بدیعی ادبیات تئرمینلرینه آچیقلامالار(۱)
م.ع. فرزانه
بیر نئچه سٶز
“بدیعی ادبیات تئرمینلرینه آچیقلامالار” عنوانی داشیان بو دفتر٬ بیر اساسی ضرورتی نظره آلاراق آرانیب-دارانمیشدیر. بدیعی ادبیاتین چوخ ساحه‌لی و سایا گلمز اثرلری و یا بدیعی و هنری یایینلاری ایله ایلگیلنلر بیر چوخ حاللاردا بو تئرمینلرله اۆز-اۆزه گلیرلر و اونلارا عاید عمومی آنلاییش و آیدینلاشماغا ال تاپماقدا بو یا او قایناغا باش وورماغا و یا بوندان و اوندان سورماغا ناچار اولدوقدا بیر چوخ حاللاردا ایسته‌دیگی اٶدنجه‌یه چاتانمیرلار.
بو احتیاجی نظره آلاراق بو کیمی تئرمینلرین مومکون درجه‌ده آنلام و ایضاحلارلا یئدکلنمه‌سی مدتلر منی دوشوندورموش و الینیزده کی دفتر بو اوزون سورن دوشونمه‌نین یئته‌ریدیر.
بورادا گتیریلن تئرمینلرین آیدینلاشدیرماسیندا گتیریلن آچیقلاما و بیلگیلر یوزلرله ساده سٶزلوکلردن توتموش تا نئچه-نئچه آنسیکلوپدی و ادبیاتشناسلیق اثرلرینه باش وورولدوغو حالدا٬ اونلاردان بورادا آد چکمک یئرسیز و امکانسیزدیر. آنجاق بو قایناقلارلا یاناشی نئچه قایناق دا اولوب کی٬ اونلاردان آد آپارماغی چوخ لازیم سانیرام. بو قایناقلار گٶز اٶنونده کی دفترین یارانماسیندا اٶنملی اولدوقلاری درجه‌ده آشاغیداکیلاردیر:
۱–آکادئمیک عزیر میر احمد اوفون “ادبیاتشناسلیق تئرمینلری لغتی” باکی٬ معارف نشریاتی- ۱۹۷۸. بو اثر سون ایللرده مٶلفین یئنۍدن نظردن کئچیرمه‌سیله آذربایجان آنسیکلوپدیسی قورومو طرفیندن یاییلمیشدیر.
۲- دوقتور جواد هئیاتین “ادبیاتشناسلیق” اثری. بو کیتاب ایلک دفعه وارلیق درگیسی‌نین بیر ساییسیندا یئرلشمیش و سونرا-۱۹۹۶نجی ایلده کیریل الیفباسیله باکیدا باسیلمیشدیر.
۳ – ائلچین و ولایت قلی‌یفین “اٶزوموز و سٶزوموز” عنوانلی ادبی-بدیعی لغت. بو اثر باکیدا نشر اولاندان سونرا جنوبدا باب الله‌آذری اجیرلو طرفیندن عرب الیفباسینا کٶچورولور و ۱۳۷۷ ده اردبیلده یاییلمیشدیر.
۴ – صمد ظهوری “شعر صنعتی ایران تورکجه ادبیاتیندا” اثری ۱۳۶۲- نجی ایلده چاپ ائدیلمیشدی.
۵ – دوقتور ارسلان تکین “ادبیاتیمیزدا ایسیملر و تئرمینلر” استانبول ۱۹۹۹.
بو اثرلر اولمادان بو دفتری گٶیدویونوز کیمی آراییب-داراماق اولا بیلسین. بو قایناقلاردان یئر به یئر فایدالانماقلا برابر٬ یئری گلینجه بیر سیرا پاراگرافلار عینی‌له گتیریلمیش و یئری گلینجه سادەلشمیش و قیسادیلمیشدیر. بوتون بو آراشدیرمالار و آراییب دارامالارلا برابر٬ هله بو دفترده توپلانان آچیقلامالار بدیعی ادبیاتین بوتون تئرمینلرینی اٶزونده یئرلشدیرمیر و یئرلشدیره‌ده بیلمزدی. بو ایزی آیدینلاریمیز و اٶزللیکله بدیعی ادبیاتین منیمسه‌مه‌لرینده بیلگینلریمیزین علمی-تدقیقی آراشدیرمالارینی طلب ائدیر. دفترده ایشله‌دیلن نثر٬ بوگون آیاقلانماقدا اولان نثریمیزه اولگو اولدوغونا امید بسله‌ییرم.
