دوقتور مصدق دؤورونده آذربایجان ادبیاتی بیر باخیشدا
رضا همراز
تاسف‌لر اولسون کی الده اولان قایناقلاردا, آذربایجان ادبیاتی هابئله تاریخی دوقتور محمد مصدق چاغیندا بیر او قدر آراشدیریلمامیشدیر. بو دؤورودن یاشلی‌لاریمیزین یادداشتلاریندا شفاهی اولاراق بیر شئی‌لر قالسادا , آنجاق دئدییمیز کیمی یازی‌یا کئچیلمیش بیر شئی الده ائتمه‌سی چوخ چتیندیر. بلکه‌ده اونون اساس عامیلی بو اولا بیلسین کی, میللی حؤکومت‌دن بئش ایل گئچیردی. کسیب – بیچمه لرین آجیسی هله خالقین جانیندان چیخمامیشدیر. خالق هله ده بئلنچی بیر ایشلره اینانا بیلمیردیلر. آنجاق بو آرا یئنه بیر سیرا جومرد ایگیدلر اؤنجول اولوب حاکیم فضانی داهادا آچمیشدیلار. البته دوقتور مصدق واختی ایله بیر دؤور آذربایجاندا والی اولوب, اون‌دوردونجو مجلسده ایسه ملت وکیلی کیمی وظیفه داشییردی. ماراقلیدیر کی میر جعفر پیشه‌وری‌نین اعتبار‌نامه‌سی رد اولوناندا, بیر چوخلارینین سسی چیخیر. بو اعتراض ائدنلرین بیریسیده ائله دوقتور محمد مصدق ایدی. تدقیقلریمیزین اساسیندا هله‌لیک بو یازی‌یا کفایتلنیب , بلکه ده گله‌جکده بو ایشین آردین توتا بیلدیک.
بو دؤور آذربایجان ادبیاتیندا دیرلی آتدیم آتانلارین بیریسیده قریشیان آدلی بیریسی ایدی. تاسفله سید حسین قریشیانا گوره بیلگی الده آزدیر. اما بو قدر بیلیریک کی او توده حزبیندن‌ایدی و مصدق دؤورو بیر سیرا آذربایجان یازیچیلاری ایله شاعیرلرین بیر یئره توپلاماقلا بؤیوک بیر ایشه ال آتمیشدیر. او دا او آغیر و قورخونجولو آتموسفرده “ادبی اثرلر ” آدلی بیر نظم و نثردن عیبارت اولان اثر. بو ادبی جزوه گویا ایکی آیلیق شکلینده چیخیرمیش. تاسفله اونون یالنیز بیر سایی‌سین اله سالیب باخا بیلدیک.
بیلیریک کی دوقتور محمد مصدق دؤورونده آذربایجانجا – فارسجا یالنیز دورد قزئت بوراخیلابیلمیشدیر کی اونلاری بئله سیرالاماق اولار:
۱- “بشیر آینده”, بو قزئتین امتیازی ۱۴/۶/۱۳۳۰ دا آلینیب و امتیاز صاحبی باقر دیانت ایدی. او رحمتلی گونش ایلی ۱۲۹۷ ینجی ایل اهرین آی پیرزن کندیده آنادان اولوب ماجرالی بیر عؤمور سوردوکده ۱۳۵۲ ینجی ایل تهراندا دونیاسین دییشمیشدیر.
۲- “بشریت” , بو قزئتین امتیازی ۹/۴/۱۳۳۰ دا آلینمیشدیر و امتیاز صاحبی سید حسن قریشیان ایدی.
۳- “آذربایجان” , بو قزئتین ده امتیازی ۱۳۳۰ ینجی ایلین آذر آیی آلینب , امتیاز صاحبی رحمتلی اوستاد بهزاد بهزادی ایدی.
۴- “آذربایجان غیور” , امتیاز صاحبی جواد کریمی.
