گونئیده ادبی تنقید، ادبیاتین آپاریجی گوجونه چئوریلمه‌لیدیر…
اسمیرا فواد
قئید ائدک کی، سون ایللرده بو ساحه‌ده خصوصی جانلانما حیس اولونور. اوللر دقتدن کنار قالمیش ادبی تنقیده بؤیوک ماراق، رغبت و دقت آرتمیشدیر. ادبی تحلیل یازیلاری ایله مطبوعاتدا آرا-سیرا چیخیشلار ائدن، ادبی تنقید ساحه‌سینده‌کی بوشلوقدان، شعر توپلولارینداکی قصورلاردان یانا بیر ضیالی ناراحاتلیغی دویان «جعفر بزرگامین» ده بو ساحه‌ده‌کی ایره‌لیله‌ییشی نظردن قاچیرمیر: «آنجاق گنجلریمیزین شعرینین نئجه‌لیگی و خاراکتئری اوست-اوسته شعارچیلیق و اؤیود-خطابه‌دن اوزاقلاشماق، شعرده دیل و فورمانین اؤنمسنمه‌سی، اؤزل شاعرانه باخیشلار، غزل، فولکلور، عاشیق شعری، مودئرن، پوستمودئرن شعر ائستئتیکا ایزلرینین گؤرونمه‌سی اولوب. بو گون شعریمیزین قارماقاریشیق دورومو، افراط-تفریط و آنارخیزمیندن آرینیب-دورولوب، ساغلام و دوغرو آخیمی، خاراکتئری آیدینلاشمالیدیر. شعر توپلولاری دؤنه-دؤنه چاپدان بوراخیلیب یایینلانیرلار و بیر پروفئسیونال تنقیدچی بوشلوغوندا دوروملاری آیدینلاشماییر. پروفئسیونال ادبیاتیمیزدا بو اوزدن یارانا بیلمه‌ییب. “جعفر بزرگامین»ینده سؤیله‌دیگی کیمی، بو گون چاغداش گونئی آذربایجان آیدینلارینی ان چوخ دوشوندورن مسئله اؤلکه ده محض پروفئسیونال ادبیاتین یارانا بیلمه‌مسینین سببلریدیر. تانینمیش ادبیاتشناس عالیم صابر نبی اوغلو، چاغداش شاعرلریمیزدن: هادی قاراچای، نادر ازهری، همت شهبازی، سایمان آروز و …. بونون سببینی گونئی آذربایجان ادبیاتیندا بو گون یئری داها چوخ حیس ائدیلن تنقیدچیلرین، ادبی تنقید خاراکتئرلی یازیلارین یئترینجه اولماماسیندا گؤرورلر. گنج یازار ملیحه عزیزپور یازیر: «ادبیاتیمیزین داها دا انکشاف ائدیب ایره‌لیله‌مسی اوچون تنقیدچیلره چوخ احتیاج وار.» یعنی اؤزللیکله گنج یازیچی نسلینین داها دا گوجلنمه‌سی اوچون تنقیدچینین اولماسی چوخ اؤنملیدیر. چونکی تنقیدچی یازیلان اثرله اوخوجو آراسیندا بیر کؤرپو کیمی ساییلماقدادیر و یارانان هر صنعت تورو اؤزللیکله ادبی اثرلرین یئنی قازانجلارینا یول آچار. بو گون بو بوشلوق گئتدیکجه داها قاباریق حیس اولونماقدادیر. قئید ائدک کی، باریش، ائلدار موغانلی، سلیمان ثالث، نیگار خیاوی، مرادعلی قافلانتی (قریشی)، علیرضا میانالی و باشقالاری‌نین یارادیجیلیغی حاقیندا ماراقلی مقاله‌لر یازان اونلو شاعر و تدقیقاتچی «احمد آلوو»ون چاغداش دؤور یازارلارینین بدیعی ارثینه، یئنی یارانان اثرلره ادبی تنقیدین یئنی مناسبتینه حصر ائتدیگی «ادبی-تنقیدی آراشدیرمالار»، همت شهبازی‌نین «معاصر گونئی آذربایجان شعرینین تنقیدی»، ایواز طاهانین «دیل وارلیغین ائویدیر»، جعفر بزرگامینین «چاغداش ادبیاتین تنقیدی»، نادر ازهری‌نین «مقاله‌لر» آدلی کتاب و توپلولاری دا گونئی ادبیاتشناسلیغیندا موجود اولان بوشلوغو دولدورماق یؤنونده آتیلمیش مهم آددیملاردیر. بو اوغورلو آددیملارین سیراسینا