***
۱- آبسولوتیزم ( قئشریلیک) Absolutizm
مطلقچیلیک٬ مستبدلیک٬ احکامی‌لیک و قئشریلیک بیر اثر یا پرنسیپده بیر مطلقین ابدیلیگینین وارلیغینا و دگیشمزلیگینه اینانماق و اثری بو مطلقیته هئچ جور علمی-تجربی باخیشا یول وئرمه‌دن اینجه‌له‌مک. آبسولوتیچیلر وارلیغین و اولایلارین٬ انسانلار آراسیندا اولان ایلگیلرین دگیشیکلیگینه اینانمازلار و ذهنیتدن دوغان احکامی عاغیل و ادراکلا اویوشماسادا و عئینیتله قارشی دورسادا٬ معتبر و ازلی- ابدی سانارلار و سٶز یوخ کی بو ضد علمی و ارتجاعی باخیشیدا هر شئیده و هر یئرده اویدورماغا جان آتارلار.
۲- آجیتما Acıtma
آذربایجان شفاهی ادبیاتیندا اوشاق اویونلاریندا ایلنجه آماجیله اوخونان یاری گرچک٬ یاری ظارافات قیسا منظومه. باشقاسینی آجیغا سالماق اوچون عمومن دیالوق شکلینده اوخونور٬ گاهدان دولاما دا آدلانیر و قورولوشوندا مصراعلارین اٶلچوسو و قافیه‌لرین قایدا- قانونو اولموشدور. شوخلوق و سٶز آیدینلیغی اونون اٶزللیکلریندندیر.
گل گئدک باغا٬ من ده٬ من ده.
چیخاق بوداغا٬ من ده٬ من ده.
شافتالی درەک٬ من ده٬ من ده.
باغبان گلسه٬ من ده٬ من ده.
ایتی کوشکورتسه٬من ده٬ من ده.
ایت منه هورسه٬ من ده٬ من ده.
دورمادان قاچاق٬ من ده٬ من ده.
آرادان چیخاق٬ من ده٬ من ده.
حسن آغا٬
دولدور یاراغا٬
میندی اولاغا٬
یوللاندی باغا٬
بیرقوش ووردو٬
اودا قورباغا٬
سالدی یاغا٬
وئردی قوناغا٬
قوناق یئمه‌دی٬
اٶزو تلله‌دی٬
بیزه وئرمه‌دی٬
یئدی قورباغا٬
دوشدو یاتاغا.
آذربایجان اوشاق فولکلوروندا کئچل حاقیندا آجیتمالار داها چوخ یاییلیب.
کئچل٬ کئچل بانیه٬
میندی قولئیبانیه٬
سوردو حکیم خانیه٬
حکیم خانا باغلیدی٬
کئچلین باشی یاغلیدی
کئچل دئیه‌ر وای باشیم
قازاندا قاینار آشیم
آشیمی ایچن اولئیدی
باشیمی بیچن اولئیدی.
