون صداقتییله سونوجلانیر. بو اثرده توپلومون گؤرونتولری بعضن دراماتیک لیریزمله و بعضن ده تراژیک اولاراق اؤزونو گؤستریر. توپلومسال لیریزم ایسه بو ایکی اؤزللیین یوْغرولماسیندان(ترکیب) یارانیر:
سونرا گونش گلدی
گئنیش هاوالاردا / سئودا ماراقلانیردی / ساچلاریمدا طراوت
آتوشگهسیز باخیشلارین محلهسینده
کوچهلر کوسگون / قاپیلار بویله قدهر کیچیک دئییردیلر…
… سونرا گونش گئتدی
سونرا اؤزومدن آیریلدیم
سونرا / تک قالدیم تورپاق قالیبینده
سونرا / سؤز باشلاندی باغیرتیلاریمدان
کانکرئت ایلگیلر، مجرد دوشونجه ایله دویونلهنیب، زوراکی یارادیجیلیغی، آخیشقان(روان و سیال) دویغوسال گؤرونتولر چرچیوهسینده آربالاشدیریر. بئله شخصی دئیینگَنلیک (واگویی) او قدر صنعتسل صداقتله دویونلنمیش کی، اوخوجو، اونو اؤزونون صداقتی ایله چؤزوملهییر. باشقا یؤندن، اونون صنعتسل صداقتینی یاشامین باشقا باغلامیندا یعنی توپلومسال آجی-آغریلاردا گؤروروک. توپلوم، یالنیز خوش آنلاری چئورهمیر، اوندا قبول اولونمایان پیسلیک و تضادلار دا گؤرونور، بونا گؤره، سحرین باجاریغی بو آنلاری گؤزل و صداقتلی چؤزوملرکن بدیعیلشیر.
عمومییتله سحرین شعری، انسان آغریلارینی یانسیتماقدان حظ آلیر، بو اثرده عکس اولونان آغریلار دا ائله عمومی آغریلاردی. («آیلی باخیش» اثرینده بونون عکسینه اولاراق، قارشییا قویولان آجی-آغریلار ساختادیر) بو اثرده، گئرچکلیکلر، اؤزونون دوغرو آنلامیندا اؤز عکسینی تاپیر و اوندا اولان لیریکا، انسانی بیر فاجعهدن خبر وئریر. بو زامان اونون لیریکاسی انسان و اونون طالعی چئورهسینده فیرلانیر:
دوداقلاردا / سیگار توستوسونه بنزهین / سون دومان
باشلاردا پاپاق / اللرده اؤلوم
باخیشلاریندا بلکهده / اَن باشقا سئودیگی انسانلارین شکیلی
اورهکلرده قورقوشوم
قان دامیر لحظهلر کؤکسوندن / قان دامیر
شاعیر یاشامین خوش آنلارینا اشاره ائدهرک، سوندا انسان توپلومونون سونونو بیر فاجعهوی اولای یعنی «اؤلوم»له ایلگیلندیریر، بئله بیر اوزایدا، زامانین دا وارلیغی سورغو آلتینا گئدیر. چونکو اونون هر بیر لحظهسینده بیر اینسانی فاجعه یاتیر، و سحرخانیم بو وارلیغی یاشایان و بو حیاتدا اولان بیر وارلیق کیمی بو ننگین لکهلری اؤزونون گؤز یاشلارییلا سیلمک ایستهییر:
دیلک قوخوسو گلیر هاوالاردان
دووارلاری آشاـ آشا / قوْی داشا چارپیلسین یاشاییشیم
قوی آلقانلارین ایزین حیاتیمدان / گؤز یاشلاریم یووار اولسون
بئله بیر قورخولو دونیا گؤرونتولرینی یانسیدان شاعیر، دونیانی دَییشمک و باشقا بیر دونیا یاراتماق ایستهییر. او فاجعهوی دونیانین قورولوشونو سیندیرماق فیکرینده اولاراق اَلوئریشلی (ایدهآل) دونیا یاراتماق قصدیندهدیر:
یئنیدن بیر انسان یاراداردیم / آللاه اولسایدیم ایهر
بؤیلهکی یالقیز قالدیم سئودا قوْلتوغوندا
یئنیدن بیر شیطان یاراداردیم
بؤیلهکی فراغت باغرینا سیغینیب انسان
بؤیلهکی سئودانی اونودوب
یئنیدن بیر دونیا یاراداردیم
«یاشیل ماهنی»دا اولان دویغوسال باغیمسیزلیق گئرچکلیکلرین ارادهسینی اَله آلاراق اونا اینسانی دَیر باغیشلاییر. بئله کی، بوتون آجی گئرچکلیکلر و اونو توپلومسال تجروبه چرچیوهسینده یانسیتماق اینسانین پیسلیینه جان باغیشلایاراق یاشیل ماهنیدا دویغوسال تعلیمات قابیغیندا کانکرئتلَشیر. باشقا سؤزله دئسک، کوبود گئرچکلیکلر، اؤجشکن و چیمخیراقلی (پرخاشگرانه) دویغوساللیقلا گؤستریلیر و بو دا، توپلومون پیس اوزونو، صداقتله انسانی دویغوساللیقلا گؤز اؤنونه آلماقدیر:
ایستـیرم سئـودانـی قانیـما قاتـام ایستیرم واریـمی یوخوما سـاتام
دار پالتار ائینیم، جانیـمی سیخـیر ایستیرم ائینیمی چیخاردام، آتام
آی سئوگی یاییندان یاییلان اوخلار آییقلیق سئـویرم، قویمایین یاتام
سیـغماییر باغریما، باغیـرتیـلاریما هاچاناجان گرهک باغیرتی اوتام
ساحیـلی سـاخلایین عاغیـللیلارا من گئـتدیم دنیـزدن دنیزه باتام
ایلک اؤنجه، بیر شخصین(شاعیرین) ایچ عالمینده توپلومسال بیر سورون، دویغوسال جانلانیر، سونرا او جانلی شخص، اؤزونون شخصی حیسلرینی توپلومون داورانیشلارینا کؤچورور. بونا گؤره ده شعر توپلومسال گئرچکلیکلرینی، پیسلیینی و طبیعت عامیللرینین قانداللارینی گؤسترَرکن اؤزونون فردی بوغونتولارینی عمومیلشدیریر. بونا گؤره شعر گئرچکلیکلرین کوبودلوغونو و توپلوم وطبیعت عامیللرینین یاراتدیغی کؤلهلیکلری افشا ائدهرک جهد ائدیر شاعیر تمثالیندا بیر فردین دؤزونولمز هیجانلارینی دویغوسال یوموشاقلیقلارلا گؤسترسین؛ همی ده بیر کوتلهوی آکسییا کیمی اؤزونون فردی بوغونتولارینی عمومیلشدیرسین. بونا گؤره ده، بوردا انسانی دویغوساللیق، اورک یانغیسی و قایغیکئشلیک آنلامیندا چؤزولور. یعنی شاعیر کوبود گئرچکلیکلری ایفاده ائتمکله کوبولوغون اؤزونو گؤستریر.
شاعیر، بعضن نسنل دونیانی اؤزنلشدیریر. بونونلا او، نسنل دونیانی اؤز ایچینده محدودلاشدیراراق و توپلوم، طبیعت و انسانلارا عاید اولان بوتون کانکرئت سیمگهلری، اؤزونون داخیلی سیمگهلری ایله یولداش ائدهرک، اونلاری توپلومسال کیملییه طرف آشیلاییر. «یاشیل ماهنی» اوستالیقلا بو مقصده نائیل اولور. بوتون طبیعت، چئوره و انسانلار فردی تیپیک بیچیمینده چؤزولمکله یاناشی، عینی حالدا اؤزلرینی یاشیل ماهنینین هر بیر مصراعسیندا گؤرور. بو دا، سحرین صنعتسل کیملیینی چئشیدلی اوخوجو کیملییی ایله جالاشدیریر؛
نه بیرکسی چاغیرماق ایستهییرم
نه باغلی باجالاردان باغیرماق.