بو دورد قزئتین اصلی یازارلاریندان محسن صدر حقیقی, مدحت, مظفر درفشی, عباس صابری, کاظم عطری, بهزاد بهزادی, هاشم طرلان, گنجعلی صباحی, بهمن بهزادی, سعید منیری, علیقلی کاتبی, حبیب ساهر, بولود قاراچورلو ( سهند ), علی میثمی, مجید امین موید, محمد علی قوسی ( سونراکی م.ع. فرزانه ), سید محمد حسین مبین, احمد شایا ( آلاو) و سایره لرین گؤسترمک اولار. البته بو قزئت لردن دولایی چلنگر گونده‌لیینده ده آرا – سیرا تورکجه شعرلردن گؤرمک مومکون اولاردی. چلنگر گونده‌لیینده شاعیرلر مظفر درفشی, علی نشانی, هاشیم طرلان و باشقالارینین شعرلری درج اولاردی. بورادا یئرلی گؤرورم شاعیرلر مجلسینین سون یادیگارلاریندان اولان, بوگون اورمو شهرینده یاشایان اوستاد علی نشانی‌نین بیر شعرین کی چلنگر گونده‌لیینده درج اولموشدور بیرگه اوخویاق:
دلبریم بیر لحضه گل من عاشق نالانه باخ
گؤز یاشیمدان آی نیگاریم باغلانان عمانه باخ
بیر طرفده مجلس عیش و نشاطی سئیر قیل
بیر طرفده عرشه قالخان ناله و افغانه باخ
بیر طرفده نو ماشینلاردا گزن اشرافی گؤر
بیر طرفده دسته دسته بی سر و سامانه باخ
بیر طرف ارسیز قادینلار ناله و فریادینا
بیر طرفده معترضلرله دولان زندانه باخ
بئش نفر مالیک اولوبدور ناز و نعمت ایچره غرق
یوخلامیش دیوار دیبینده ملت عریانه باخ
بیر طرفده ظلم الیندن قانه د‌نموش قلب لر
بیر طرفده بی خیال ارباب ایله اعیانه باخ
بو نه کیفیتدی یارب بو نه عالم دیر نه حال ؟
حقی بیر خلق ائتدیین انسانه باخ انسانه باخ.
البته رحمتلی دوقتور مصدق دؤورو آذربایجان ادبیاتی بئش ایللیک سوسقونلوغا باخمایاراق کیچیک ده اولموشسا, ایره‌لییه قدم گوتوره بیلمیشدیر. سوز مولکونون شهریاری آدلانان اوستاد سید محمد حسین شهریارین شاه اثری ساییلان ” حیدربایایا سلام ” اثری ائله همین ایللرین محصلودور. البته بؤیوک شاعیریمیز اوستاد کریم آقا مشروطه‌چی اؤزونون ” شاعر اوغلوم ” اثرینده کی حیدربابا داغیندان شهریارا جواب کیمی یازمیشدیر , بئله بیر بندی ده اولموشدور :
شاعیر اوغلوم ! سسین گلدی یئتیشدی
آلیشدیغیم غم – غصه ایلن آتیشدی
بیر چوخویلا یاخالاشدی توتوشدی
یئتدی ایل لیک سوسقونلوغو سیندیردی
آنالاری اوز دیلی ایلن دیندیردی.
اوستاد سؤنمزه گوره بو ایللر سوسغونلوق ایللری ایدی. دوغرودان دا بئله ایدی. اما , دئدییمیز کیمی آرا- سیرا هردن بیر ایشلرده گؤزه دیه بیلردیلر. اؤرنک اولسون دئیه , هله بارماق سایلارینادا چاتمایان آشاغیداکی کیتابلاری گؤستره بیلریک.