۳- آبسوردیسم(پوچلوق Absürdism (
۲۰نجی عصرین ۵.-نجی ایللرینده اگزیستانسیالیزم دوشونجه‌لرین علیهینده اورتایا چیخان و بو دوشونجه‌لری لاغا قویان ادبی آخین٬ بو “آنتی تئاتر” و “آنتی درام” آخینین باشلیجا افادەسینی ا.یونسکونون “داز خواننده قادین” ۱۹۵۳) و س. بکتین ” قودونون انظاریندا” ۱۹۵۲ پیئسلرینده تاپمیشدیر. آبسوردیسلر هنرده عقیلیونا قارشی چیخیر و بو یوللا یورویونلرین آیدینلاشماسی امکانسیز اولان مسئله‌لرله اوغراشدیقلارینی لاغا قویوردولار. اونلار هنرده راسیونال جنبه‌نی انکار ائدن فلسفی- ائسته‌تیک موضعده دایانیرلار. آبسوردیستلر انسانین قضا و قدرله ایلگیلی اولان یالقیزلیغینی گٶسترن اثرلری ایله اگزیستانسیالیزم سجیه‌وی اولان چارەسیزلیک٬ فلاکتدن چیخیلمازلیق چاشدیرمالارینی شدتلندیریرلر. بو یازیچیلیق پرنسیپلری فرانسه یازیچیلاریندان ژ. اودیبرتی٬ م. دییورا٬ ژ.تاردیه و ب.ویانانین شعر و دراملاری اوچون ده سجیه‌ویدیر. بو آخینلا ایلگیلی یازیچیلارین بیر قیسمی ضد روشنفکری شعار آلتیندا انسان طبیعتینی احساسات جنسی خصلتلرله سینیرلاشدیریرلار.
۴- آچیقلیق-آیدینلیق Açıqlıq-Aydınlıq
سٶزلوکلرده آیری-آیری آنلاملاری ایله بیرلیکده٬ بدیعی ادبیاتدا٬ ایستر دانیشیغین یا یازینین آچیق-آیدین٬ آنلایشلی٬ آخارلی و قاورامی اولماسیدیر. سٶزون نه قدر دانیشیقدا و یازیدا آنلاییشلی اولماسی و اونون هر جور قوراشدیرما و بوروشدورمادان قورونماسی٬ دینله‌ین یا اوخویانین دویغو٬ دوشونجه و ادراکینا اویغون گلیرسه٬ تاثیری دینله‌ینه و اوخویانا جانلی و یاتیملی اولاجاق. آچیقلیق ادبیاتدا بیر اسلوب اٶزەللیگیدیر و هامیدان اٶنجه اله آلدیغی اثرین بیرینجی نوبه ده موضوعونو قاوراماسینا باغلیدیر.
۵- آچیق مکتوب məktüb
بیر چوخ واخت بیر تک کیمسه‌نین یا بیر توپلومون و حتی یئری گلیرسه بیر خالقین قانونا اویغون حق-حقوقلارینی٬ سیاسی٬ اجتماعی٬ اقتصادی و مدنی-فرهنگی ایستکلرینی هامییا ائشیتدیرمک قصدیله یازیلان بیلدیریشه دئییرلر. آچیق مکتوبدا آدلاری یوخاریدا چکیلن ایستکلرین اجرا ائدیلمه‌سی یا اجرا ائدیلمه‌مه‌سی و یا اجرا ائدیلیب٬ ائدیلمه‌مکده دوزگون و قانونا اویغونلوقلارین نظره آلینمادیغی مسئول کیمسه‌دن یا اورقاندان طلب ائدیلر. آچیق مکتوبدا حتی بعضا درج اولونان ایستکلر خصوصدا خالقین و توپلومون همرایلیکری رجا ائدیلیر.
۶- آچیقلاما Açıqlama
ادبی-بدیعی بیر اثرین گئنیش اوخوجو کوتلۂسینه آنلاشیلیر حالا گتیرمه قصدی ایله ایشه آپاریلان چالیشمالار. یازیچی اثرینده٬ آنلامی هرکس طرفیندن آنلاشیلمایان بیر چوخ کلیمه٬ دئییم و چئشیتلی ادبی-بدیعی افادەلر ایضاح ائدیلر. آچیقلاما دا یئر به یئر بیر اولای٬ بیر دوروم و یا بیر دویغو دوشونجه آیدینلاشدیریلیر. بو ایضاحلاری اوخوجو اٶرەنیب منیمسۂمۂدن اثرین آنلاییشیندا ایستۂدیگی مقصدە چاتیشانماز.
