بدیعی ادبیات تئرمینلرینه آچیقلامالار(۲)
م.ع. فرزانه
۲۱- آنا کرونیزم Anakronizm
بدیعی اثرده کئچمیش تصویرینده مدنی-تاریخی و تقویملره چٶکموش خصوصیتده اولان غیر دقیق عنصرلری بیلمه‌دن٬ بلکه ده بیله-بیله سونرا کی دٶورلرده عاید بو و یا باشقا بلیرتیلرینی یئنی اثرده گتیرمک.
بیر چوخ واخت آناکرونیزم اثرده ضروری اولور. مووضونو کئچمیشدن آلان یازیچی ایستر-ایسته‌مز اٶز یاشادیغی دٶورون معین جنبه‌لرینه اثرینده یئر آچیر. بئله حاللاردا صنعتکارین اٶز زمانه‌سینین دوشونجه طرزیندن٬ گٶزەللیک حاققیندا باخیشلاریندان و نهایت گونون طلبلریندن بوتونلوگله چکینمه‌سی مومکون اولمور. تاریخی موضوعون سئچیلمه‌سینده چاغداشلیق بلاواسطه ایشتراک ائدیر. بئله گئنیش آنلامدا آناکرونیزم ضروری حالدا اٶز ماهیتی اعتباری ایله آرتیق بدیعی یارادیجیلیقدا تاریخچیلیک مسئله‌سی ایله باغلانیر. ( اٶزوده بئله بیر دورومدا عادی اولاراق اثر حاضیرلایان یازیچی اٶز زمانه‌سینه آرخالانیر٬ ائله بیر زمانیه کی٬ یازیچینین گٶروشلری ده٬ اثری ده٬ کئچمیش حاققیندا تصورلری ده همین زمانه ده فورم تاپمیشدیر.) آناکرونیزمه شکسپیر و پوشکین کیمی بٶیوک کلاسیکلریمیزین یارادیجیلیغیندا دا راست گلمک اولور. مثلا شکسپیرین قدیم روم حیاتینی تصویر ائدن “ژولیوس سزار” درامیندا بورج ساعاتینین زنگیندن دانیشیلیر٬ حالبوکی اوزمان رومدا بئله ساعاتلار هله یوخ ایدی. آلکساندر پوشکینین ” بوریس قودونف” درامیندا کی پیئسین سیماسینین چوخ اولدوغوندان ایدەآل بیر آناکرونیزم حساب ائدن بلینیسکی عین حالدا بونورد گٶزل پوئتیک یالان” آدلاندیریب و اونو همین اثر اوچون لازم سایمیشدیر. چونکی پیئسین دیلی ایله ۱۶-نجی عصرین سونو٬ ۱۷-نجی عصرین باشلانیشینداکی گرگین٬ قاریشیق دٶور حاققیندا اٶز گٶروشلرینی افاده ائدن بو یوللا اثرینی اٶز زمانه‌سینه یاخینلاشدیریر.
کئچمیشده بوگونون آیریلماز سنتزینی وئرن اثرلر ۱۹-۲۰ نجی عصرلرین رئالیست ادبیاتیندا آز دگیلدیر. م.ف. آخوندوفون ” آلدانمیش کواکب” حکایه‌سی اونون کلاسیک نمونه‌لریندن بیریدیر. ۱۶-نجی عصرده حؤکمرانلیق ائتمیش شاه عابباسین سارایینی٬ وزیرلرینی٬ اصول-ادارەسینی افشا ائدن بو اثرده خالق نمایندەسی یوسف سراجین فعالیتی٬ اجتماعی ایدەآللاری٬ حیاتا کئچیردیگی اٶنملی اصلاحلار٬ ۱۶-نجی عصر اوچون دگیل٬ م.ف. آخوندوفون اٶز زمانه‌سی اوچون٬ ۱۹-نجو عصر اوچون او یارلی اولدوغوندان آناکرونیزم نظره گلیر. نیقولا قوقول بو یارادیجیلیق حاققیندا دئمیشدیر ” کئچمیشده بوگون وور٬ اوندا کئچمیش ایکی قات آرتیق ایشیقلانیر”.
کئچمیشله آزاد ایلگیله‌نمک و آشیری ذهنیتدن٬ شرطی فایدالانماق حاللارینا فٶیرباخین٬ برنارد شاوین٬ برشتین و آیری گٶرکملی ایزیچیلارین یارادیجیلیغیندا داها چوخ تصادف اولونور. آمما بو صنعتکارلاردا آناکرونیزم آیری-آیری عونصورلر حالیندا اولوب٬ اسلوبی ماهیت داشیمیر.
