“آغالار قوت”ون یازیسینا جاواب؛ دیلده سینونیم یوخدور
همت شهبازی

  “آغالار قوت”-ون «تورکییه‌جه» آنلاییشی باشلیقدا سیرا یازیسینی اوخودوم. قوزئیلی-گونئیلی آغالارین یازیلارینین اوخوجوسو چوخ اولدوغو قدر بوراخدیغی ائتکی ده گئنیش‌دیر. یازیدان منجه ایکی مثبت-منفی نتیجه چیخارماق اولار. بیرینجی بودور کی، ان آزیندان گونئیده گئدن دیل دییشیک‌لییی، دیل یئنی‌لشمه گئدیشی لنگیمه‌یه طرف گئده بیلر. قوزئیده دیل یئنی‌لیکلریندن الینی اوزه‌‌رک تورکیه‌ده یارانان یئنی‌لیکلری اؤز ایچینده سال-چیخ ائد‌ن گونئی بو یازی ایله ایکی یول آیریجیندا قالاجاغی آچیق-آیدین گؤرونور.
ایکینجیسی بودور کی، دیلین آغالار بی دئمیشکن «نئجه گلدی» «یارادیلسین» گئدیشاتی‌نین قاباغی آلینما احتیمالی وار.
آغالارین هیرسلی یازیسیندا بیر چوخ حقیقتلر وار. اؤزل‌لیکله اونون بو سؤزو تام شوبهه ائتمه‌دن یئرلی-یئرینده‌دیر: «اوسته‌لیک، (تورکیه‌ده) تورک دیللری عائله‌سی ایچینده تک‌له‌نیبلر، بیزدن باشقا هئچ کیمی باشا دوشمورلر. آنجاق بو یانلیشلارینی آرادان قالدیرماق اوچون، چوخ پیس مؤقع توتوبلار: «سیز بیزیم سؤزلریمیزی اؤیره‌نین، دده قورقودون، م. کاشغری-نین سؤزلرینی ایشلتسه‌نیز بئله، او سؤزلری بیزیم وئردییمیز معنالاردا ایشله‌دین، بیز سیزی باشا دوشمه‌سک ده اولار، سیز بیزی باشا دوشون، سونرا دا سیز بیزیم دیلیمیزده دانیشین. اورتاق تورکجه ده بیزیم تورکییه‌جه‌میز اولسون”.
آغالارین یازیسی‌نین بیر چوخ بؤلومو ایله ده راضیلاشماق اولمور.
عمومیتله ف. د. سوسورا قدر دیل مسئله‌سینده گرامئرچیلرین دئدیکلری هر شئیدن اؤن سیرادا دورور. سوسورلا دیلچی‌لیک یاراندیقدان سونرا، دیلین سرت قایدا-قانونلاری یوموشالاراق دوشونجه‌لر ده گرامئرچیلرله دیلچی‌لر آراسیندا پارچالاناراق فرقلندی. آغالارین ایندییه‌دک یازدیغی و یاخود ترجومه ائتدییی یازیلاریندا عمومیتله ایکینجی آخیمی قاباریق شکیلده گؤرموشدوم. دئمه‌ییم بودور کی، آغالاردان داها چوخ دیله فلسفه و دیل فلسفه‌سی و یئنی نظریه‌چی‌لیک باخیمیندان یاناشماسینی گؤزله‌ییردیک.
دیلچی‌لیک بوجاغیندان مسئله‌یه یاناشدیقدا، یارانان هر بیر کلمه‌نین اوزرینده  بیر نؤع راضیلاشما اولدوغونو گؤروروک. داها دوغروسو، آغالار بی سوسور‌دان اؤنجه‌کی دوشونجه‌نی دوغرولتماق قصدینده‌دیر. ۱۹.