بیر سیرا اثرلرده آچیقلامالار قیسا اولورسا٬ کیتابین صفحۂسینده آشاغیدا اشاره ایله وئریلیر. لاکین بیر چوخ اثرلرده مثلا نظامینین آذربایجان دیلینه ترجمۂسی کیمی اثرلرده کیتابین سونوندا ایضاح ائدیلیر.
۷- آفیش Afış
بیلدیریش و تبلیغ قصدیله هامینین گٶرەبیله‌جه‌یی یئرلرده آسیلان یا دووارلارا یاپیشدیریلان تصویرلی و یازیلی کاغاذ واراقلاری. اصلی جادەلرده٬ خیابالاردا٬ یول اوزونلاریندا٬ تئاتر و سینمالاردا٬ اتوبوسدا و بیر سٶزله هرگون گٶز اٶنونده فیرلانان آفیشلر٬ بوگونکو یاشامین آیریلماز بیر زورونلوغو ساییلماقدادیر. حتی واخت الوان یانیب سٶنن نئون لامپلاردا باخیشلاری اٶزلرینه چکمکده و مشتریلری بازارا سوق ائتمکده داها اوستون رولی اویناییرلار. آفیش٬ بوگونکو تبلیغ و پروپاگاندا اٶنملی یئر آلیر.
۸- آداپته (اویغونلاشدیرما٬ قوراشدیرما) Adapte
هر هانکی بیر دیلده یازیلمیش بدیعی-ادبی اثری٬ یئر و آداملارین آدلارینی دگیشدیریب٬ اورادا یئرآلان اولایلاری٬ عرف-عادت٬ دویوش و دوشونوشلری آختاریلدیغی دیلی دانیشانلارین حیات و یاشامینا اویغونلاتماق شکیلده اولدوقجا سربست بیرشیوه ایله چئویرمگه دئییلر. بیر بدیعی-ادبی اثری ( رومان٬ داستان٬ تئاتر و بو کیمی) سینما٬ یا صحنه‌یه اویغونلاشدیرماق و اونلاردان فرقلی بیر قوراشدیرما یا اویغورنلاشدیرما اورتایا چیخارتماغادا آداپتاسیون دئییلیر. ترکیه و آذربایجان صحنه‌لرینده بعضا بئله بیر اثرلره توخونماق اولور.
۹- آغی Ağı
بیر کیمسه‌نین اٶلوموندن دویولان آجیلاری آنلاتماق اوچون سٶیله‌نن شعر. آغیلار خالق ادبیاتی شعرینده هجا سایی و قالیب باخیمیندان آیری بایاتی نوعلری ایله اورتاق اولوب٬ یاس و ماتم مراسیمینده دونیادان کٶچه‌نین یاخشیلیقلارینی و ایگیتلیکلرینی اوخشاییب و اونون اٶلوموندن دویولان آجیلیقلاری یانیقلی و کدرلی سٶزلرایله سسله‌ییردیلر. روایتلره گٶره کئچمیشلرده ائل آراسیندا آغیلاری قوپوز مشایعتی ایله اوخورموشلار. یوغجولار دونیانی ترک ائدن ایگیدین سجیه‌لریندن سٶز آچیب٬ مراسیمه ییغیلانلاری آغلاداردیلار. اٶلوم ایله ایلگیلی توپلانتیلاردا یوغجولار قوپوز چالیب اوینارمیشلار. آغیلاردا بدیهیه‌چیلیک اوستون یئر توتور و بونا گٶره ده آغیلارین چوخونون قوشانلاری تانینماز. آغیلارین بیر سیراسی قورولوش جهتدن بایاتیلارلا هاماش اولماسی٬ اونلارین بایاتیلار آراسیندا یئر آچماسینا سبب اولوب:
بو داغلار اولو داغلار
چشمه‌لی سولو داغلار
بوردا بیر ایگید اٶلموش
گٶی کیشنر٬ بولود آغلار.
آغاجدا خزل آغلار
دیبینده گٶزەل آغلار٬
اوغلو اٶلن آنالار
سرگردان گزەر آغلار.