۲۲- آنلام و بیچیم ( مضمون و شکل)Anlam v biçim
بدیعی اثرین آنلامینی حیات اولایلاری تشکیل ائدیر. یازیچی یاشام اولایلارینی بلیرلی بیر باخیشلا درک و تصویر ائدیرکی اثرین دوشونجه محتواسینی بیلدیرن ده همین باخیشدیر.
یازیچی اثرین دوشونجه محتواسینی بو اثرده ایشتراک ائدنلرین حرکتلری٬ دورانیشلاری٬ فیکیر و هیجانلاری واسطه‌سیله آچیب گٶستریر. بئله‌لیکله دئمک اولارکی٬ انسانلار بلیرلی یاشام اولایلاری ایچینده ماجرالارین ایشتراکچیلاری کیمی تصویر اولونورلار. اثرده ایشتراک ائدن آداملارین و مٶلفین اونلار باره ده سٶزلری٬ یعنی اثرین دیلی تصویر ائدیلن انسان کاراکترلرینه و باشقا دوروملارا اویغون شکیلده قورولور. بئله‌لیکله آنلام یازیچینین تصویر ائتدیگی حیات لووحه‌لری٬ کاراکترلری٬ ایشتراکچیلاری محتوانی دوغرولدورسا اثرین بیچیمی و دیلی اونون شکلینی دوغرولدور.
۲۳- آنلاتماAnlatma
آنلاتما دویغو و دوشونجه‌نین سٶز و یازی ایله افادەسیدیر. آنلاتماق ایسته‌نیلن دویغو و دوشونجه‌لر اٶنجه ذهنیده بیچیمله‌نیر و سونرا دیله گتیرییلیر و یازیلیر. بئله‌لیکله آنلاتمانین آراجی کلیمه‌لردیر. کلیمه‌لرین دیل بیلگیسی قایدالاریلا سیرالانماسی آنلاتمانی مئیدانا گتیریر.
۲۴- آنونیم خالق ادبیاتیAnonim xalq ədəbiyyatı
کیمین یا کیمیلرین طرفیندن یازیلدیغی یا قوشولدوغو بللی اولمایان ادبی-بدیعی اثرلرده مٶلف اٶز آدینی سانسور یا هر بیر دلیله گٶره گٶسترمکدن چکیندیگی و یا اونو قوندارما آدلا نشر ائتدیکی یازی. بو کیمی مٶلیفی معلوم اولمایان اثرلر توپلومون اورتاق مالی ساییلیر. بونلارین باشلیجالاری شفاهی خالق ادبیاتیندان ماهنیلار٬ تاپماجالار٬ آتالارسٶزو٬ خالق داستانلاری٬ ناغیللار٬ عاشیق شعری٬ سٶیله‌دیگی عاشقین امضاسینی داشیسا بئله اثرین اٶزو و یارادیجیسی خالق ایچرسیندن چیخدیغی و کوتله ایله نفس چکدیگیندن آنونیم خالق ادبیاتی آدی داشییر.
۲۵- آنتی تئزAntitez
بدیعی ادبیاتدا سٶیله‌ییش و یازیدا آنلایشلارین٬ آرزولارین و سیمالارین دورومونو کسگین شکیلده اوز-اوزه قویولما اوسلوبو٬ غربی اوروپا دا انتباه دٶورونون ادبیاتیندا نمونه اولاراق پئترارکدا و سونراکی دٶورلر شعرینده گنیش یاییلمیشدیر. آنتی تئز بیر چوخ مشهور اثرلرین تملینی تشکیل ائدیر. مثلا میرزه فتحلی آخوندوفون “موسیوژوردان و درویش مستعلی شاه ” تولستویون ” دٶیوش و باریش”٬ شیللرین ” خدعه و عشق” اثرلرینده یئر آلمیشدیر. ایران ادبیاتیندا سعدی شیرازی‌نین بیر سیرا نظم و نثر اثرلرینده بو اسلوب گٶزه چارپیر: ” بیلمیرم گٶرموشم هانسی کیتابدا٬ کی شئیطانی گٶردو بیری یوخودا” و یا ” هر زامان شام دا قووزاندی بلوا٬ هرکس بیر طرفه قاچاغی اولدو…” بئیتلری ایله باشلانان شعرلری آنتی تئز فضاسیندا دئییلمیشدیر. فضولینین “توتوشدو غم اودونا٬ شاد گٶردویون کونلوم٬ مقید اولدو اول آزاد گٶردویون کونلوم” ده آنتی تئزدن جانلی مثالدیر. آنتی تئزدن اثرلرین عنوانلارینی گٶسترمکده ده استفاده ائدیلیر: “بیر آددیم ایرەلی٬ ایکی آددیم گئری”٬ قیلینج و قلم”٬ دٶیوش و باریش” و سایره.
