خوی ناغیل‌لاری دنیزیندن بیر داملا
شهریار گلوانی
بو کئچیردیگیمیز آیلاردا، خوی و هابئله آذربایجانین یارادیجیلیق ادبی ساحه‌سینین چالیشقانی اولان علیرضا ذیحق‌ین « خوی ناغیل‌لاری» آدلی کیتابی گون‌اوزو گؤروب و یاییلمیشدی.
اؤنومده کی خوی ناغیل‌لاری کیتابینین جیلدینی آچاندان سونرا منی بو سؤزلر قارشیلاییر: «سئویملی دوستوم شهریار گلوانی اوچون …». شوبهه‌سیز بو سؤزلر منیم اوچون بؤیوک فخر حساب اولور.
بونودا قئید ائتمه‌لییم کی، آذربایجان خالق ادبیاتینین نظیرسیز اوستادی «خوی ناغیل‌لاری»نی منه باغیشلایاندا ایلک باهارین گلیشیندن اون بئش گون اؤتمیشدی. البته بیلیرسیز کی ناغیل توپلوسو اولان کیتابلاری بیر نفسه اوخوماق اولمور. هئچ من‌ده بیرنفسه اوخوماق ایسته‌مه‌دیم.
ایندی‌ایسه بو کیتاب حاقّیندا یازماغا باشلایاندا باخیب گؤرور‌م بیر نئچه ناغیل منی چوخ ائتکیله‌ییب، اونلارین قیسا اولماسینا باخمایاراق مضمون و قالیب باخیمیندان علویه خانیمین دیلیندن و علیرضانین قلمیندن دوغولموش ناغیللار اولدوقجا زنگین‌دیر. عونوانی «رئیحان قیزی آذر» میتولوژی‌یه دایانان قیسا بیر ناغیلدا اینسان، طبیعت و حیوان بیرلیگی‌له قارشی قارشیا گلیریک. بو دؤنمده هله اینسانین طبیعت و حیواندان آیریلیغی( Ailianation) باش وئرمه‌ییب و آداملار او قده‌ر سیویلیزه اولماییب‌لار کی یولداشلیقلارین طبیعت‌دن و اؤز یاراتدیقلاریندان کسسینلر. بو ناغیلدا اولان آرکتیپ‌لر (Archetype) اینسانلارلا بیرلیکده دوغولور و رئال ایله غیررئال آراسیندا اولان فرق هله شیکل تاپماییب. عالم جواندیر و اوشاقلیق دورانین گئچیریر. تصوورلر آیدین و ایشیقدیر. داها دوغروسو بو ناغیلدا اولان سمبوللار، سوسیولوژی و تاریخی باخیمدان‌دا اولدوقجا ایلگی‌چکیجیدیلر:
« …آذر داغلار قیزی‌ایدی و رئیحان ائلی‌نین گؤزببه‌یی…. »
آیدین‌دیرکی هرحکایه‌نین مضمونی بیر مسئله‌یه حسر اولونور، بو حکایه‌ده‌ده« واخت – مکان » مسئله‌سی قئیده آلینمالیدیر. واخت قدیم تاریخ ( بوتون تاریخی و تاریخه حصر اولان کیتابلاردا قدیم تاریخ میلاددان اؤنجه حساب اولونور) و یئر ایسه گؤزل بیر مملکت‌دیر. استتیک ( گؤزللیک تانیما) باخیمدان بو گؤزل مملکتین گؤزللیک نیشانه‌لریندن بیری صولح‌سئورلیگیدی. چونکی حکایه‌دن معلوم اولور کی اونلار اون‌دؤرد ایلدن فازلا صولح و صفاده یاشییرمیشلار. ایچ ساواشداندا خبر یوخدی. بیلدیگینیز کیمی ایچ ساواش هر مملکتده اینسانلارین بیر بیرلرینه سیتم و سؤمورو یاپماسیندان میدانا گلیر. «بی‌شاهین» قده‌ر قودرتلیغی اؤز خالقینا دایانمادان اله گلمیشدی. طبیعیدیر کی، قره دئو( سوپرگوج) باشقا اؤلکه‌لر و اینسانلاری اودماق فیکیرینده‌دیر و اونا گؤره «جان» مملکتینه هجوم ائیله‌ییر. سوپر گوج باشقا خالقلارین قانین سورماسیله کاخ و قصرلرده یاشارمیش. حکایهده آکتوال نمونه اولاراق:
تورکان دئدی: « تئز اؤل قاش کی ایندی قره‌دئو گلر و سنی‌ده منیم کیمی اسیر ائلر».