یاشیم گٶزوم دولوسو٬
آخار اوزوم دولوسو٬
گیر قاپیمدان ایچری
باخیم گٶزوم دولوسو!
آغی بعض حسرتله دولو نیسکیللی سٶزلرله ده سسله‌نیر. بو کیمی آغیلار دا قافیه‌لی نثردن بهره آلینینر. ” آی کیمی چیخدین٬ گون تکی باتدین٬ منی ساراتدین٬ ائلی آغلاتدین…
۱۰- آفوریزم (حکمتلی سٶزلر) Aforizm
عمومی لشمیش٬ بیتگین درین بیر دوشونجه‌نی ییغجام٬ دقیق بیان ائدن و دیلده باغیمسیز شکیلده یاشایا بیلن کلام. آنلام درینلیگی٬ افاده اینجه‌لیگی و جانلیلیق آفوریزمده باشلیجا اٶزەللیکدیر. تک-تک و هاردا بیر یازیچی و شاعیره بئله اقبال پای دوشورکی٬ دوغما دیلینده یاراتدیغی دگرلی آفوریزملریله بو اٶلمز خزینه‌نی زنگینلشدیره بیلسین. یازیلی ادبیاتدا آفوریزم ایله چوخ اوز-اوزه گلمک اولور. نظامینین “خمسه”سینده شکسپیرین دراملاریندا٬ تولستوی و درایزرین رومانلاریندا و باشقا کلاسیکلرین اثرلرینده چوخلو آفوریزملر واردیر.
کئچمه نامرد کٶرپوسوندن٬
قوی آپارسین سئل سنی٬
یاتما تولکو دالداسیندا٬
قوی یئسین آسلان سنی.)آتالار سٶزو(
مایوس اولما قارا گونده٬
حیاتین اٶز قانونو وار:
قاتی قارا بولودلاردان
اینجی کیمی یاغیش یاغار.(نظامی)
قیزیلی اودسادا قارا تورپاقلار٬
یئنه قیمتینی اٶزونده ساخلار(صمد وورغون)
اوضاع چرخ سانماکی٬ بی اختلاف اولور
چوخ زمانه گه بولانور٬ گاه صاف اولور(ا.راجی)
آذربایجان کلاسیکلری ایچریسینده صائبین تک بئیتلرینده آفوریزیم آشار-داشاردیر:
میغ-میغ گئجه یاتماز کی سورا قانینی خلقین
آلدانما٬ اگر صبحه قدر اویماسا زاهد.(صائب)
۱۱- آکادمیک نشرAkademik nəşr
بیر مٶلفین اثرلرینده علمی-تنقیدی صورتده حاضیرلانمیش متن. آکادمیک نشر٬ یازیچینین بوتون یارادیجیلیق ارثینی اثرلرین اصل متنی اساسیندا قاوراییر. بو حاضیرلانماقدا صلاحیتلی بیلگینلر طرفیندن درین علمی آچیقلامالار٬ شرحلر و گٶستریشلر وئریلیر. عادت اوزەره آکادمی یایینلارینین بوراخدیغی بوتون اثرلر آکادمیک نشر آدلاندیریلیر٬ بو دوزگون دگیلدیر و آکادمیک نشر ایله آکادمیک نشریات آراسیندا درین سئچگینلیک وار.
۱۲- آکینAkın
قازاخ٬ قیرقیز و بعضی باشقا خالقلاردا ائل شاعیری و نغمه‌چیسینه دئییرلر. آکینلار ماهنیلارینی چالغی آلتی دومبیرانین مشایعتی ایله ایفا ائدیرلر. قازاخ آکینی جامبول جابایفین٬ قیرقیز آکینی توکتوقول ساتیلقانوفون آدلاری و اثرلری مشهوردور. بو آکینلار خالق آکینی آدی آلمیشلار. ایندیلیکده پئشه‌کار (حرفه‌چی) شاعیرلرەده آکین دئییلیر.