۲۶- آنسیکلوپدی ( دایرەالمعارف)Ansiklopedi
آنسیکلوپدی سٶزو فرانسه دیلیندن آلینمیشدیر. بونون قارشیلیغی تورکو٬ فارسی و عربی دیللرینده (دایرەالمعارف) عنوانیله تانینماقدادیر. آیری-آیری موضوعلاردا چئشیتلی بیلگی وئرن بٶیوک اثر آنلامیندادیر. آنسیکلوپدی بوتون مادەلره آلفابئتیک سیرا ایله دوزولوب آلفابئتیک٬ بیلیم چئشیتلرینه گٶره سیرالانیرسا٬ سیستماتیک٬ بیر بیلیمی یا حرفه‌نی تام آیرینتیلاری ایله قاپساسا٬ حرفه یا تخصصی آدینی آلیر. بوگون تانینمیش آنسیکلوپدیلر آمریکا٬ فرانسه٬ ایتالیا٬ آلمان٬ انگلیس و شورا حکومتی طرفیندن نشر ائدیلمیش روسیه آنسیکلوپئدیسی‌دیر. سون یاریم قرنده تورکیه و آذربایجاندا دا آنسیکلوپدیلر نشر ائدیلمیشدیر.
۲۷- آنتونیملرAntonimlər
آنتونیملر آنلامجا بیر-بیرینه عکس آنلاییش بیلدیرن سٶزلردیر. آنتونیملرین جرگه‌سینده هم اٶزل آذربایجان سٶزلری٬ همده آلینما سٶزلر واردیر. اٶزل آذربایجان دیلینده اولان آنتونیملره اولگو: ایستی-سویوق٬ برک-بوش٬ بٶیوک-کیچیک٬ گئج-تئز٬ اکین-بیچین٬ آز-چوخ٬ آغ-قارا٬ گٶزل-خوسمات(چرکین)٬ آشاغا-یوخاری٬ آل-وئر٬ توت-بوراخ… آلینما سٶزلردن تشکیل اولان آنتونیملردن نمونه: ساغلام-خسته٬ محبت-نفرت٬ عادل-ظالیم٬ حٶرمت-غضب… بدیعی اثرده بو کیمی سٶزلرین یاناشی ایشله‌دیلمه‌سی یازیچینین افاده ائدەجک دوشونجه و دویغونو اوخوجویا قاباریق شکیلده چاتماسینا یاردیم ائدیر. حسین جاویدین “سیاووش” اثرینده کی تیپلردن بیرینین دیالوقوندا آنتونیملر ایشلنمیشدیر:
آلتون٬ آلتون! او هر دردین درمانی٬
آلتون پنجه‌سیندن قورتاران هانی
… بو گٶستریر دئوی ملیکدن اینجه٬
بونسوز گوندوز اولار قارانلیق گئجه.
۲۸- آنتولوژیAntoloi
(آنتولوژی سٶزونون اصلی یونانجا اولوب و چیچک توپلاما آنلامیندا ایشله‌دیلمیشدیر.)ادبی-بدیعی اثرلرین ایستر شعر٬ ایسترسه نثر اثرلرین ان گٶزل و ان اینجه‌لریندن سئچیلمیش اثر. ادبیات تاریخینده ایلک آنتولوژینی قدیم (میلاددان اٶنجه ۲-نجی قرنین سونو و ۱-نجی قرنین اولینده) “مله‌آکر” آدلی شاعیر ترتیب ائتمیشدیر. او “چلنگ” آدلی آنتولوژی مجموعه‌سینده اٶز شعرلریندن علاوه٬ قیرخ آلتی شاعیرین شعرلریندن ده گتیرمیشدیر. بوگون آیری-آیری شاعیرلرین سئچیلمیش اثرلرینی یا هر هانسی٬ بیر خالقین ادبیاتیندان سئچمه نمونه‌لری احاطه ائدن اثرلره آنتولوژی دئییلیر.