ایواز طاهانین «دیل وارلیغین ائویدیر» کتابی حاقیندا هادی قاراچایین «دیل وارلیغین ائوییمیش» آدلی بؤیوک حجملی تحلیل-اینجله‌مه یازیسینی و قادر جعفرینین «پوئما اؤزللیگی و پوئتیکا گؤزللیگی (قئیدلر)»ینی و کیان خیاوین و رقیه کبیرینین «سوسنبر یازیلاری» ایله باغلی قلمه آلدیغی «نانه یارپاغیندا قادین هؤرومجک» و «ائویم» ده شامانیزم، مارکسیزم و جهنمین قیزغین سویوغو (رقیه کبیرینین «ائویم» رومانی اوزرینه بیر باخیش)» و شاعر ائلشن بؤیوکوندین «کیملیک مسئله‌لری و یازارلارین کیملیگی»، «موغانین ادبی محیطی و «قانلی گونش» پوئماسی باره ده» آدلی یازیلارینی دا علاوه ائده بیلریک. بو ادبی تنقید خاراکتئرلی آراشدیرمالارین ایچریسینده «پوئما اؤزللیگی و پوئتیکا گؤزللیگی»نی اینجله‌ین قادر جعفرینین چاغداش دؤورده منظومه سؤزونون اولکی موقعینی ایتیرمه‌سی مسئله‌سینه مناسبتینی اؤرنک اولاراق گؤسترمک ایسته-ییرم، طبیعی، خیردا املا یانلیشلارینی اصلاح ائتمکله: «منظومه سؤزو پوئما قارشیسیندا کئچرلیلیگینی ایتیریب و تجرید اولونوب. بونون سببی ایسه چاغداش پوئماچیلیقدا نظم و دوزهنین ایتمهسی ایله یاناشی سربست پوئمالارین اورتایا گلمه‌سیدیر. دیگر یؤندن چاغداش دؤورده کلاسیک پوئمالار بئله، ماهیتجه فرقلنرک یالنیز ناغیل، روایت خاراکتئرینی ایتیریب. بونا آچیق-آیدین اؤرنک ایسه شهریارین «حیدربابایا سالام» و «سهندیه» پوئمالاری، بختیار واهابزاده‌نین «موغام» و «گولوستان» پوئمالاری، زهتابی‌نین «شاهین زنجیرده» پوئماسی و باشقالاری اولا بیلر. وورغولانان پوئمالاردا روایت ائتمک عنعنه‌سی قالیرسا دا، آرتیق ناغیلچیلیق دویولماماقدادیر. دونیا ادبیاتیندا تانیش اولدوغوموز مودئرن پوئمالار ایچینده ت.س.ائلیوتون «چوراق اؤلکه»سی و چاغداش ادبیاتیمیزدا ناصرمرقاتی‌نین «تالانمیش گونش» کتابیندا همین آدی داشیان پوئمانین و «یاد تورپاغیم» پوئماسی-نین آدینی چکمک اولار. مودئرن پوئمالار روایت عنعنهسینه صادق قالیبلارسا دا، مودئرن ائستئتیکا اساسیندا قورولوب… ”
گونئی آذربایجاندا ان اساس پروبلئمین آنا دیلی مسئله‌سی، ایکینجی پروبلئمین ایسه ادبی تنقیدین ضعیفلیگی-نین اولدوغونو بیلدیرن رقیه کبیری وضعیتین سببینی آنا دیلینده تحصیلین اولماماسی ایله ایضاح ائدیر و سؤیله‌ییر کی، پروفئسیونال تنقیدچیمیز اولماماسی سببیندن اثرلر جیدی حالدا تنقید اولونمور. ادبی تنقید بوشلوغو، محافظه‌کار و پاتریارخال پسیخولوگییا، اؤی منی-اؤیوم سنی جرگهلری و … ندنلرین اوجباتیندان ادبیاتیمیزین دورومو بیز گنجلری چوخ کدرلندیریر.
دوقتور.حسین سلیماناوغلو پروفئسیونال تنقیدین و تنقیدچیلرین یارانماسینین ضروریلیگیندن بحث ائدرکن دئییر: «بو گون هر زامانکیندان داها چوخ شعریمیزین تنقیده و تنقیدچیه احتیاجی واردیر. بیر فرانسیز تنقیدچیسی: ” پیس بیر تنقید بئله، یولگؤستریجی اولا بیلر ” – دئییر. بیزده ایسه نه یازیق کی، پیس بیر تنقیدچی بئله، یوخدور.»
