اَکلَکتیک بیر مانیفئست(«قارالاما مانیفئست»ینه داییر)
همت شهبازی

«قارالاما مانیفئست»ی آذربایجان متنینده یئنی بیر متن اولاراق، دونیا متنی ایله مقایسه‌ده ایسه, هم کئچمیش هم ده یئنی بیر سیرا آخیملارین اؤزللیک‌لرینی اؤزونده داشییر. اَن آزیندان بو قناعته گلمک اولار کی بو مانیفئست و اونون متن اؤرنک‌لری، مدرن دونیایا عاید اولان و مدرن شعرین دوشونجه‌ فاکتورلارینی داشییان بیر متن‌ کیمی اؤزوندن اؤنجه یارانمیش آخیملارین اؤزللیکلرینی یانسیدیر. بونا گؤره، ادبی متن‌لریمیزده اَن تهلوکه‌لی ساییلان مقاملاردان بیری یازدیغیمیز متنی، قطعیتله یئنی و آوانقارد سایماقدیر. منجه یئنی آدلانان هر بیر متن، اؤزونون یان-یؤره سینه باخاراق هر بیر شئیه اطرافلی یاناشاراق یئنی‌نین قارشی طرفی اولان کئچمیشی: یا یئنی‌لشدیرمه‌لی یا دا تکرار ائتمه‌مه‌لیدیر.
دئدییم کیمی مانیفئست دونیا متنی ایله مقایسه‌ده یئنی بیر شئی اورتایا قویماییر. گلین ائله بو بوجاقدان مسئله‌یه یاناشاق. چونکو مانیفئستین متنی اؤزو ده گئنیشلنمک و فرقلنمک ادعاسینی داشییر. بئله‌لیکله آذربایجان چئوره‌سینی بوراخاراق دونیا چئوره‌سینده نه‌لره بارماق قویدوقلارینا توخونماق ایسته‌ییرم. بونا گؤره کی مانیفئستین بیر چوخ مقاملاری کوسموپولیتیک (دونیا وطنی) اولدوقلارینی وورغولاییر.
آرا وئرمه‌دن وورغولامالییام کی مانیفئستده گئدن دوشونجه آخاری «اَکلَکتیک» (=هرشئیدن بیر آز) یعنی دونیادا اؤزللیکله مدرن ادبیاتدا گئدن آخیم و «ایزم»لردن (ایزم‌لردن آد گئتمه‌مه‌سینه باخمایاراق) بیر پارچالاری گؤتوروب اؤزونده توپلامیش‌ بیر متن‌دیر. مانیفئستین عمومی آخاریندا اوچ قاورامی گؤرمک اولور:

دوشونجه، ایمگه (تصویر)، تئکنیک.
شوبهه‌سیز بو اوچ فاکتور مدرن شعرین ان اساس و هر بیر کس طرفیندن قبول اولونان فاکتورلار‌دیر. یعنی مدرن شعرین هم یارادیجی‌لاری، هم ده اونون آچیقلاییجی‌لاری طرفیندن (شارل بودلئردن توتموش ایندییه‌ قدر) بو اوچ فاکتورو هر زامان ایره‌لی سورموشلر. تکجه ایره‌لی سورمکله کیفایت‌لنمه‌یه‌رک اوسته‌لیک چئشیدلی تئکنیک‌لرله ده اؤرنک‌لرینی اورتایا قویموشلار. حتتا ائله بو مانیفئستده اولدوغو «نؤقطه‌» قویماماق مسئله‌سی هم دوشونجه، هم ده تئکنیک باخیمیندان سیمبولیست‌لر -اؤزللیکله پول وئرلن- طرفیندن سیناناراق آرتیق آرخادا قالمیشدیر. حتتا تی.اس. ائلیوت دوشونجه ایله ایمگه‌نین سونا چاتماماسینی گؤسترمک اوچون «چوراق اؤلکه»نین سون بؤلومونده هر جورا «نؤقطه‌له‌مه» اشارت‌لرینی (علائم نگارشی) متنه یوکله‌مکدن چکینمیشدیر. (باخ: چوراق اؤلکه، همت شهبازی، ۱۳۸۹)
تئوریک باخیمدان دا دئمک اولار کی بو متن یئنی دئییل. اورادا گئدن دوشونجه‌لری: بودلئر، “ائدگار آلئن پو”نون شعرلرینه یازدیغی تنقیدی مقاله سینده (۱۹٫جو یوزایللیین اورتالاریندا یازاراق) ایره‌لی سوره‌رک سونرالار دا چئشیدلی فاکتورلاری اونا آرتیرانلار اولموشدور. (گونئیده ایسه عینی ایله بو مانیفئستین دوشونجه‌سی دوستورونو (فورمولونو) بو یازار اون ایل بوندان اؤنجه “نقدشعرمعاصر آذربایجان” کیتابی نین “بیان تصویری” بؤلومونده ایره‌لی سوره‌رک مسئله‌نی اورتایا قویموشدو).