۲۹- آرشیتکتوراArşitektura
اساسدا معمارلیق آنلامینی افاده ائدن بو سٶز٬ ادبی-بدیعی اثرین واحد بیر اساسدا پلانلاشماسینا و اوندا اولان آنا حصه‌نین اثرین باشقا حصه‌لری ایله قارشیلیقلی ایلگیلری و قورولوشو افاده ائدیر. بو آنلام کومپوزیسیون (بیرلشدیرمه) تئرمینینه یاخین اولسادا٬ بونلاری بیر-بیریله قاریشدیرماق اولماز. کومپوزیسیون اثرین داخلی شکلی اولوب و بوداقلاری اونون حصه‌لری آراسیندا یئرلشمه‌سی و انکشافی مقصدینه خدمت ائدیر. حال بوکی٬ مهارتله یارادیلان آرشیتکتورا دا بدیعی اثرین آیری-آیری حصه‌لری (باشلانیش٬ قورتاریش٬ فصیللر٬ یا پردەلر٬ کیتاب و اونون جیلدی) واحد حالدا بیرلشدیریلیب٬ اونلارین مضمونا ایلگیلنمه‌سینه سبب اولور. آرشیتکتورانین اثر اوچون اٶنملی اولدوغونا ماکسیم گورگی بئله تأکید ائدیر: ” لئونید لئونوفون “اوغرو” اثرینین مٶلفیدیر. بیر زامان گله‌جک کی٬ بو اثرین قورولوشونو٬ “آرشیتکتوراسینی” جدی صورتده اٶیرەنه‌جکدیر.”
۳۰- آپوکریفApokrif
اورتا عصرلرده مسیحیت ادبیاتیندا “مقدسلر”ین یاشامی ایله باغلی اولان بهشت٬ جهنم٬ آخرت حاققیندا دانیشان متنلر مسیحیتدن اٶنجه و هابئله ایلک ایللرینده “آپوکریف” هامی اوچون یوخ٬ آنجاق تک بیر اولیالار و عارفلره میسر اولان متنلره دئییلیردی. سونرالار رسمی اینانجا و کلیسایا عاصی اولان٬ اونلاری رد ائدن قاباقجیلارین انکشافی ایله باغلی اولاراق آپوکریفلر دینه قارشی دورانلارین الینده مبارزه سلاحینا چئوریلیر. رسمی کلیسا آپوکریف اوخوماغی یاساق ائتمیش و بو آماجلا دا “یازیچی” کیتابلارین لیستنی دوزەلدیب یایمیشدی. بعضی کلاسیک یازیچیلار آپوکریفدن بیر تاریخی ادبی قایناق کیمی فایدالانمیشلار. نمونه اولاراق دانته ” آللاهلارین کومئدیسی” نده و داستایفسکی “کارامازوف قارداشلاری” رومانیندا آپوکریفلردن یاد ائدیلیر.
۳۱- آسقیAsqı
خالق ادبیاتیندا ایشله‌دیلن بیر دئییمدیر. خالق شاعیرلری آراسیندا کی شعر یازیشمالارینی قازانانلارا وئریلمک اوزەره دیوارساز٬ تفنگ٬ شمشیر٬ هئیبه کیمی جوربه جور شئیلر آسیلیر. بونلارا آسقی و اونو قازانماقدا آسقینی یئندیرمک دئییلیر.
۳۲- عاشیقAşıq
قافقاز٬ تورکیه و خصوصیله آذربایجان و ایران تورک سویلولارینین ائل صنعتکاری چوخ قدیم زامانلاردان عاشیغین آدی: دده٬ اوزان٬ وارساق٬ یانشان و ان سونرالار عاشیق اولموشدور. عاشیقلار خالقین دوشونجه و دویغولارینی٬ حیات و مبارزەلرینی افاده ائدن نظم و نثر اثرلر یارادیر و بو اثرلری سازین مشایعتی ایله ایفا ائدیرلر. خالق عاشیقلاری و خصوصیله اوستاد عاشیق آدیله تانینانلار هر زامان٬ هر یئرده یاراتدیقلاری سئوگی و قهرمانلیق داستانلاریندا ائل دردینین دویانی و سٶیلیه‌نی٬ حاق و عدالتین جارچیسی و افادەچیسی کیمی تانینمیشلار. عاشیق یارادیجیلیغیندا “هواجات” آدی آلمیش موسیقی و رقص هاوالارینی خالق سئویر و اونلارلا ایلگیله‌نیر. بوگونه کیمی هشتادا یاخین عاشیق هاواسی تانینمیشدیر.