۲۰۱۳-جو ایلده اوشاق ادبیاتینین انکشافی دا ادبی پروسسین اساس هدفلریندن اولموشدور…
ادبیات، میللی-مدنی ارثیمیزین، ائلجه‌ده نسلیمیزین داوامچیلاری، آیدین صاباحیمیزین قارانتی، گله‌جگیمیز دئدیگیمیز اوشاقلارین ساغلام روحلو، صاف عقیده‌لی، ساوادلی و هرطرفلی انکشاف ائتمیش اصل وطنداش کیمی یئتیشیب فورمالاشماسی اوچون اوشاق ادبیاتینا بوتون زامانلاردا بؤیوک احتیاج اولموشدور. لاکین آذربایجاندا اوشاق ادبیاتینین یازیلماسی و نشری ساحهسینده همیشه معین بوشلوقلار اولموش، عموم ادبیاتدان فرقلی اولاراق اوشاق ادبیاتینین انکشاف یولو همیشه اوغورلو، هامار و محصولدار اولمامیشدیر. اوزون عصرلر بویو اوشاق ادبیاتینین انکشافی لنگیمیش، «بوستان»، «گولوستان»، «دیوان حافظ»، «ابوعلی سینا»، «نان و حلوا»، «تاریخ نادر»، «سرباز» و سایره. مقابیلینده آذربایجان تورکلرینه اؤز دوغما دیللرینده اوشاقلارین مطالعهسی اوچون اثر یاراتماغا امکان وئریلمه‌میشدیر. اونا گؤره ده قدیم و اورتا عصرلر ادبیات خزینه‌سی اوشاق مطالعهسی اوچون نظرده توتولاراق یازیلان کتابلار باخیمیندان کاساددیر. بو معنادا آذربایجان اوشاق ادبیاتی مفهومو دا یئنی دؤوره – اون دوققوز عصره عاید ادبی-پئداقوژی حادثه‌دیر… اون دوققوز و ییرمی عصرین اوللرینده کیفایت قدر اجتماعی و دینی مضمونا، اخلاقی-دیداکتیک پافوسا، ائستئتیک تاثیر گوجونه مالیک اولان اوشاق اوخوسو نمونهلرینین یارانماسینا باخمایاراق، بو زنگین خزینه ایندییه قدر توپلانیب، بوتؤو حالدا آراشدیریلمامیش، نشر ائدیلرک خالقا چاتدیریلمامیشدیر. تصادوفی دئییل کی، بو گون بیزیم آ.باکیخانوو، س.ه.شیروانی، م.ه.صابر، آ.سحت، آ.شایق، س.س.آخوندوو استثنا ائدیلرسه، اونون انکشافی یولوندا بؤیوک امک صرف ائتمیش، میرزه نصرالله، حاجی سید و جلال اونسیزاده‌لر، حسنعلی آغاخان قاراداغی، چرنیایئوسکی، صفرعلی بی ولیبیاوو، احمدبی جاوانشیر، محمدتاغی صدقی و دیگر گؤرکملی نماینده‌لری حاقیندا تصووروموز بئله یوخدور. اونلارین بعضیلری‌نین آدلارینی ائشیتمیش اولساق دا، اثرلریندن خبرسیزیک. بو معنادا اوشاق ادبیاتیمیزین انکشاف منظره‌سینده آغ لکه‌لر سیخ-سیخ نظره چارپیر. لاکین بو سیاسی آب-هوا، اؤگئی مناسبت آرتیق آرخادا قالمیشدیر. بو گون وطنین هم قوزئیینده، همده گونئیینده تاریخین مختلف مرحله‌لرینده خالقین یاراتدیغی معنوی ثروتی هئچ بیر استثنایا یول وئرمه دن بوتؤو حالدا آراشدیریب اوزه چیخارماق، تبلیغ ائدیب گئنیش اوخوجو کوتله‌سینین قیدا منبعینه چئویرمک یازارلاری، ضیالیلاری دوشوندورن اساس مسئله‌لردندیر. قئید ائدک کی، گونئی آذربایجاندا و ایراندا اوشاق ادبیاتینین تملینی صمد بهرنگی میللی سیاسی حرکاتدا فعال اشتراک ائدن مسلکداشی و قلمداشی مرضیه اوسکولو «دالغا» ایله بیرلیکده قویموشلار.