تاریخی کامیلله‌شمه آچیسیندان بو حکایهده اوّلا بو جومله‌دن « … و بایجاننان آذری قورتارماخ اوچون شاه اونلاری گؤزدن گیزلی بیر داغ ایچینده اویولموش درین ماغارایا قویدی…» معلوم اولورکی هر یئرده باش وئرن کیمی سون آنالیزده تاریخین معین‌لشدیرن عامیلی یعنی تولید و یئنیدن تولید ( کئچینه‌جک وسایلی و انسانی یاشاما داوام وئرن قادین و اوشاق) قورونور کی هم شاهلیق سولاله‌سی داوام تاپسین و هم اوشاق تولید ائلیین ابزار تهلوکه‌یه دوشمه‌سین. بو سؤزی اونا گؤره دئییره‌م کی ناغیلدا دؤغما قووه‌سینه مالیک اولمایان قادین (شاهین اوولکی آروادی) قیسیر اولدوغونا گؤره هئچ بیر رولو حکایه‌نین داوامیندا یوخدی و شاه اونون جانین قورتارماغ اوچون بیر ایش گؤرمور. البته تاریخین تکامولونون او دؤورونده (پریمیتیو کومونلارین داغیلماسی و قول ساخلاما مناسبتلرینین باشلانماسی) بئله‌نکی بیر ایشلر نرمال‌ایدی. آیریجا حکایه‌نین واقعه‌لریندن آیدین اولورکی: اینسانلارین آراسیندا اولان بیرینجی ایجتیماعی ایش بؤلونمه‌سی اؤنون مورککب تیپولوژیک ترمیندن آیدین‌دیر: کؤچریلر و یئرلی‌لر. سوپر گوج( قره‌دئو)ون جانی چینار آغاجیندا اولماقدان بئله معلوم اولورکی او کؤچری دگیلدیر. ائله اسیر توتما و قول ساخلامادا همین بو بیر یئرده ساکن اولوب اکینچیلیک و حئیواندارلیق دؤورونده باشلانمیشدیر. اووچولوق دؤورونده البته‌کی قول توتما و اونی ایستیثمار ائتمه مومکون دگیلدیر.
داها ده‌یرلی مسئله‌لردن بیریده بو حکایهده« بیلیم » مسئله‌سیدی. بیلیم بولاقیندان سو ایچمه و یا اوزونی یوما اینسانین گؤزونو دنیانین حقیقت‌لرینه آچار:
« آت دئدی: آز قالیر قرانلیغ اولا و تئز گئد بو بولاخ دا گؤزلرینی یو کی گئجه‌نی‌ده گونوز کیمی هر یئری ایشیخ گؤره‌سن.»
دنیانین چؤخ اؤلکه‌لرینده و اؤزه‌للیک‌له شرق فولکلور گنجینه‌سینده بولاقدا چیمیب رویین‌تن اولماق، بیلیم تاپماق، عؤمرون اوزانماسی، یارالارین توختاماسی و سایر غیرعادی ایشلرین باش وئرمه‌سی‌له تئز تئز راستلانیریق.
آما بونلارین هامیسیندان اؤنملی، حکایه‌نین روحونا حاکیم اولان قادین نقشی‌دی. «آذر»ین پوزیتیو و آکتیو رولی حکایه‌نین باشلانقیجیندان بللی‌دی. آذر+ بایجانین اوّل یاریسی قادیندیر. اؤلکه‌نی سوپرگوجلرین تهلوکه‌سیندن قورتاران‌لاردا قادینلاردی ( آذر و تورکان).
شوبهه‌سیز بو آنالیتیک یازینی داها چوخ داواملاندیرما اولار و حکایهده ایستفاده اولان ژانرلارین داها گئنیش آچیقلاما اولار آما قورخوم بودورکی حاشیه متنه غلبه ائده و اوخوجولاری یورا. اونا گؤره سؤزی قیسالدیب علیرضایا اللرین آغریماسین دئییب، علویه خانیما ابدی راحاتلیق و اوخوجولاری جان ساغلیغی آرزولاییرام.
خوی شهری/۱۳۹۲