آذبایجان عاشیق صنعتی نین تأثیری ایله قافقاز خالقلاری آراسیندا گٶرکملی عاشیقلار مئیدانا چیخمیش دیر. سایی یوزلری آشان بو عاشیقلارین آراسیندا سلیمان ستاسکی٬ سایات نووا و یتیم گورجو کیمی اوستا عاشیقلار و قوسانلار هر شئیدن چوخ آذربایجان عاشیق مکتبینین تاریخی سیناقلاری٬ یارادیجیلیق اٶزەللیکلری و اوسلوبلارینا اساسلانیر. تورکیه ده یاشاییب یاراتمیش یونس ایمره٬ قاراجا اوغلان٬ امراه و ویئسل کیمی عاشیقلار تکجه تورکیه‌نین یوخ٬ بلکه عمومیتده شرق عاشیق ادبیاتی نین اوستا سیمالاریندان ساییلیرلار. آذربایجاندا عابباس توفارقانلی٬ قوربانی٬ خسته قاسم٬ عاشیق علسگر٬ عاشیق شمشیر. بوگونکو عاشیق شعرینی گوللندیرمکده و اونا قول-قاناد وئریب معاصر عاشیقلارین یارادیجیلیق یولون ایشیقلاندیرماقدا عاشیقلارین ایفا ائتدیکلری ادبی-بدیعی اثرلر قرنلر بویو آغیزدان-آغیزا٬ نسیلدن-نسیله قورونوب٬ ائلدن-ائله گزیب یاییلمیش و بوگونه قدر گلیب چاتمیشدیر. عاشیقلارین اٶز بدیعی یارادیجیلیقلاریندا بایاتی٬ گرایلی٬ قوشما٬ تجنیس٬ مخمس کیمی قیسا و ییغجام قالیبلاریندان توتموش٬ بٶیوک داستانلارا قدر جوربه‌جور بدیعی اثرلر یاراتمیش و یاراتماقدادیرلار.
آذربایجان فولکلورونون ان قدیم و بٶیوک شاه اثری ” دده قورقود داستانلاری”٬ “کوراوغلو”٬ “اصلی و کرم”٬ “عاشیق قریب”٬ “قاچاق نبی و اونلارلا بو کیمی داستانلارین یارانماسیندا خالق عاشیقلاری نین هر طرفلی رولو اولموشدور.
۳۳- عاشیق هاوالاریAşıq havalaı
آذربایجان موسیقی فولکلورونون تمل ساحه‌لریندن بیری٬ آنلاییش باخیمیندان قهرمانلیق٬ عشق٬ سئوگی٬ اٶیود وئرمه و جوشغون کاراکترلی اولور. بوگون عاشیقلارین رئپرتواریندا یوزاللی‌دن چوخ عاشیق هاوالاری و واریانتیلاری واردیر. پروفسور مرسل حکیموفون سون آراشدیرمالاریندا بوسایی ۱۹۳ چاتمیشدیر. عاشیق هاوالارینین بیر سیراسی بونلاردیر:
یانیق کوراوغلو٬ گٶزللمه٬ دیلغمی٬ اورتا دیوانی٬ میصری٬ کرمی٬ گٶیجه گولو٬ تجنیس٬ گرایلی٬ شریلی٬ جلیلی٬ عرفانی٬ قاراچی٬ افشاری٬ مخمس شمشیری٬ هیجرانی٬ چوبان بایاتی٬ جیغالی تجنیس٬ ساری تئل٬ رومی٬ نخجوان گولو٬ اورتا جلیلی٬ نووروز٬ منصوری٬ کورد اوغلو٬ گوللوقافیه، عجمی٬ دوبیتی٬ اینجه گولو٬ کٶچری٬ غربتی٬ دربندی٬ قایتارما٬ قوبوستان شکسته‌سی٬ قاراباغ قایتارماسی٬ قایاباشی٬ باهاری٬ وورغونو٬ بورچالی٬ باش ساری تئل٬ عابباس گٶزللمه‌سی٬ آت اوستو٬ آراز باری٬ عاشیق زیادی…
۳۴- آتالار سٶزوAtalar sözo
شفاهی خالق ادبیاتی نین هامیدان چوخ یاییلمیش و تانینمیش نوعلریندن بیری. یاشامین بوتون ساحه‌لرینی گٶرمک و سیناقدان کئچیرمک نتیجه‌سینده یارادیلان٬ سٶز بیچیمی باخیمیندا ییغجام و آنلام جهتدن درین اولان حکمتلی سٶزلر. خالق آتالار سٶزو یاردیمی ایله یاشاما باخیشلارینی و تجربه ایله الده ائتدیکلری سونوجلارینی٬ اخلاقی-تربیه‌وی دوشونجه‌لرینی افاده ائدیر. مثلأ:
آخار سو٬ یولونو تاپار.
دونیا مالی٬ دونیادا قالی.