سئویمسیز بیر هاوادا / سوْلغون یارپاق کیمی
سوسوزام / یاغیش طراوتینه / سوسوز
نه توتقون ماویلیکلره کؤچمک ایستهییرم
نه بولودلار آرخاسیندان / اوچماق
یئلکنسیز بیر گمی کیمی
سوسوزام / دنیز طراوتینه / سوسوز
بوردا دا، بیر فردی تجروبهنین ایفادهسینین شاهیدی اولاراق عینی حالدا بو تجروبهلر بوتون انسانلارا عایید اولدوغونو دویوروق. شاعیرین چین اولماق ایستهدییی آرزوسو، هر بیر انسانین ایستهییدیر. اصلینده شعر بیر یاندان اؤزونون دویغوسال سوسوزلوغونون آرادان قالدیرماسی فیکریندهدیر؛ بیر یاندان دا باشقا همجنس (همنوع) انسانلارین دویغوسونا دا اعتناسیز دئییل. ساکیت و سویوق بیر توتقون هاوادا، سولغون یارپاق کیمی یاغیشین لطافتینی ایستهییر. بونونلا او، یاغیشین طراوتینی دویماقلا تمیز بیر دنیز طراوتینیه چاتماق ایستهییر.
بعضن دویغوساللیق، یوموشاق و صمیمی بیر دویغو و تصوورلرله دَیَر قازانیر. بئله اولان حالدا دا دویغوساللیغین چئورهسینی، توپلومون خوش اورَکلی باغلاملاری چئورهییر. اگر توپلوم و وارلیق گؤرونتولرینی مقصد توتماقدان توپلومسال وانسانی دَیرلری دیری ساخلاماقدیرسا، اوندا فردی و اجتماعی روح اؤزگورلویو، اینسانین دویغوسال اوخونو (محور) اولوشدوراجاقدیر. انسانین موتلولوغو، یوکسکلیکلری و موطلق گؤزهللیینی سئچیب منیمسهمکدیر:
گیزلین بیر گولوش طرحی وار گؤزلرینده
یاغیش ماهنیسینا بنزهر / دنیز پاریلتیسی کیمی
گئنیش سئویم سؤزلرینده
انتظار دملرینده کی آیاق سسی
یاخینلاشیر / باخیشلارینین سمتیندن
بایرام هاوالاریندا کی
قرارسیزلیغین ایزی تک / یاشیل موشتولوقلار کیمی
سئویم یقینیدیر سانکی
اؤنجهکی شعرده، شاعیر ایچسل یوموشاقلیقدان توپلومسال قابالیغا(خشونت) یئتیشمکدهدیر. آنجاق بو شعرده، ان اینجه اینسانی دویغوساللیقلا اوزلهشیریک. اؤنجهکی شعرده، شاعیر فردی معنوی اؤزگورلویه سؤیکهنهرک توپلومسال روحون خبیثلیینی مقصد توتور. (البتده، بوتون بو قونولارین هامیسی دویغوساللیغین موتیولرینی چئورهییر، آمما بیرینده کوبود، باشقاسیندا ایسه اینجه بیر دویغوساللیقلا اوزلهشیریک) آمما بوردا انسانین معنوی سیستئمی، اثر بوتونلویونده آخیر و شاعیر باشدان سوناجاق دویغوساللیغین اینجه و یوموشاقلیغینی رعایت ائدهرک؛ توپلومون سجییهسینی، توپلومسال