۱۳- آغیچی Ağıçı
آغیچیلار یاس مراسیمینده بدیهه سٶیله‌ین پئشه‌کار کیشیلر یا قادینلار اولموشلار. بونلار چوخ قدیم زامانلاردان تورک سویلولار آراسیندا آغیچیلیق رسم-رسومونو قوروموش و یایمیشلار. آغیچیلار هر بیر اورتایا چیخان فاجعه و ایتگی اوچون یئنی آغی قوشور و یا سینه دفتر اولان یا دیلده گزەن آغیلاری همین فاجعه‌یه اویغونلاشدیریرلار.
قادینلار آراسیندان چیخان یاغیچیلار بدیعی تخیلی ایفاچیلیق باجاریغی ایله بیرلشدیریرلر. ایندینین بوگونونده ماتم تٶرنلرینده پئشه‌کار قادین آغیچیلاری ایله اوز-اوزه گلمک اولور. پئشه‌کار آغیچیلاردان علاوه٬ معمولی قادینلاردان بیر چوخلاری٬ خصوصیله ائل-اوبا آراسیندا٬ آغیچیلیغی منیمسه‌میش یئری گلنده بایاتیلارین دردلی-نیسکیللی آنلاملاریندان توتوملو سسله اوخویورلار.
۱۴- آهنگAhəng
آهنگین سٶزلوکده آیری-آیری آنلاملاری وار. بدیعده سٶزون قولاغا خوش گله‌جک شکیلده سٶیلنمه‌سینه دئییلیر. سٶزلر دوزگون و آیدین سٶیلنمه‌لی و بیر شعر یا مصراعینین یا نثر پارچاسی نین جمله‌لرین آراسیندا کی هجالارینین آراسیندا مئیدانا گلن سس اویغونلوغا و ها بئله سٶزلو موسیقیده بیر نغمه‌نین یا ترانه‌نین ایفاسیندا ایشه آپاریلان نوا٬ لحن٬ اؤلچولو سسه دئییلیر. “مصاحت” آنلامیلا قارشیلانیر.
۱۵- آللیتراسیون Alliterasion
سٶزلرین سس قورولوشوندا سس سیز سسلرین عینی یا بنزەر حالدا بیر-بیریله اویوشماسی دئمکدیر. مثلا: داغدا داریلار٬ سوببول ساریلار٬ قوجا قاریلار… اوخشاماسینین سٶز قورولوشوندا هجا اٶلچوسی و وزن اویوشماسیندان علاوه بیر داخلی سس اویوشومو دا واردیر. بو اویوشوم بیرینجی مصراعدا “د” سسینین٬ ایکینجی مصراعدا “س” سسینین و اوچونجو مصراعدا “ق” سسینین بوینونا دوشور. سس اویوشومو بیر چوخ حاللاردا اٶزونو ائل ادبیاتیمیزین چوخ یاییلمیش نوعلاریندن تاپماجالاردا (بیلمه‌جه‌لرده) گٶستریر. قارا قول قاپیدا یاتار ( فیصل)٬ بیر بالاجا بویو وار٬ دام دولوسو طویو وار ( لامپا)٬ ساری-ساری صاندیقلار٬ ایچی دولو فیندیقلار. قیشدا داغلار آغ گئئینیر٬ یاز قارا٬ ساغ الیله آغ کاغاذا٬ یاز قارا. سس اویوشومو هابئله اٶزنو طبیعی سسلرین بیر سٶزده تکرار ائدیلمه‌سیندن و یا شعرین بیر مصراعسیندا یا نثرین بیر ترکیب یا جمله‌سینده ده گٶستره بیلیر. مثلا قهقهه٬ گورولتو٬ قیشقیریق٬ شارهاشار. صمد وورغونون “کهنه دوستلار” منظومه‌سینده ” پیچیلداشیر شیرین-شیرین شیلتاق لبه‌لر” ده “ش” سسی شعره شیرینلیک گتیریر و یا جمیلینین “گٶزەلیم٬ گٶزله‌گیلن گٶزلرینه وورمایا گٶز٬ یوخسا٬ گٶز- گٶز ائدیر اغیار اونو گٶرجک وورا گٶز. شعره گٶزە گلیملیک گتیرر. دگیرمانا گیردی کٶپک٬ دگیرمانچی ووردو کٶتک. بیلمیرم کٶتک یئدی کٶپدو کٶپک٬ یا دا کی یئدی کٶپدو کٶپک!