ایشلمیه‌ن دیشله‌مز.
آرتیق چیخار٬ ائو ییخار.
دالیدان آتیلان داش توپوغا دگر.
آتالارسٶزو٬ شفاهی خالق ادبیاتی‌نین نوعلری کیمی٬ ائل مالیدیر. البته آیدیندیرکی٬ هر بیر آتالار سٶزو٬ خالقین ایناندیغی و حؤرمت بسله‌دیگی بیر بیلگینین٬ بیر اوزانین٬ بیر ائل آغ ساققالینین ذکاسیندان٬ دیلیندن بلکه‌ده قلمیندن سوزموش و یاشاییشا و کوتله‌نین اینامینا اویغون اولوب یا اولمادیغیندان٬ بعضیلری اونودولوب٬ آتالار سٶزلری سیراسینا یول تاپمادیغی حالدا٬ بیر چوخلاری دیله-دیشه دوشدوگو و آنلام جهتدن بیر سیرا دگیشیکلیکلره اوغرامیش و یئنی نسیللرین اورتایا چیخماسی ایله یئنی آتالار سٶزو ایله زنگینلشمیشدیر. بو دگیشیکلیکلری قدیم یازییا آلینمیش آتالار سٶزو ایله بوگون دیللرده اولان و یا توپلانیب چاپ ائدیلمیش نمونه‌لرایله مقایسه ده گٶرمک اولور. آتالار سٶزو توپلوما ساغلام انسان اٶلگوسونون حقیقی کیملیگینی تانیدیر. هرکیمسه‌نین اٶرنک آلاجاغی دوشونجه‌سی ایله اویغون بیر اۆلگو وئریر. بوتون انسانلاری سئور و حسابا آلار. اونلارین کیشی لیگینه و گٶردوگو ایشلری قایغی و سایغی دورار. یوخسوللاری قورویور٬ حاقسیزلیقلارا گٶز اٶرتمز. اٶزونو سئون و اٶزونه لوغالانانلارا امکان وئرمز عدالته اویار بیر قوروشون یارانماسینا و قورونماسینا چالیشار. اینانجیلاریندان و حق بیلدیگی یولدان هئچ نه اونو شاشیرماز. آتالار سٶزلری دانیشیقدا و یازیدا هدفلره اویار صورتده ایشله‌دیلیر. اٶز گوندەلیک دانیشیقلاریمیزدا و یازیلاریمیزدا آتالار سٶزلرینه سیخ-سیخ یئر وئریلمیشدیر. آذربایجان قدیم کلاسیک ادبیاتیندان توتموش (ایستر نظم و ایسترسه نثرده) تا بوگونکو ادبیاتمیزدا بوتون سٶز اوستادلاریمیز آتالار سٶزلرینین جوربه‌جور نمونه‌لرینی اٶز اثرلرینده ایشلتمیش و بو سٶز اینجیلریندن فایدالانمیشلار.
۳۵- آرتیرما (علاوه)Artırma ، əlavə)
آرتیرما٬ یا علاوه دانیشیقدا و یازیدا بیر سٶزون یا بیرله‌شیک واحددن عبارتدیرکی٬ جومله ده اٶزوندن اٶنجه گلن عنصری ایضاح ائدیر و جمله عضولریندن هر هانسیسینا باغلی اولورسا٬ او عضوون گٶزتچیسی اولور. بو باخیمدان علاوه جمله‌نین یدکی عضوو سانیلا بیلر.
آذربایجان٬ اودلار یوردو٬ دوغما دیارسان
بٶیوتدون قوجاغیندا آدلی-سانلی قهرمانلار.
ایندی او ایللر ایدی تبریزدن٬ دوغولدوغو حیاتلا آشنالیق قاندیغی شهردن٬ قویوب گئتمیشدی.
بو فصیلده٬ پاییزین سون گونلرینده٬ آغاجلار یارپاقلارین تٶکور.