گئرچکلییی اَن اینجهلییی ایله گؤسترمیشدیر. بو باخیمدان، یاشیل ماهنیدا «دویغوساللیق، توپلوم و انسانین» قارشیلیقلی ایلییشکیلرینین شاهیدی اولوروق. انسان و توپلوم دانیلماز وارلیقدیر. آمما بونلارا یاخشی و پیس وارلیق و کیملیک قازاندیران دویغوساللیقدیر. دویغوساللیغین باغیمسیزلیغی، اینسانی دَیرلرین(حتتا بو دَیرلر پیس دَیرلر ده اولسا بئله) ثابیتلشمهسینین فیکریندهدیر. چونکو دئدییمیز کیمی گئرچکلیین پیسلییی گؤستریلیرسه، دویغوسال ایدارک و شعورون نتیجهسینده اولور. بونا گؤره یاشیل ماهنیدا، گئرچکلرین پیس دوروم و سجییهسینی چؤزوملهمهیه «توپلومسال صداقت» و یا «قایغیکئش دویغوسال» دئییریک و معنوی هیجان و دویغولاری توپلومون صمیمیت و یوموشاقلیغیندا گؤرن آنی دا «یوموشاق و صمیمی دویغوساللیق» آدلاندیریریق.
بعضن سحرین لیریزمی یاشامین سینیخدیریجی اوزایلارینی وصف ائدرکن، دینلهییجینین روحی هیجانلارینی دیسکیندیریر، دَییشدیریر، آمما بو دورومداکی دَیشییکلیک، «ماویلر»ده اولدوغو کیمی نیفرته چئوریلمیر. بورادا اولان دَیشیکلیک، اوخوجودا اورَک یانغیسی یارادیر:
گئجهنین قارانلیق سوکوتوندا
یاشاییشی آغلاییر بیر کؤرپه
ترمز اییلتیسی تک
ایری بیر خط قالیر آسفالتین اوستونده / سوووشار دونیادان
دوغرودو اونون لیریکاسیندا بعضن ده صمیمی دانیشیقلار، دانیشیقدا اشتراک ائدنلرین دیلیندن دئییلیر؛ آمما اوخوجو اونلاری بوتونلشدیریر و اؤزلرینی ده بو صمیمی دانیشیقدا اورتاق بیلیر.
«یاشیل ماهنی»نین بدیعیلیینه آرتیران اؤزللیکلردن، فورملا ایچهریین(محتوا) اویوملوغودور. شعرین یارانیشیندا اونون ظاهیری بیچیمی و داخیلی ماهیتی اؤز گوجونو گؤستریر. شعر سؤیلَنمهیه باشلامادان اؤنجه آنلامسیز بیر قالیبدیر. اونون قیغیلجیمی اودلاندیقدا، بیچیمینده کی بدیعی تئکنیکلر اؤز بویاسینی آلیر.
«ماویلر»ین چوخ یئرلرینده، ائستئتیک فاکتورلاری(جنبههای جمالشناسی) تصدیقلهمهدن چیلپاق و چیلخا دوشونجه یارادیر. آمما یاشیل ماهنیدا، دویغوسال تخیل و تصویرلر، اثرین ایچهریک قابالیقلارینی و عمومی اوزایلارینی یوموشالدیر. بوردا دویغونون آخیشقان(سیال) مکانیزمی، دورومون ناکؤندم مکانیزمینی اؤز سلیقهسییله ساهمانلایاراق، دویغو و دئییم آراسیندا برابر هارمونی یارادیر.