آنجاق مانیفئستین “اکلکتیک” یؤن‌لری هانسی‌لاردیر؟ بونلارین اساس مقاملارینی گؤسترمه‌یه چالیشاجاغام:

۱٫دوشونجه:
ایلک جومله‌ده “دوشونجه‌ منم” سؤزو “کارتئزیَن” (دئکارتین فلسفه طرفداری) فلسفه‌سینی و اونون “کوگیتو  cogito= من دوشونورم” فلسفه‌سیندن قایناقلانیر. دوشونجه مسئله‌سی مدرن شعره، آیدینلانما(روشنگری) دوشونجه‌سیندن کئچیر. ای.کانت کیمی دوشونورلر بیر اوجو دوشونجه‌یه باغلی اولان “عاغیل” مسئله‌سینی هر شئیدن اوستون توتوردو.
“من دوشونجه‌یم. اولدوغوم بیر شئیی تعریف ائله‌مک من‌لیک‌دیر” (مانیفئستدن) بو جومله‌ مدرن شعر دوشونجه‌سی‌نین ایلک باشلانغیجیندان ایندییه قدر دارتیشیلان ایکی اساس قاورامی خاطیرلادیر. فورم و مضمون (ایچه‌ریک) قاوراملاری.
هله لاپ اسکی زامانلاردان هئگئل دئمیشدی: “فورم و مضمون بیر-بیرینه تن اولان ایکی اَر-آرواد جوتلویو کیمی‌دیر”. یعنی اونلار بیر-بیریندن آیریلماز بیر جوتلوکدور. دوغرودور بو ایکی مسئله‌ لاپ ایلک باشلانغیجدان چئشیدلی یوزوملارا معروض قالمیشدیر. بودلئر مضمونون یئنی‌لیینی، آرتور ریمبو ایسه فورمانین زنگین‌لیینی دوشونوردو. و سون زامانلاردا ایسه “رومن یاکوبسون” کیمی دوشونورلر فورمانی دا ائله مضمونون بیر قولو کیمی دَیرلندیره‌رک دئییردی کی “فورما اؤزو ده ائله مضموندور”. و یا خود رولان بارت دئییردی: “فورما، معنانی دوزه‌لدیر” (بارت قصدن “دوزلتمک سؤزوندن استفاده ائدیردی).
هر حالدا سؤزوم بوندادیر کی دوشونجه آخاری چوخ زامان، بیر چوخ شعرلرده عینی دیر. مضمون تکرار اولور. اؤرنک اوچون کلاسیک شعرده، میستیک حاللار بوتون شاعیرلرین شعرلرینده عینی خاراکتئر داشییر. مدرن شعر بو دورومون علیهینه چیخاراق، دوشونجه‌نین یوزوم دایره‌سینی آچیق قویدو. مانیفئستده “دوشونجه‌نین قاباغینا نؤقطه قویمارام” آنلایشینی ایلک دفعه مدرن شعرده و مدرن تفکرده گؤروروک. گادامئرین “هئرمنوتیک” مسئله‌سی بونو دئییر. او و میخائیل باختین چاغداش دوشونجه‌یه “دیالوقیزمی”(=مکالمه‌گرایی) اونا گؤره گتیردیلر کی دوشونجه‌نین قاباغی سد اولونماسین:
“قراماتیکا، نؤقطه‌له‌مه (علائم نگارشی)، صیفت، قید ایسته‌میریک” (فوتوریزم مانیفئستیندن).
اساس آنلاییش متنله اورتاق دیل تاپماقدیر. بونا گؤره سون سؤزو دئمه‌یه احتیاج یوخدور. داها دوغروسو دیالوقیزمین یولو آچیقدیر. عکس حالدا ایسه، یوزومون دا قاباغی قاپالی قالمالی‌دیر.
مانیفئستین دوشونجه آلانیندا ایره‌لی سورولن “قورخو و ساواش” مسئله‌سی فوتوریزمین مانیفئستینده اساس یئر توتور: “شعریمیزین تمل ائلئمئنت‌لری جسارت، شجاعت و عصیان اولاجاقدیر… آرتیق مجادله و ساواشدان ساوایی هئچ بیر شئی گؤزل دئییل” (صنعت مانیفئست‌لری ص ۱۰۲).
