آذربایجان موغاملاری(بیرینجی بؤلوم)
فرهاد جعفری
گیریش:
موسیقی؛ یونان کؤکلو بیر سؤزجوک اولموش و اصلینده یونانجا «Mousika» سؤزوندن آلینمیشدیر. بو سؤزجوک یونانلی‌لارین دوققوز ماهنی و موسیقی الهه‌سیندن بیری اولان Mas/Misse نین آدینا باغلی‌دیر. موسیقی سؤزو ایسلام مدنیتینده ایلک دفعه اولاراق بو آنلامدا یوخ، یالنیز ریاضیات و فلسفه علملری‌نین بیر بؤلومو کیمی ایشلنمیشدیر. موسیقی‌یه عربجه الحان یا صناعه‌الالحان دا دئییلیردی. بؤتوولوکده موسیقی؛ دویغولاری(احساسات) و دوشونجه‌لری سس واسطه‌سی ایله معین موخاطبه چاتدیران صنعت(هنر) دئمکدیر.
آذربایجان موسیقیسی دونیانین اولدوقجا ان زنگین و گوجلو موسیقی‌لریندن بیریسی‌دیر و شرق دونیاسیندا بیرینجی یئری توتموش و بوتون دونیادا بیرینجی‌لر سیراسیندا دورور. بو ایفاده ایستر کئچمیشده ایستر بو گونلوکده، ایستر تئوری باخیمیندان و ایستر ایسه عملی باخیمدان ثبوتا یئتیریلمیشدیر. آذربایجان موسیقیسی دئدیکده موغامدان، آشیق موسیقی‌سیندن توتموش پاپ، جاز ، اوپئرا و باشقا بونلار کیمی موسیقی‌لر بو موسیقی‌نین داخیلینده یئرلشیر. آنجاق آذربایجانین کیملیگینی، اونون موسیقی سینین اصالتینی دونیادا سسلندیرن تکجه موغام اولموشدور. بونا گؤره کی بو موسیقی‌نین یارادیجیسی و یاشادانی یالنیز آذربایجان خالقی اولموش، بیرده کی بو موسیقی‌دن باشقا موسیقی‌لر، موغامدان آلینمیش و موغاما اساسلانان موسیقی‌دیرلر. بو سؤزلر هئچ ده آذربایجاندا پاپ، جاز و باشقا موسیقی‌لر قوندارما اولدوغونو و آذربایجان خالقینا عایید اولماماغی آنلامینی داشیمیر. بلکه ده بونلار هر زمان بیزیم خالق موسیقیمیزه اساسلانیرسا بیزیمکی اولور، هم ده آذربایجان خالقی‌نین روحیاتی، وارلیغی و… بیرینجی درجه‌ده موغامدا تمثیل اولونور، سونرالار پاپ، جاز و… ده. بئله‌لیکه آذربایجان خالق موسیقیسی ایکی اساس حیصه‌دن عبارت دیر: آشیق موسیقیسی، موغام.
آشیق(Aşıq) موسیقیسی
آشیق (Aşıq) موسیقیسی یالنیز تورک خالقلارینا عایید‌دیر، نئجه کی آشیق ادبیاتی – فولکلوروموزون بیر قولو اولارکن –تورک سویلو خالقلاردان باشقا هئچ خالقدا اولمامیشدیر. بو موسیقی دده قورقود کیمی اوزان‌لارین صنعتی‌نین دوامی‌دیر و سینه‌دن سینه‌یه، نسیلدن نسیله کئچرک بیزلره گلیب چاتمیشدی. بو صنعتین هر زمان گؤرکملی سیمالاری اولموشدور. دده قورقوددان توتموش، خسته قاسیم، آشیق غریب، قوربانی، عباس توفارقانلی، آشیق علسگر و… یه قدر. بورادا مقصدیمیز آشیق موسیقیسی حاققیندا صؤحبت آچماق دگیل، بلکه یالنیز قیساجا اونون موغام‌لا فرقلرینی ایضاح ائتمک قصدینده‌ییک.
آشیق موسیقیسینی موغامدان آییران موختلیف جهت‌لری وار: آشیق موسیقیسی ادبیات باخیمیندان بوتؤولوکده فولکلوروموزدان(آشیق ادبیاتیندان) قیدالانیر. بئله کی اوندا تکجه خالقیمیزین یارادیجیلیغی و اونون آشیق‌لارینین یارادیجیلیق‌لاری ایفا اولونور. حال بو کی موغامدا فولکلوردان علاوه کلاسیک ادبیاتیمیزدان و داها دقیقلشسک غزلدن فایدالانماق اولور. سؤزون اصل معناسیندا بیرینجیسی یالنیز آذربایجان فولکلورونا دایانیر، آنجاق ایکینجیسی آذربایجان کلاسیک ادبیاتینا و کلاسیک شاعیرلرین اثرلرینین او جومله‌دن: فضولی، سید عظیم شیروانی، صابر، واحید، شهریار و… اساسیندا ایفا اولونور.