شعردهکی تصویر و تخیل، اوخوجودا بیر نوع همرایلییی دیرچلدیر. سانکی بو تصویرلر، دویغو ایله نسنهلری بیر بیرینه جالاشدیریر. همیشه آخارلی اولان تخیل آیدیندیر کی توپلومون گیزَملرینی آیدینلاتماق اوچون اؤزونده بؤیوک قووه تاپیر. یئنی بیر شئیلر آختاران دینلهییجی، یاشیل ماهنیدا گؤرونن بدیعی تخیل و تصویرلرین سیخلیغینی گؤردوکده، اؤزونون شخصی تجروبهلری ایله توتوشدوراراق بؤلوشدورور. بو اثرده اولان بدیعی تصویرلر، دینلهییجینین معنوی و مادی تجروبهلرینی دَییشدیرهرک، اؤزونون بدیعی و صنعتسل ایفادهسییله، اوخوجونون ذئهنینده اؤزل دویغوسال چرچیوه یارادیر. بو صنعتسل تصویرلر هر بیریسی وئریملی و مختصرلیک داشییان داورانیش و دوشونجهلری چاغریشدیریر (تداعی). «یاشیل ماهنی»نین باجاریغی دا ائله بو آندادیر. بورادا شاعیر اؤزونون عصیانجیل هایقیریقلارینی، اؤفکهلی قیشقیرتی ایله گؤسترمیر، ترسینه اونو سینیرلایاراق، هر بیر آنلاییشا، اؤزگون بیر ایفاده چرچیوهسی سئچمکله، اؤزونه مخصوص منطیقی حساسلیق یارادیر. بو باخیمدان بو اثرین گؤزل شعرلریندن اولان «ایتگی» شعری بونا اَن یاخشی اؤرنکدیر:
گئجهنین قارانلیق سوکوتوندا / یاشاییشی آغلاییر بیر کؤرپه
ترمز اییلتیسی تک
ایری بیر خط قالیر آسفالتین اوستونده / سوووشار دونیادان
گیزلین نفسلردن / ساعات سسی گلیر
آتوشگهلر آغیر بیر سؤیوش تک
کار قولاقلارا بنزهییر / باغیرتی دونیالاریندا
سریشلی بیر زامان سوواشیب اللریمه
شیطان توْرو دالیندان منی گؤزلهییر هلهده
کئچمیش باخیشا بنزهر / بیر قورخو
یاسمین باخیشلی قوشلارین قانادیندان سوورولان سئویم تک
اوچوشو کفاف ائتمهییر
اویغو یوردوندان گتیردیگیم / دویغولار
بورادا شاعیرین ماویلرده اولان عینادکارلیغی و هر شئیین اوستونو آچان ایفادهسی آرخادا قالیر. اونون عنادکارلیغی، سانباللی بیر حرکته چئوریلهرک صنعتسل دَیرلرین قابلیتلرینی آچیق-ساچیق و چیلغا ایفاده ایله دئییل، اؤزگون بیر منطیق و ایمگهسل بیر ایفاده ایله گؤستریلیر. اونون قابلیتلری، فورمانین آخیشقان تئکنیکلرینین گئدیشینده اؤزونو گؤستریر. آخشیقان دونیا گؤروشو، آخیشیقان ایفاده یؤندمی طلب ائدیر. بو باغلامدا سحرین صنعتسل ایفادهسینین هیجانی گلهنکسللییه ضید بیر سجییه ایله یوغرولور؛ و کوتلهنین منطیقله یاناشی ساده ائستئتیکاسییلا یاشاما دوغرو صمیمی بیر حرکت دویغوسونو گئرچکلشدیرهرک آنلاملاشیر. او وارلیغی، ایمگه و تصویرلرین قابینا تؤکهرک، کانکرئتلیینی شعرسللیکله ایفاده ائدیر. بو مسئله، سحرین شعرینین شعرسللیینه، شعرسل منطیق باغیشلاییر و اونو بوتونجول دوشونجهلردن قورویاراق اوزاقلاشدیریر.
*قایناق: نقد شعرمعاصر آذربایجان، همت شهبازی، صص ۲۶۶-۲۷۴
یازی ایلک دفعه “آنا وطن” قزئتینده ۱۳۹۴٫جو ایلین آبان آیی ساییندا چاپ اولموشدور.