مانیفئستده‌کی “دوشونجه دئدیییمده، ایلک اینسانین یئر اوزونه آیاق قویماسیندان توتون تا بو چاغین هر هانسی دورومونون قوتسال دووارینا یازیلان یئنی بیر ایزدیر” سؤزلری اساسن مدرن شعرین میتیکال ائلئمئنت‌لردن دوشونجه خئیرینه فایدالانماقدان قایناقلانیر. بونو بیز اؤز مدرن شعریمیزده اؤزللیکله ۷۰٫جی اون‌ایللیکده یازیلان شعرلریمیزده ده اؤرنک‌لرینی گؤرموشوک.

۲٫ایمگه (تصویر):
ایمگه مسئله‌سی مدرن شعرین ان گوجلو قاتلاریندان اولاراق مدرن شعر دوشونجه‌سینده ان اؤنملی مقاملاردان بیرینی آلیر. بودلئر دئییردی: “شعر یالنیز و یالنیز ایمگه‌دیر”. عینی ایله مانیفئستده گلن بو جومله‌نین باشقا ایفاده‌سی‌دیر: “بیرده ایمگه وار بو جومله‌نی سئویرم”. و یا خود مانیفئستده باشقا بیر جومله روس فورمالیست‌لری‌نین او جومله‌دن ویکتور اشکلوفسکی‌نین باخیشی ایله اوست‌اوسته دوشور. او دئییردی: “شعر ایمگه‌لر واسیطه‌سییله دوشونمک‌دیر”.
و مانیفئستده:
دوشوندویوم ایمگه‌لره تئکنیک باغیشلاماق منیم ایشیمدیر
مدرن شعر، تام دوشونجه‌لشمیش شعر آردیندا دئییل. چونکو دوشونجه‌لشن شعرین ایپ‌اوجو، شعارچی‌لیقدان باش چیخارار. باشقا یؤندن ایسه، اوخوجو چیلخا دوشونجه آردیندا اولارسا، داها شعرده یوخ، فلسفه و یا باشقا نظری-تجروبی بیلیم‌لرده آختاریب آرایار. بس شعرین ائستئتیکاسی اوچون باشقا فاکتورلار لازیم ایدی. بونا گؤره مدرن شعر، ایمگه و تئکنیکه بؤیوک اؤنم وئردی. بس مانیفئست مدرن شعرین ایسته‌یی ایله اویغوندور. بو فاکتورلار ایسه ان آزیندان ۱۲۰ ایل بوندان قاباق گونده‌مه گلمیشدیر. و بو گون ده هله اؤزونون طرفدارلاری واردیر.
ایمگه‌سل‌لیک اوخوجو سوبیئکتینده بیر نوع جاذیبه و چالاردیر. ایمگه دئینده یالنیز سؤزجوک‌لرده یارانان خیال‌لار دئییل هم ده داورانیشلاری دا چئوره‌ییر. بونا گؤره ده مانیفئستین “ایز هر زامان ایمگه‌سینی یارادان بیر وارلیق‌دیر” جومله‌سینده کی “ایمگه” کلمه‌سی‌نین یئرینه “گؤسترگه= نشانه” قویماق ایستردیم. بورادا بو کلمه یئترینجه اؤز یئرینده دئییل. چونکو “ایز” دئدیکده “تاریخ و تاریخی داورانیش” یادا دوشور. تاریخده ایسه، ایمگه تاپماق چتین‌دیر. تاریخده “گؤسترگه‌لر” وار. ایمگه یالنیز ایشله‌نیلن مقامین کارینا گلیر. او آندا ایشلتدیین مقامدا، داورانیشلاردا سجییه‌له‌نیر. همان ایمگه‌نی باشقا بیر موقعیت و دورومدا ایشلتمکله باشقا بیر تصوورون یارانماسی ایله راستلاشاجاغیق. یعنی ایماژیزمین نظریه‌چی‌لریندن اولان ائزرا پاوندین دئدییی کیمی: “ایمگه (تصویر) عاغیل یا دویغونون خاص زاماندا کومپئلئکسی‌دیر”. یعنی ایمگه‌لر، گؤسترگه‌لرین (هم تاریخی هم ده چاغداش گؤسترگه‌لرین) یوغرولماسیندان ایره‌لی گلیر. ایمگه‌لر، گؤسترگه‌لره اؤز دوروموندا معنا وئریر. ایمگه، گؤسترگه‌لری اؤز خئیرینه اله کئچیرمکله، قامارلاماقلا اؤزونه یئنی بیر دئییم اوسلوبو یارادیر.