جو یوز ایللییه قدر دیلی، اشیا و آنلاییشلارلا اویغون گلدییی اوچون نورمال سانیردیلار. یعنی دیلده بونلارین هر بویوتو اوچون اویغون بیر کلمه‌نین اولدوغونو وورغولاییردیلار. اونلاردان قیراغا چیخماق ایسه بؤیوک سوچ ساییلیردی. عینی ایله آغالارین بو یازیسیندا یوروتدویو دوشونجه کیمی. سوسور ایسه بو دوشونجه‌نین علیهینه اولدو؛ و دیلین ایچینده یارانان کلمه‌لری بیر نؤع راضیلاشما آدلاندیردی. بو راضیلاشما ایسته‌نیلن آندا پوزولا بیلر، دییشیله بیلر، گلیشدیریله بیلردی. یعنی اونون نظرینده مثلاً آغالار دئمیشکن «توالئت» سؤزو باشقا دیللرده مومکوندور باشقا باشقا سؤزلرله (ائله بئله‌دیر ده) ایشارتله‌نیردی. بو زامان، یعنی راضیلاشما نتیجه‌سینده  «اوچاق» کلمه‌سینه «توالئت» ده دئمک اولاردی.
دئمه‌ییم بودور کی، هئچ دیلده عمومیتله سینونیم کلمه‌لر یوخدور. سینونیملری راضیلاشما نتیجه‌سینده بیر-بیرینه یاخینلاشدیریریق. چوخ ساده بیر اؤرنک دئییرم. سیز دوستونوزو ائوه دعوت ائتدیکده و هئچ چتین‌لیک چکمه‌دن اونا دئییرسینیز کی: «بویور ائوه!». ایندی سوروشورام «بویور سؤزونو «توالئته بویور» کیمی ده ایستیفاده ائتمک اولارمی؟ یعنی بونو دوستونوز توالئته کئچمک اوچون ده ایستیفاده ائده بیلرمیسینیز؟ گؤروندویو کیمی بیر کلمه موختلیف مقاملاردا یئرلشدیکده هئچ زامان بیر معنا داشیمیر. یئکه، بؤیوک و نهنگ سؤزلری سینونیم کیمی‌دیر. آنجاق جمله قورولوشوندا سینونیم اولا بیلمیرلر. بویجا بؤیوک اولانا «یئکه، زیرپی» دئمک اولور. آنجاق بو آدامی دوهالی، ذکالی و یاخود معنوی بیر آدام اولماسی اوچون «زیرپی‌دیر» دئمک اولماز.
آغالار بَیین مئتودوندان ایستیفاده ائده‌‌رک بیر سیرا سؤزلری اونون طرفیندن یانلیش یوزولدوغونو دا گؤروروک. مثلاً «سون اوج» سؤزونده بئله فیکیر ایره‌‌لی سورور کی بو سؤز عربجه‌ده «آخیر» سؤزوندن یاخا قورتارماق اوچون یارانمیش‌دیر. بئله دئییل. تورکیه‌ده (بیزده ده ائله) «آخیر» کلمه‌سینین قارشی‌لیغی سون اوج یوخ، سون سؤزودور. دقتینیزه یئتیرمه‌لییه‌م کی عربجه‌ده «آخیر» سؤزونون معناسی «سون اوج» یوخ، «باشقا»دیر. بونو همی ده فارس قایناقلاریندا «به عبارت اُخری» یعنی بیزیم دیلده «باشقا سؤزله دئسک» عبارتینده ده آچیق-آیدین گؤروروک.
من بو کیمی ایشلرله ایشیم یوخدور. اونلارین کؤکو نه اولور اولسون، ایندی‌لیکده اونلارین آنلامی دییشیله‌رک باشقا جیهازدا ایستیفاده اولونور. مگر تکجه بیزیم دیلده کلمه‌لر کؤکونده اولان معنانی دییشیب‌دیرمی؟ بوتون دیللرده آنلام دییشمه پروسئسی گؤرونور.