۱۶- آللا‌قوری Allequri
سٶزدن مجازی استفاده یوللاریندان بیری. دئییلن آنلامین کولگه‌سینده آیری بیر آنلامی و آیریجا بیر دوشونجه و معنانی بیر پارا اشارەلر و بنزتمه‌لرله گٶسترمه‌نی باجارییر. سٶز گلیشی٬ گٶیرچینین باریشی٬ ترازینین عدالتی٬ مشعلین معارف و مدنیتی٬ تولکونون حیله‌نن آنلاتدیغی کیمی٬ بو سایاق یازیلارا آللاقوریک و یا آلاقورولو یازیلار دئییلیر. اورتا عصرلر ادبیاتیندا٬ هابئله کلاسیزمیده آلله‌قوریدن گئنیش صورتده استفاده اولونوردو. مشهور “کلیله و دمنه” اثری و ع.ر.خلخالینین “ثعلبیه”سی آللارقوری اثرلرین خانلی اولگوسو ساییلا بیلر. آللاقوریدان رومانتیک اثرلرده٬ تمثیللرده و قصه‌لرده و عمومیتله ساتیریک اثرلرده گئنیش استفاده ائدیلیر. بئله اثرلرده عموما تولکو آدی-حیله‌گر کیمسه‌لری٬ قورد-آج گٶزلری٬ آسلان-ایگیت و مرد اوغوللاری تمثیل ائدیر… فضولینین “بنگ و باده” اثری٬ صابرین “تولکو و قارغا” و “آغاجلارین بحثی” آللاقوریک اثرلردیر. کلاسیکلر سانسورون نظرینی انتقادی-انقلابی فیکیرلردن یاییندیرماق اوچون چوخ حاللاردا آللاقورودان فایدالانمیشلار.
۱۷- آلقیشلارAlqışlar
کٶکو چوخ قدیملردن باش آلیب گلدیگی حالدا٬ گونو بوگون ده خلق آراسیندا یاییلمش ثابت سٶز بیرلشمه‌لریندن ساییلیر. بیر چوخ واخت “دوعا-ثنا” آدلاندیریلان آلقیشلارین اٶزەللیگی اوراسیندادیرکی٬ بیر کیمسه‌یه راضیلیق مینتدارلیغینی بیلدیرمک و یا اونون گٶردوگو یا گٶرەجه‌یی ایشی اوغورلاماق کیمی یئرلرده ایشله‌دیلیر. و آرزو دیلکلری بیلدیریر: آغ گٶز چیخاران٬ آللاه مرادینی وئرسین٬ باشینا دولانیم٬ دونیا دوردوقجا دوراسان٬ قان ائتدیم٬ قاپیندان گیردیم٬ فولکلوروموزدا آلقیشلارین آندلارلا یاخینلیغی اولدوغو کیمی٬ قارقیشلارلا آنلامدا بیر-بیریله آنتی تئز اولدوقلاری دیققته لایقدیر. دده قورقورد داستانلاریندا آلقیشلارین: ساغ واریب٬ اسن گله‌سن٬ یئرلی قاراداغین ییخیلماسین٬ کولگه‌لجه قابا آغاجین کسیلمه‌سین٬.. کیمی نمونه‌لر یئربه یئر ایشلنمیشدیر.