بورادا یئنه ده قونونون اوجونو، ایره‌لی سوردویوم فیکره باغلاییرام. یعنی مانیفئستین “اکلکتیک” اولماسینا. مانیفئستده گلن “ایمگه‌” آنلاییشی، ایماژیزم (۱۹۲۰ عرفه لرینده) آخیمیندا سیناقدان کئچه‌رک، بو آخیمین اساس اؤزللیک‌لریندن حساب اولونور.

۳٫تئکنیک:
باشقا ایکی ساحه‌دن (دوشونجه و ایمگه) دانیشدیقدا تئکنیکدن ده سؤز گئتدی. تئکنیک دوستور (فورمول) اوزره یارانماییر. بیر چوخ زامانلاردا شاعیرین فردی باجاریغیندان آسیلی‌دیر. آنجاق بو مسئله هم کلاسیک، هم ده مدرن شعرده بیر سیرا اؤزللیک‌لریله ده سئچیلیرلر. کلاسیک شعرده اولان سؤز صنعت‌لری، باجاریقدان آسیلی اولان بیر شئی ایدی. مدرن شعرده بو سؤز صنعت‌لری‌نین آنلاییشلاری دَییشیلمک‌له یاناشی، اونا اویغون باجاریقلارین دا اویوملاشماسی اورتایا چیخیر. ائله سیمبولیزم و فوتوریزمین بعضی اؤزللیک‌لرینه اشاره ائتدییمیز اؤزو بیر دوستوردور. مانیفئستده آچیق-آیدین آچیقلانمایان تئکنیک مسئله‌سینی (تئکنیک حاقدا دئییلن سؤزلری “ایمگه” ساحه سینه عاید بیلمک اولار)، شعر اؤرنک‌لرینده اولان بیر قاباریق اؤزللییه توخوناراق کیفایتله‌نیرم:
بو شعرلرده قاباریق تئکنیک‌لردن بیری دیلیمیزده اولان “آنونیم= متشابه” سؤزجوک‌لردن چئشیدلی دوروم و آنلاردا، چئشیدلی آنلاملاردا استفاده ائتمک‌دیر. بو مسئله منجه بو گونکو شعریمیزده و ائله‌جه ده مانیفئست شاعیرلری طرفیندن داها آرتیق، داها باجاریقلی استفاده اولونمالیدیر. بو بیزیم دیلیمیزین ان گوجلو، ان پوتانسیئل‌لی جهت‌لریندن بیری‌دیر. “آنونیم” سؤزلرین آنلامینی ایکی معنا آراسیندا آسلاق ساخلاماق بؤیوک بیر تئکنیکه چئوریلمه‌لیدیر. دیلیمیزین بو پوتانسئلی اوزه چیخمالی و شعریمیزده اؤز عکسینی تاپمالی ایدی. مانیفئست شعر اؤرنک‌لرینده بو اؤرنک‌لری گؤروروک:
من بیر تیکانام
ساعاتدا بیر تیک / آنام
تیک‌ تیک
باغریمی تیک آنام
تیکانام / تیک (ساعات تیکی) + آنام (لحظه‌یم)
تیک تیک (ساعات تیک‌تیک‌لری) /  باغریمی  تیک (تیکمک) آنام (آنا+م)
ویا:
بیر داش  آتدیم اورتا اته‌یینه …
داشینماقلاری داش قالاق قالیردی منه
(داش آتماق / ایکینجی مصراعدا داشقالاق= سنگسار) و  بیرده: داش، قالاق قالیردی  (مرکب فعل کیمی) منه
و یا :
قیش قیریق قیریق تؤکولدو آغاجلاریمیز
قیش، قیریق-قیریق + قیشقیریق / قیریق تؤکولدو (فعل کیمی)
گؤروندویو کیمی دیلیمیزده “آنونیم‌” کلمه‌لر کؤنول ایسته‌دییی قدر چوخدور. بونو بیز، شیفاهی ادبیاتیمیزدا “بایاتی”لار جناسلاریندا گؤرموشدوک. شیفاهی ادبیاتیمیز بو پوتانسیئلی گؤزدن قاچیرمامیشدیر. آنجاق یئنی ساحه‌یه آددیم آتان بیر یئنی متن، بو کیمی پوتانسیئل‌لردن یئنی دوزلَمده (مستویده) استفاده ائتمه‌یی باجارمالی‌دیر. مانیفئستین یوخ، آنجاق شعر اؤرنک لرینی باجاریقلی یئری بو ساحه دیر. بونو داها دا گوجلندیرمه لیدیرلر.