منجه تمبل‌لیک اونلاری ایستیفاده ائتمکده دئییل. بو سینیخمیشلیق دا دئییل هئچ. تمبل‌لیک اؤزونه هئچ زحمت وئرمه‌دن اینگیلیس، روس، فارس، عرب و باشقا دیللرده ایستیفاده اولونان سؤزلری عینی ایله دیلیمیزده ایستیفاده ائتمکده‌دیر. دوغا، دوروم، سونوج کیمی سؤزلرین کؤکو (آغالارین یازیسیندان دا بئله چیخیر) بیزیم آنادیلیمزده ده واردیر. دوغا (دوغماق)، دوروم(دورماق)، و… آنجاق ایشلک دایره‌لری فرق ائدیر. بیرینین بویونو گؤسترمک اوچون کاشغری‌ده بئله‌دیر دئیه: دورومون ۱۵۰ سانتیمتردیر دئیه بیلمه‌ریک. طبیعی کی کاشغری زامانیندان ایندییه‌دک سؤزلر آنلامینی تزه‌لمیش‌دیر. و یاخود جغرافی باخیمیندا «غرب» جهتینی گؤسترمک اوچون «گون باتان- باتاری» دئیه بیلریک. آنجاق غرب اؤلکه‌لری آنلاییشینا نه دئیه‌جه‌ییک. گون باتار اؤلکه‌لری دئمک اولارمی؟
منجه بونلارین ایشلک یانلیش‌لیقلاری اونلارین یانلیش معنا دوغورماسیندادیر. یانلیش و یاخود ایکی معنالیق تؤره‌دن سؤزلری ایستیفاده ائتمکدن چکینمه‌لییک. اؤرنک اوچون: اؤزومو تاپدیم یئرینه «کندیمی تاپدیم» عبارتینی ایستیفاده ائتدیکده یانلیش‌لیق یاراناجاق‌دیر. ایلک باخیشدا «کندی» سؤزو جغرافی بیر یئر اولدوغو کیمی سئزیله‌جک‌دیر.
بیر سورغو کیمی سوروشماق ایستیرم. آغالار بَی فلسفه و یئنی نظریه‌لر آدامی‌دیر. گؤره‌سن بو نظریه‌لری اوخودوقدا اونلاردا ایشله‌نن یئنی آنلاییشلی سؤزلرین آنا دیلینده قارشی‌لیغینا فیکیرلشیب‌می؟ حتا یئنی فلسفه‌ده بیر چوخ سؤزلر کئچمیش آنلامیندا اولدوغو کیمی ایشلنمه‌ییر. بو سؤزلره یئنی آنلاییشلار یوکله‌میشلر. بس بو کیمی پروسه‌نین قارشیسیندا نه ائتمه‌سینی دوشونموشلرمی؟ بیر سؤزله قوزئیده‌کی تمبل‌چی‌لییی داوام ائتمه‌لی یوخسا تورکیه‌ده یارانان سؤزلردن یارارلانمالییق؟!
اگر یئنی سؤزلرین یئرینه یئنی بیر کؤکسوز سؤز یارادیریقسا بو اؤنملی‌دیر. چونکو دیلده دئدییم کیمی «راضیلاشما» بیرینجی شرط کیمی اؤنم داشییر. عینی حالدا تورکیه‌ده یارانان سؤزلرین هامیسی‌نین دا بیزده ایشلک دایره‌سی‌نین فرقلی اولماسینا رعایت ائتمه‌لییک. استروکتورالیزمه “یاپیسال‌جیلیک” دئییلیر تورکیه‌ده. بیزده ایسه یئرلی یاراشیقلی قارشی‌لیغی وار: “قورولوشچولوق”. قوزئیده راحات یولو اونون ائله اؤزونو ایستیفاده ائتمکده گؤرموشلر. بونلاری رعایت ائتدیکده تورکیه‌ده ایشله‌نن سؤزلرین هانسی ضرری وار بیزه؟ داها دوغروسو بیزه هانسی سینمیش‌لیق، و یاخود قول شعورو وئریر: دیلیمیزی یاد و باشا دوشونولمه‌ین روس، فارس، اینگیلیز، عرب … یوخسا ان آزیندان بیر قیسمی تورک کؤکلو اولان تورکیه‌ده یارانان سؤزلرمی؟