امثال حکم در زبان محلی آذربایجان :
آدی اوسته وئریلن بو کیتاب۵۹ایل بوندان اول ۱۳۳۲ ده رحمتلی علی‌اصغرمجتهدی‌نین همتی و تثبثی ایله کی ۲۵۰۰هنده‌ورینده آتالار سؤزونو احتوا ائدیر تبریزده ایشیق اوزو گؤره بیلدی. بو کیتاب دؤنه، دؤنه تبریزده چاپ و هابئله ۱۹۸۵ ده برکلی‌ده دوقتور حسن جوادی و الهان باشگوز-ون اؤن سؤزلری ایله یایینلانمیشدیر. جنوبی آذربایجان دا چاپ اولان بو «آتالارسؤزو” توپلوسو, آینایا نئجه باخسان اوزووی هایله گؤره‌رسن، سؤزو ایله باشلانیب و ییه‌ن ایله گییه‌نین کین ا… یئتیره‌ر ایله، ۲۸۶ صحیفه‌ده‌چاپ اولموشدور. «امثال و حکم در زبان محلی آذربایجان» سون ایللر تبریزده «تورکی دیلینده مثللر» آدی ایله یئنی‌دن باسیلدی. رحمتلی مجتهدی بو کیتابدا گلن آتالار سؤزونون فارسجایا ترجمه‌سی ایله برابر بیر سیرا شعرلری‌ده قئید ائدیب.
حیدربابا یه سلام :
بیر چوخ سینیرلاری آشیب , دونیانین بیر چوخ یئرلرینه آیاق آچمیش بو شاه اثر ده ۱۳۳۲ ینجی ایلین اسفند آییندا تبریزده نشر اولموشدور. داهی شاعیر اوستاد شهریارین بو اثری چاپ اولدوقدا توپ کیمی سسله نیب آز بیر زاماندا یوزلر نسخه ساتیلیب شاعیره , هابئله آنا دیلیمیزه بویوک نائلیتلر قازانا بیلمیشدیر. حیدربابایه سلام پوئماسی چاپدان سونرا بیر چوخ شاعیرلر وریندن آلقیشلانیب , اون‌لار نظیره اونا گوره یازیلمیشدیر.
ایندی بو کیچیک اؤن سوزدن سونرا چوخ ایستردیم ” ادبی اثرلر ” آدلی ایتگین , عین حالدا اینجی سایاق بیر اثری تانیدام. “ادبی اثرلر” آدلی ادبی مجموعه‌نین بیرینجی سایی ۳۴ صحیفه ده , ۶ ریال قیمتی ایله ۱۳۳۰ ینجی ایل , شهریور آیی‌نین بیرینجی گونونده ” قرشیان ” نشری واسطه‌سی ایله تام تورکجه اولاراق نظم و نثردن عیبارت بیر مجموعه ایدی. ماراقلی دیر کی همین جزوه نین ۳۲ ینجی صحیفه سینده بو عیبارت ده گؤزه دییردی: “جزوه‌های ادبی اثرلر هر دو هفته یکمرتبه روزهای جمعه منتشر خواهد شد ” تاسف له بو مجموعه نین توپلایانلاری یا خود توپلایانینا عاید بیر او قدر بیلگی الده ائده بیلمه‌دیک. آنجاق گؤرونور کی بو ادبی اثرلری آذربایجانین میللی حوکومتیندن قالان‌لار , هابئله او میللی فیکیری داشیان‌لار ایشله‌ییردیلر. بونونلار برابر اورادا علی فطرت, شبسترلی میرزه علی معجز , دوزدوزانی ( سونرالار بو شاعیر شهرتین “فتی ” ائتدیرمیش , اؤزوندن چوخلو مرثیه شعرلری ده یادیگار قالمیشدیر ) محمد باقر نیکنام , محمد بی ریا و باشقالارین قئید ائتمک اولار.
“ادبی اثرلر”:
“ادبی اثرلر” ده بیر سیرا شاعیرلر هابئله یازیچیلار آدلارین اختصارلا وئرمیشلر. مع الاسف بو کیمی آدلاری بو گون تانیماق بیزیم نسله بیر او قدر ده راحات ال وئره‌سی دئییل. اؤرنک اولاراق بونلارا توجه بویورون: م.ب / ع.ص/ک.خ/کارگر – ب.ر / و… ماراقلی دیر کی کیتابین ۲۶ ینجی صحیفه‌سینده ” یئتیشمیش شعرلردن” باشلیقلی بؤلومده بیر شعرده آدسیز اولاراق گلمیشدیر. بورادان آنلانیلیر کی مجموعه‌نین یئری او زامانکی شاعیر و یازیچی‌لارا بللی ایدی, اما خفیه مامورلارینین قورخوسوندان هئچ بیر آد کی یاخالانما ایمکانی وارایدی یازیلمامیشدیر. آنجاق یازیلان آدلارین‌دا چوخو یا اؤلوب یا دوستاقلاردان یا سورگونلردن و یا شهامتلری اساسیندا قئید اولونموشلار.