بو گون گونئیده «اوشاقلارینیزین گؤز یاشلارینی قورویون، قوی اؤز چاغیندا اونلار سیزین قبرینیزین اوستونه تؤکولمه‌یه یارایا بیلسین»(پیفاقور)، حقیقتینی آنلاییر و گئرچکلشمه‌سی اوچون اوشاق ادبیاتی نمونهلرینین یارانماسینا و آراشدیریلماسینا چاغداش دؤورده داها چوخ اهمیت وئریرلر. تانینمیش شاعر و تنقیدچی همت شهبازی آذربایجان ادبیاتیندا ایلک اوشاق شعری کیمی محمد فضولینین ایکی یوز بیتدن عبارت «صحبت‌الاثمار»(مئیوه‌لرین صحبتی) آللئقوریک مثنویسینی قبول ائدیر و یازیر کی، بو کتاب ۱۹۵۸-جی ایلده باکیدا حمید آراسلی طرفیندن یاییلیب. کامیل میرباغیروو طرفیندن نثره چئوریلرک اوشاقلار اوچون حاضیرلانیب و تبریزده ۱۳۷۶ (۱۹۹۷)-جی ایلده «اسمر» نشریاتی طرفیندن یاییملانیب. اثرین بؤیوکلر اوچون یازیلماسینی دویوروق؛ آنجاق دریندن فیکیرلشدیکده، یئنی چاغدا «جیزگی فیلملری»، تمثیلی (اللئقوریک) بیچیمده اوشاقلار اوچون حاضیرلانماسینی گؤرنده، «صحبت‌الاثمار»ین دا اوشاقلار اوچون تمثیلی بیر دیلایله یازیلدیغینی دویورسان. بونا گؤره آذربایجانین ایلک اوشاق شعری (بلکه ده من دئیردیم شرقده) فضولییه عایددیر.
همتین بو مثنوی‌نین ماهیتینه وارماسی دا دوشوندوروجودور: «شاعر بو کتابدا مئیوه‌لرین دیلی ایله، اؤز اؤیودسل (نصیحتآمیز) سؤزلرینی دئییر و هر بیر مئیوه اؤزونون خاصیتیندن دانیشیر. شعرده مئیوه‌لرین خاراکتئری واردیر. فضولی مئیوه‌لرین خاصیتلرینه اویغون سؤزلردن فایدالانیر. شاعرین بو وصفلرینده بوتون مئیوه‌لر اؤزو-اؤزلوگونده تایسیزدیر. هئچ بیر مئیوه، باشقا مئیوه‌لرین یاخشیلیغینی گؤرمک ایستمیر و هر بیری اؤزونو یاخشیلارین ان یاخشیسی بیلیر. سوندا باغا سیاحته چیخان آدام دا ائله اونلارین یاراتدیغی بو اویومسوز دونیالاریندان قاچماق فیکرینه دوشور. بو مئیوه‌لر آراسیندا هئچ بیر فیکیر و دویغو بیرلشمه‌سی یوخدور. اونلارین هر بیریسی‌نین داورانیشی «بوردا منم، باغداددا کور خلیفه» ضرب‌المثلینی یادا سالیر.»
اکبر آزادین «فیرنگیز ایله قیرمیزی دون»، رامین جهانگیرزاده‌نین «آی سودا»، زهره وفایی‌نین «ال-اله. اوشاق مکتبی – ۳»، «آنا. اوشاق مکتبی – ۵»، معصومه اژدری‌نین «بیز قوردوق»، پرویز فروهرین «خوروزون پولو»، یاقوب ویلهئم قیرئیم- صمد جبارپورون «خوشبخت اوغلان»، رقیه علیقلیان‌ین «لای-لای چالدیم یاتینجا»، بئش. سوتایئو و ائلدار م. صادقین «مییوو ائله‌ین کیمدیر؟»، محمد آبدینپورون «آلقیش عمی»، «یاغیش»، فاطمه میر حسنپورون «درسه گئدن بیر اوشاق»، «شیر و سیچان»، «موللا نصرالدین یولدا» و «سِحرلی توربا»، هاشیم ترلانین «اوشاق دونیاسی»، مرتضی مجدفرین «ایشلر و اوشاقلار: باخ گؤر کیمدیر، نچیدیر»، فریده دادخواهین «گؤیقورشاغی»، زهرا ولیزاده و م.شیمشگین «آچیل چتیریم، آچیل»، محمدرضا اسماعیلزاده‌نین «مئیوه‌لرین صحبتی»– «صحبت‌لاثمار» چشمه‌سیندن و س. اثرلری «اورمو توروز»سایتیندا یاییملانمیشدیر.