دقت:
«آغالار قوت»ون یازیسینی بوردان اوخویا بیلرسینیز: https://ishiq.net/?p=12411

***

  Dildə sinonim yoxdur
Hümmət Şəhbazi

Ağalar qut”un “türkiyəcə” anlayışı başlıqda sıra yazısını oxudum. Quzeyli-güneyli Ağaların yazılarının oxucusu çox olduğu qədər buraxdığı etki də genişdir. Yazıdan məncə iki müsbət-mənfi nəticə çıxarmaq olar. Birinci budur ki, ən azından güneydə gedən dil dəyişikliyi, dil yeniləşmə gedişi ləngiməyə tərəf gedə bilər. Quzeydə dil yeniliklərindən əlini üzərək türkiyədə yaranan yenilikləri öz içində sal-çıx edən güney bu yazı ilə iki yol ayrıcında qalacağı açiq-aydın görünür.

Ikincisi budur ki, dilin Ağalar bəy demişkən “necə gəldi” “yaradılsın” gedişatınin qabağı alinma ehtimalı var.

Ağaların hirsli yazısında bir çox həqiqətlər var. Özəlliklə onun bu sözü tam şübhə etmədən yerli-yerindədir: “Üstəlik, (türkiyədə) türk dilləri ailəsi içində təkləniblər, bizdən başqa heç kimi başa düşmürlər. Ancaq bu yanlışlarını aradan qaldırmaq üçün, çox pis mövqe tutublar: “Siz bizim sözlərimizi öyrənin, Dədə Qorqut-un, M. Kaşğari-nin sözlərini işlətsəniz belə, o sözləri bizim verdiyimiz mənalarda işlədin, biz sizi başa düşməsək də olar, siz bizi başa düşün, sonra da siz bizim dilimizdə danışın. Ortaq türkcə də bizim türkiyəcəmiz olsun.”

Ağaların yazısının bir çox bölümü ilə də razılaşmaq olmur.

Ümumiyətlə F.D.Sussure”a qədər dil məsələsində Gramerçilərin dedikləri hər şeydən ön sırada durur. Sussurela dilçilik yarandıqdan sonar, dilin sərt qayda-qanunları yumuşalaraq düşüncələr də Gramerçilərlə dilçilər arasında parçalanaraq fərqləndi. Ağaların indiyədək yazdığı və yaxud tərcümə etdiyi yazılarında ümumiyətlə ikinci axımı qabarıq şəkildə görmüşdüm. Deməyim budur ki, Ağalardan daha çox dilə fəlsəfə və dil fəlsəfəsi və yeni nəzəriyyəçilik baxımından yanaşmasını gözləyirdik.

Dilçilik bucağından məsələyə yanaşdıqda, yaranan hər bir kəlməninüzərində  bir növ razılaşma olduğunu görürük. Daha doğrusu, Ağalar bəy sussuredan öncəki düçüncəni doğrultmaq qəsdindədir. 19.cü yuz illiyə qədər dili, əşya və anlayışlarla uyğun gəldiyi üçün normal sanırdılar. Yəni dildə bunların hər boyutu üçün uyğun bir kəlmənin olduğunu vurğulayırdılar. Onlardan qırağa çıxmaq isə böyük suç sayılırdı. Eyniylə Ağaların bu yazısında yürütdüyü düşüncə kimi. Sussure isə bu düşüncənin əleyhinə oldu; və dilin içində yaranan kəlmələri bir növ razılaşma adlandırdı. Bu razılaşma istənilən anda pozula bilər, dəyişilə bilər, gəlişdirilə bilərdi. Yəni onun nəzərində məsələn Ağalar demişkən “tualet” sözü başqa dillərdə mumkundur başqa başqa sözlərlə (elə belədir də) işarətlənirdi. Bu zaman, yəni razılaşma nəticəsində  “uçaq” kəlməsinə “tualet” də demək olardı.

Deməyim budur ki, heç dildə ümumiyətlə sinonim kəlmələr yoxdur. Sinonimləri razılaşma nəticəsində bir-birinə yaxınlaşdırırıq. Çox sadə bir örnək deyirəm. siz dostunuzu evə dəvət etdikdə və heç çətinlik çəkmədən ona deyirsiniz ki: “buyur evə!”. Indi soruşuram “buyur sözünü “tualetə buyur” kimi də istifadə etmək olarmı? Yəni bunu dostunuz tualetə keçmək üçün də istifadə edə bilərmisiniz? Göründüyü kimi bir kəlmə muxtəlif məqamlarda yerləşdikdə heç zaman bir məna daşımır. Yekə, böyük və nəhəng sözləri sinonim kimidir. Ancaq cümlə quruluşunda sinonim ola bilmirlər. boyca büyük olana “yekə, zırpı” demək olur. Ancaq bu adamı duhalı, zəkalı və yasud mənəvi bir adam olması üçün “ zırpıdır” demək olmaz.