۱۸- آلماناخ Almanax
چئشیتلی یازیچیلارین اثرلریندن دوغرولان و بلیرلی بیر دٶورەیه عاید اولمایان ادبی-بدیعی یایین. بو آد٬ ۱۴-۱۵ نجی عصرلرده نجوم حسابلاشمالارینی قاورایان تقویم جدوللرینه وئریلیردی.۱۶-نجی عصردن بری هر ایل یاییلان بو جدوللره شعرلر٬ خوشلاندیران یازیلار و سایره آرتیریلیردی. داها سونراکی دٶورلرده جوربه‌جور آنلاملی بدیعی و علمی اثرلری قاورایان مجموعه‌لره آلماناخ آدی وئریلیردی. ایراندا چوخدان بری هر ایل چیخان سالنامه‌لرین بعضیلری مثلا سالنامه پارس و آیریلاری بو بدیعی-علمی وظیفه‌نی داشیردیلار.
۱۹- آند And
شفاهی خالق ادبیاتیندا باش وئرن یا باش وئرەجک اولایلاری دینله‌ین یا دینله‌ینلری ایناندیرماق اوچون دانیشیلان سٶزون و گٶرولن ایش و اولایین دوغرو-دوزگون اولدوغونا اینانج یارتماق و حقیقتی سٶیله‌مکده اینام٬ صداقت چالارلارینی گوجلندیرمک خاطره ایشله‌دیلن ثابت سٶز بیرلشمه‌لری آند ساییلیر. آندلاردان مثال: بیر آللاها آند اولسون! ایناندیغیمیز حاققین٬ یئدیگیمیز دوز-چٶرک حاققی! ایشیغا کور باخیم… دده قورقود بویلاریندا اولان آندلاردان: اوخوما اوخلانیم٬ قیلینجیما دوغرانیم٬ اوغلوم دوغماسین! دوغورسا اون یاشینا وارماسین… بئله‌لیکله گٶستریلیرکی آندلار خالقین کئچیردیگی گلیشمه یولونون٬ اونون یاشام دورومونون٬ اینانج و اخلاقی گٶروشلرینین٬ آندلارین مضمونوندا درین تاثیری اولور. آذربایجاندا آللاها٬ پیغمبره٬ اماملارا٬ مقدس یئرلره٬ آتایا٬ آنایا٬ آند ایچمک بیرینجی یئر توتور: ایناندیغیمیز حاققی٬ یارادان حاققی٬ پیغمبرین آدینا آند اولسون٬ آتامین روحونا٬ آنامین سودونه آند اولسون. بونلاردان علاوه سویا٬ اودا٬ یئره٬ گویه٬ آیا٬ گونه٬ چٶرەیه٬ دوزا٬ گورا آندا وئرمک ده یایغیندیر. شفاهی خالق ادبیاتی ایله یاناشی بعضا یازیلی ادبیاتدا دا آندلا اوغراشیرلار: بیر اولگو صمد وورغوندان:
آند اولسون گونشه٬ آند اولسون آیا
قلبیمده تیکدیگیم اودلو سارایا
باشیم آیریلسا دا بیرگون بدندن
اۆرەییم آیریلماز آنا وطندن
۲۰- آنا دویغو Ana duyğu
بیر دوشونجه‌نی ایشلتمکدن داها چوخ بیر دویغونو ” کلمه گتیرمک٬ اونو اوخوجویا و دینله‌ییجییه حس ائتدیرمک. آنا دویغو یازینین تملینی دوغرولدور. یازیدا بودویغونو دستکلر دورومومدا بوتون یاردیمچی دویغو و دوشونجه‌لر بو آنا دویغویا باغلانماقلا اونونلا آنلاشیلیر و دویولور حالا گتیرریرلر. آنا دویغو اساس آنلام اولاراق دوشونولمه‌لی و آنا دویغو بو آنلادیلاردان چیخان سونوجدور. یازیلارین باشلیغی ایله دیله و قلمه گتیریلن دویغو آراسیندا سیخ باغلیلیق واردیر. بیر چوخ کره باشلیق آنا دویغونو سمبولیزه ائدەجک بیچیمده سئچیلیر.
یک پاسخ
خالقین اوره یینده کندیسینه یئر آچمیش اولو بیلیجی میزین روحو شاد یئری راحات اولسون . عشق اولسون او اینسانلاراکی مزارا اوغرامیش اولسالاردا خالقین کؤکسونده و یادیندا یاشاییرلار.