“زنگیدیر آئینه ادراکه هر صورت کی وار
سن هنوز ای ساده-بومضمونو ادراک ائتمه‌دین”(فضولی)
۳۶- آرخائیزمArxaızm
هر دیلین کئچمیش دٶورانلارینا عاید اولوب٬ هم بوگونکو عموم خالق دیلینده ایشله‌دیلمه‌ین یا آز ایشله‌دیلن٬ دئمک کی مصرف تاریخی اٶتموش کوهنه سٶز٬ کوهنه افاده‌لرده اونودولور. آرخائیزم دیلده جوربه‌جور یوللارلا عمله گلیر. مثال اولاراق گوندەلیک معیشتده و اجتماعی حیاتدا معین شئیلر یا اولایلار اونودولاندا اونلارلا ایلگیلی سٶزلر و افادەلرده اونودولور. واختیله آذربایجان دیلینده ایشله‌نن سایر و (ناخوش٬ خسته)٬ یازی (چٶل) اسرک (مست٬ سرخوش) قیپیق (گٶز اٶرتوسو)٬ یایان (پیادا) و اونلارلا بو سیرا سٶزلر و افادەلرده اونودولور. بونونلا بئله٬ بدیعی اثرلرده کئچمیشله ایلگیلی حادثه‌لر و انسانلار تصویر ائدیلدیگی زامان داها جانلی تصور یاراتماق اوچون آرتیق انودولموش بعضی آرخائیک سٶزلرده ایشله‌دیلیر. هابئله بو آرخائیک سٶزلردن قدیم کلاسیکلرین اثرلرینده ایشله‌ننلری قورونمالی و اونلارین هر آنلاملاری متندن قیراخدا ایضاح ائدیلمه‌لیدیر.
۳۷- آتماجاAtmaca
سٶز آلتیندا قالماییب ادراک اینجه‌لیگی و حاضیرجاوابلیقلا یئرلی یئرینده خصوصیله دالاشما دا و دئییشمه ده کنایه‌لی سٶزلر و جاوابلارلا طرفی سوسدوروب یئرینه اوتورتماق. بو کیمی آداملارا آتماجاچی دئییلیر و اونلارین گئجیکمه‌دن دئدیکلری جاوابلاری بعضی حاللاردا ضربالمثل کیمی دیللره دوشور و تمثیل حالی آلیر: مثال:
دئییرلر ایران-روسیه ساواشیندا عباس میرزا بؤیوک رشادتلردن سونرا، روس قوشونو طرفیندن باسیلیر و ایران قوشونو چاره‌سیز نخجواناه دالی اوتوردوقدا هر کس اؤزو اوچون بیر وسیله آرادیغی حالدا، نایب‌السلطنه‌نین ندیملریندن بیری میرزه فتحعلی‌ده، الی چاتمادیغیندان بیر سوپا (ایکی یاشلی قودوق) اله سالیب آیریلاری ایله نخجوانا یوللانمیشدی. ساعاتلار سونرا اوردویا چاتاندا ولیعهدین گٶزو اونا ساتاشیر و شوخلوقلا دئییر٬ “میرزا فتحعلی گئنه سوپالانمیسان”! میرزا فتحعلی گئجیکمه‌دن جواب وئریر. قوربان: اوردوی همایونی با آن همه شوکت سوپالاندی٬ عار اولدو منه یکه و تنها سوپالانماق!”
بیر آیری مثال:
۲۸ مرداد کودتاسیندان سونرا٬ دوقتور محمد مصدقین محاکمه‌سینده نئچه-نئچه کودتا حکومتی ال اوزەجکلریندن٬ اورادا ایشتراک ائدنلردن بیری ده بیر سلیطه آرواد ایدی. مصدق مدافعه اوچون حاضیرلاناندا اولا بیلر محکمه‌نین گئدیشیندن یا یورغونلوقدان تیترک حالدا ایدی. او سلیطه بونو گٶرونجه اوجادان سسله‌نیب دئییر: قوجا٬ بس نییه تیتریرسن. هادیر اول دوشرسن! مصدق گئجیشمه‌دن دئییر: خانم٬ نیگران اولما٬ منارجنبان دٶرد یوز ایلدیر تیترەییر٬ آمما هله آیاق اوسته‌دیر.
۳۸- آوانقاردیزمAvanqardızm
۲.-جی قرنده ادبیات و هنرده بیر سیرا “سول آخینلار”ا وئریلن عنوان. بو آخینین مئیدانا چیخماسی بیرینجی دونیا ساواشی ایللری و امپریالیزم قورولوشو بحرانی نین باشلانماسی ایله باغلیدیر.
امپریالیزم ساواشینا٬ سوداگرچیلیک یاشاییش طرزینه قارشی٬ بورژوازی قورولوشونون ایکی اوزلولوگونه قارشی چیخان دومانلی و سیاسی جهتدن دوشونولمه‌میش اعتراض عنعنه‌لردن امتناع ائدیلمه‌سی ایله بیرلشمیشدی. اجتماعی شرایطه قارشی عصیانچلیق بدیعی افادەنین عادی افادەلرینه ده اویغونلاشدیریلیر٬ رئالیزم متودوندان چیکینمه‌ایله نتیجه‌لنیردی. بو اییلیشین فرانسه سوررئالیستیندەکی کیمی٬ ان افراط فورمالاری دیلده نحو قانونلارینی آرادان قالدیریب٬ بیر نوع یئنی دیل یاراتماق مرحله‌سینه گتیریب چیخاریردی.