Ağalar bəyin metodundan istifadə edərək bir sıra sözləri onun tərəfindən yanlış yozulduğunu da görürük. Məsələn “son uc” sözündə belə fikir irəli sürür ki bu söz ərəbcədə “axır” sözündən yaxa qurtarmaq üçün yaranmışdır. Belə deyil. Türkiyədə (bizdə də elə) “axır” kəlməsinin qarşılığı son uc yox, son sözüdür. Diqqətinizə yetirməliyəm ki ərəbcədə “axır” sözünün mənası “son uc” yox, “başqa”dır. Bunu həmi də fars qaynaqlarında “be ebaret_i oxra” yəni bizim dildə “başqa sözlə desək” ibarətində də açiq-aydın görürük.

Mən bu kimi işlərlə işim yoxdur. Onların kökü nə olur olsun, indilikdə onlarin anlamı dəyişilərək başqa cıhazda istifadə olunur. Məgər təkcə bizim dildə kəlmələr kökündə olan mənani dəyişibdirmi? Bütün dillərdə anlam dəyişmə prosesi görünür.

Məncə təmbəllik onları istifadə etməkdə deyil. Bu sınıxmışlıq da deyil heç. Təmbəllik özünə heç zəhmət vermədən ingilis, rus, fars, ərəb və b. dillərdə istifadə olunan sözləri eyni ilə dilimizdə istifadə etməkdədir. Doğa, durum, sonuc kimi sözlərin kökü (ağalarin yazısından da belə çıxır) bizim anadilimzdə də vardır. Doğa (doğmaq), durum(durmaq), və… ancaq işlək dairələri fərq edir. Birinin boyunu göstərmə üçün kaşğəridə belədir deyə: durumun 150 SM dir deyə bilmərik. Təbiyi ki kaşğəri zamanindan indiyədək sözlər anlamını təzələmişdir.və yaxud coğrafi baxımında “qərb” cəhətini göstərmək üçün “gün batan- batarı” deyə bilərik. Ancaq qərb ölkələri anlayışına nə deyəcəyik. Gün batar ölkələri demək olarmı?

Məncə bunların işlək yanlışlıqları onların yanlış məna doğurmasındadır. Yanlış və yaxud iki mənalıq törədən sözləri istifadə etməkdən çəkinməliyik. Örnək üçün: özümü tapdım yerinə “kəndimi tapdım” ibarətini istifadə etdikdə yanlışlıq yaranacaqdır. Ilk baxışda “kəndi” sözü coğrafi bir yer olduğu kimi seziləcəkdir.

Bir sorğu kimi soruşmaq istirəm. Ağalar bəy fəlsəfə və yeni nəzəriyyələr adamıdır. Görəsən bu nəzəriyyələri oxuduqda onlarda işlənən yani anlayışlı sözlərin ana dilində qarşılığına fikirləşibmi? Hətta yeni fəlsəfədə bir çox sözlər keçmiş anlaminda olduğu kimi işlənməyir. Bu sözlərə yeni anlayışlar yükləmişlər. bəs bu kimi prosenin qarşisinda nə etməsini düşünmüşlərmi? Bir sözlə quzeydəki təmbəlçiliyi davam etməli yoxsa türkiyədə yaranan sözlərdən yararlanmalıyıq?!

əgər yeni sözlərin yerinə yeni bir köksüz söz yaradırıqsa bu önəmlidir. Çünkü dildə dediyim kimi “razılaşma” birinci şərt kimi önəm daşıyır. Eyni halda türkiyədə yaranan sözlərin hamısınin da bizdə işlək dairəsinin fərqli olmasına riayət etməliyik. Strukturalizm”ə yapısalcılık deyilir türkiyədə. bizdə isə yerli yaraşıqlı qarşılığı var:”quruluşçuluq”. Quzeydə rahat yolu onun elə özünü istifadə etməkdə görmüşlər. Bunları riayət etdikdə türkiyədə işlənən sözlərin hansı zərəri var bizə? Daha doğrusu bizə hansı sınmışlıq, və yaxud qul şüuru verir: dilimizi yad və başa düşünülməyən rus, fars ərab… yoxsa ən azından bir qismi türk köklü olan türkiyədə yaranan sözlərmi?