چاغداش گونئی آذربایجان ادبیاتینین محصولدار یارادیجیلیغا مالیک نمایندهلریندن بیری اولان رامین جهانگیرزاده اوچ جیلدلیک «پئشه لر» و «عاییلهلر» آدلی اوشاق شعر مجموعه‌سینی حاضیردا چاپا تقدیم ائتمیش، «دویمورام سنی ایچمکدن»(یئنی ساتیریک شعرلر)، «مایاللاق» (ساتیریک نثر اثرلری)، «مینیمال ساتیریک شعر و نثر اثرلری» – بیر و ایکی جیلد، همچنین اوشاقلار اوچون یازدیغی «سئل قیزی»، «نازلی»، «الیفبا»، «دؤرد فصیل»، «خاللی و آللی»، «قاریشقام»، «رقملر»، «بویالار»، «چییلک»، «ائلای و ایلکای»، «حئیوانلار» (۳ جیلدد)، «کوچه»، «تیراختور باسدی گازا»، «دؤرد فصیل» شعر، «اورخان و مانی» حئکایه مجموعه‌لرینی ایسه نشر اوچون حاضیرلامیشدیر. گونئیده «اوشاقلارین بؤیومه و انکشاف، خیال، دویغو، دوشونجه و دویارلیلیقلارینا، ذؤوقلرینه اَییلرکن اَیلنمهلرینده اشتراک ائتمک مقصدییله رئاللاشدیریلان جوجوقسو بیر ادبیاتا» سون دؤنملرده ماراغین بو درجهده آرتماسی و انکشافینین تامینیله باغلی چالیشمالار اوزرینه نادر ازهری‌نین یازدیغی فیکیرلرین تام بیر گئرچک اولدوغونو یانسیدیر: «ایندیکی واختدا، گؤزل بیر کتابچی دوکانینا گیرن بیر اوشاق بؤیوک بیر احتماللا ایستهدیگی کتابی تاپا بیلر. شکیللی، رسیمسیز ماجرا رومانلاری، پری ناغیللاری و افسانه‌لر، فانتاستیک، اؤزیاشام احوالاتلاری، تاریخ کتابلاری، طبیعتله علاقه دار کتابلار، شعرلر، قیساجا، یئر اوزونده وار اولان هر شئیله علاقه دار دوزونلرله کتاب رفلری دولدورار. بو گون کتاب اوخویان اوشاق سایی کؤهنه‌سینه گؤره چوخ آرتدی. کتاب ساتین آلماغا گوجو چاتمایان اوشاقلار اوچون خالق کتابخانالاری‌نین اوشاق کتابلاری حیصه‌سیندن داواملی اولاراق بورج کتاب آلینا بیلر. بیر چوخ مکتبین ده اؤز خصوصی کتابخاناسی واردیر. ایندیکی واختدا اوشاق کتابلاری‌نین هم تعلیمچی، همده اَیلندیریجی اولماسینا اهمیت وئریلیر. آما کؤهنه‌دن بئله دئییلدی، اوستهلیک اوشاقلارین اوخویاجاق کتاب تاپمالاری آسان اولموردو. اون یئددی عصرین اولینده یاشامیش بیر اوشاقلا بو موضوعدا کونوشا بیلسیدینیز، اوخوموش اولدوغو کتابلارین آزلیغینا و بونلارین یالنیز بیر نئچهسی‌نین اوشاقلار اوچون یازیلمیش اولماسینا شاشاردینیز. بوندان ۱۵۰ ایل اولینه قدر کتاب دئییلینجه، اوشاقلارین عاغیلینا، باشدان سونا یاخشی داورانیش قایدالاری ایله دولو درس کتابلاری گلیردی. تعلیمچی کتابلارین یانیندا اوشاقلار اوچون ماراقلی، اَیلندیریجی کتابلار یازیلماغا باشلانالی چوخ اولمادی».
منبع: http://edebiyyatqezeti.net/?p=769#more کوچورن: ائلیار پولاد