آوانقاردیستلردن بیرچوخلاری روسیه‌ده اکتبر انقلابینی آلقیشلامیش و اٶز اٶلکه‌لرینده امکچی صنفینین انقلابی و وورشمالاریندا ایشتراک ائتمیشلر. بونونلا بئله اونلارین توپلوما باخیشی ایدەآلیست دوروم داشییردی. بیر چوخ حاللاردا اونلار سیاستده آنارشیستلره یاخینلاشیر٬ مجرد انسان و کوتله آنلاییشلارینا ال آتیردیلار.
بیر پارا اٶلکه‌لرین ادبیاتیندا آوانقاردیزم ۲.-نجی عصر انقلابی هنرینین انکشافیندا ارکن مرحله کیمی اورتایا چیخمیشدیر. اصلینده ده سوسیالیزم رئالیزمینین بیرچوخ گٶرکملی شاعیریلری یارادیجیلیقدا آوانقاردیزم سیرالاریندا ایشه باشلامیشدیلار. (الیوت٬ ناظیم حکمت٬ پاپلونرودا٬ یوهانس بکر و سآیر). سونرالار رئالیزم موضعینه کئچسه‌لرده٬ اونلارین یارادیجیلیغینین یئتگین دٶورونده ده آوانقاردیزم استئتیزمینه تاثیرلری اولموشدور.
آوانقاردیزم یالنیز یاراندیغی اٶلکه‌لرین گرچک شرایطینده کی ادبی مبارزه ده اونون رولونو عینی صورتده اٶیرنمک صورتده قیمتلندیرمک اولا بیلر.
۳۹- آیاما (قوندارما-تاخما آد)Ayama (qondarma)
قوندارما مزەلی آد. باشقالاری طرفیندن بیر کیمسه‌یه اونون اٶزەللگینی نظره آلماقلا وئریلن تاخما آد. ائل آراسیندا ایشله‌دیلن و بعضا بدیعی ادبیاتدا دا اٶزونه یئر آچان قوندارما آد بیر سیرا آداملارین کاراکتری٬ دورومو٬ داورانیشی و گٶرونوشو ایله ایلگیلی حالدا اونلارا تاخیلیر: مثلا دیلقیر کریم٬ حیالی اکبر٬ میتیل بایرام٬ ژیگول جمشید٬ آیاقلین زهرا٬ جینگه‌نه فاطما…
۴۰- آزاد (سربست) شعرAzad ( sərbəst) şer
آدیندان و آنلاشیلدیغی کیمی٬ بو نوع شعرده میصراعلارین اٶلچوسو٬ هیجالارین سایی و قافیه‌لرین دوزولوشو جهتدن آزادلیغی واردیر. لاکین بو قایداسیزلیق٬ آهنگسیزلیک دگیلدیر. آزاد شعرین ده اٶزونه خاص آهنگی٬ جوشغون روحو٬ آیدین یا سمبولیک آنلامی٬ آخیجیلیغی و قافیه‌لنمه قایداسی واردیر. آزاد شعر آدربایجان ادبیاتینا اساسا قدرتلی شاعیر مایاکوفسکی و نوعا معروف تورک شاعیری ناظیم حکمتین تاثیری ایله گلمیشدیر و آذربایجان شاعیرلریندن صمد ووورغون٬ سلیمان رستم و آیریلاری بو شعرین نمونه‌لرینی یاراتمیشلار. بونونلا بئله بو شعرین آردیجیل و جلب ائدیجی نمایندەسی رسول رضا و اونون شعرلری اولموشدور.
رسول رضادان بیر اۆلگو
تبسم
دونن گئجه
سینه‌مین آغریسیندان اویاندیم.
آغرییان اۆرەییمدی
پنجرەدن آسیلمیشدی
گئجه‌نین ظلمت پردەسی
نه بیر هنیرتی٬
نه بیر حزینلی سسی
یاندیردیم لامپانی
دیواردان منه باخان او کیمدی؟
دوداغیندا گولوشو
ایسته‌دیم دئییم
اۆرەییم آغریر آخی
بیر دوشون
تبسسومون ائله گٶزلدی
ائله شیریندی.
سینه‌م یونگوللشدی
اورەییمین آغریسی
توتمور نئچه گٶندور ایندی.