چوخ غریبه دیر کی , همین جزوه ده بیر صحیفه سین اوشاقلارا اختصاص وئریلمیشدیر. اورادا ایکی شعر ” اصلان – پیشیک ” هابئله ” آی اوشاقلار ” باشلیقلی امضاءسیز شعرلرده گول بالالارا سونولموشلر. مجموعه ده انتقادی شعرلر ایستر آچیقجا ,ایسترسه‌ده گیزلیجه گلمیشلر. بو شعرلردن او دؤورون آتموسفرین داها یاخشی دوشونمک اولار. یاخشی دویماق اولارکی میللی حوکومتدن سونرا آذربایجان خالقی ایله برابر اونلارین دوشونجه صاحیبی اولان قلم ییه‌لرینین باشینا نه لر گلمیشدیر ؟
قایناقلار , ایضاحلار :
۱-مرزها و برادری – ایران و چالش هویت آذربایجانی / براندا شیفر / ترجمه : یاشار صدقیانی آذر , اون سوز : ائلمیرا ملک زادگان , بیرینجی چاپ۱۳۸۵ , تهران – دانشجویی اولوس نشریه سی نین ضمیمه سی
۲-ادبی اثرلر – جزوه (۱) – اول شهریور ۱۳۳۰ ,قیمت ۶ ریال , ناشر : قرشیان
۳- بو سطیرلری یازانین ( رضا همراز ) شخصی یادداشت لاری ایله ملاحظه لری
۴- آذری درگیسی , نومره ۴ , بیرینجی ایل – یای ۱۳۸۳ , تهران – مقاله : بشیر آینده , حسین آیدین یاشار
۵-ادبیات آذری و فارسی در آذربایجان ایران در سده ی بیستم / سکینه برنجیان / ترجمه دکتر اسماعیل فقیه , تهران زمستان ۱۳۸۵ , نشر مرکز
۶- ماهنامه دیلماج , شماره ۳۲ , اردیبهشت ماه ۱۳۸۶ – ویژه مطبوعات , مطبوعات منتشره به زبان آذربایجانی در سال ۱۳۳۰ به مثابه ی یک حادثه تاریخی / استاد بهزاد بهزادی /
۷- قایناقلارین بیر سیراسیندا قریشیانین آدین سید حسن, بیر سیراسیندا ایسه حسین یازمیشدیلار. بیز حدس ویردیق کی سید حسین اولموش اولا. نییه کی اونونلا بیرگه ایش داشلیق ائدن رحمتلی اوستاد بهزاد بهزادی ده ائله سید حسین ذکر ائتمیشدیلر!
۸- ادبی اثرلر جزوه سینده عالیمین سوی آدی قرشیان کیمی ضبط اولموشدور کی بیز اونو بیر مطبعی سهوی کیمی گوروروک.
۹-شاعر اوغلوم / کریم مشروطه چی – سونمز / بیرینجی چاپ ۱۳۸۶ – تهران , ناشر – محترم شاعیر اوزو اولموشدور.
۱۰- امثال و حکم در زبان محلی آذربایجان / علی اصغر مجتهدی / نشر کتابخانه فردوسی تبریز , ۱۳۳۲
۱۱- حیدر بابایه سلام / سید محمد حسین شهریار / تبریز , کتابفروشی معرفت , ۱۳۳۲
۱۲- عومور یوللاریندا / علی نشانی / اورمیه , یاز نشریاتی ۱۳۸۸
۱۳- آذربایجان گونده لیینده, قرشیان بیر واخت تجارت و اقتصاد رئیسی کیمی آد آپاریلمیشدیر