موسیقی باخیمیندان دا بونلارین هر بیری‌نین اؤزللیک‌لری وار. بورادا دا بونلاری بیری بیریندن آییران موختلیف جهت‌لر وار. او جومله‌دن: موسیقی‌نین لاد قورولوشو، اونون موسیقی حیصه‌لری یعنی شعبه‌لردن و یا عکسینه اولاراق هاوالاردان عیبارت اولماسی، موسیقی‌نین نئجه ایفا اولونماسی(ایستر اینسترومئنتال ایستر ووکال – ایئنسترومئنتال صورتده)، اونلارین ایفا اولونماسیندا هانسی موسیقی آلت‌لریندن فایدالانماسی، هر بیری‌نین ایفاچیلیق مکتب‌لری و….
اؤرنک اوچون ایفاچیلیق مکتبی آشیق موسیقیسینده گئنیش یئر توتور. بئله کی آذربایجانین آشیق موسیقیسی بیر نئچه مکتبه بؤلونور: بورچالی، قازاخ، تبریز- قاراداغ، اورمو – سولدوز، زنجان – ساوا – قوم، همدان و س. بونلارین هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص هاوالار ایله یاناشی اورتاق هاوالاری دا وار، ایستفاده اولونان آلت‌لر باخیمیندان، هاوالارین نئجه ایفا اولونماسی(یالنیز هاوالارین و ماهنی‌لارین اوخونماسی و یا خود بوی بویلاما و داستان اوخوما طرزینه گؤره) باخیمیندان دا بیری بیریندن سئچیلیرلر. میثال اوچون اورمو یا بورچالی مکتبینده یالنیز قوپوز چالینیر و باشقا موشایعتچی یعنی بالابان، قاوال و باشقا آلت‌لر ایفاچیسی آشیقی موشاییعت ائتمیر و یا اورمو مکتبینده بوی بویلاما و یا داستان اوخوما اساس یئری توتور، حال بو کی باشقا مکتب لرده بو عنعنه‌لر یوخدور.
آنجاق موغامدا وضعیت تام باشقا جور اولور. میثال اوچون: کئچمیش زمان‌لاردا شیروان، قاراباغ، تبریز موغام مکتب‌لری اولموشسادا، ایندی داها آذربایجان موغاملاری و اونلارین شعبه‌لری، گوشه‌لری، تصنیف‌لر، رنگ‌لر و… ایفاچیلیق مکتبلریندن آسیلی اولمایاراق هر یئرده واحید طرزده ایفا اولونور و یا موسیقی آلت‌لرینه گلدیکجه موغام ایفاچیلیغین اساسی اوچلوک(تار، کامانچا، قاوال)دان عبارت اولور و اونا موختلیف آلت‌لر ده آرتیرماق اولار.
بو صادالادیغیمز موضوع‌لار هئچ ده بو دئمک دگیل کی بو ایکی موسیقی بیری بیرینه گؤره ضد مؤوقع توتورلار. بوتون بو مساله‌لری نظرده توتماقلا یاناشی بونلارین هم ادبیات باخیمیندان همی ده موسیقی قورولوشو و اونلا ایلگی ده اولان مؤوضوعلاردا اورتاق مؤوقع‌لری واردی. اؤرنک اوچون فولکلور ادبیاتی(بایاتی، قوشما، گرایلی و…) ایکی‌سینده‌ده ایشلنیر. موسیقی باخیمیندان دا بونلارین اورتاق جهت‌لری وار. او جومله دن خالق ماهنیلارینی، ضربی موغاملاری و… آد آپارماق اولار. اونا گؤره بونلارین سرحدلرینی بو راحاتلیق‌لا ترسیم ائتمک اولمور.
موغام (Muğam)
موغام سؤزونون اطرافیندا موختلیف فیکیرلر سؤیله‌نیلمیشدیر. او جومله‌دن قدیم دؤورلردن بری بیر عنعنه اولاراق موغام سؤزونو عربحه اولان « مقام[یئر، جایگاه] » لا بیرلشدیرمیش و اونو عرب منشالی بیر سؤزجوک کیمی تقدیم ائتمیشلر. بو بیر قایدا اولاراق بوتون موغام‌لارین آدلاری، موغام شعبه‌لری و گوشهلرینین آدی‌نین آراشدیریلماسیندا دا اؤزونو گؤستریر. بئله کی بوتون بو سؤزلر و یا خود اونلارین چوخوسو عرب و یا فارس منشالی سؤزلر اولدوغو قئیده آلینیر. حال بو کیمی بو ایکی دیل ایله یاناشی تورک دیلی ده ایسلام مدنیتی نین اساس دیل لریندن بیری اولموش یا باشقا سؤزله دئییلسه ایسلام مدنیتی بو اوچ دیلده یاییلمیش و اینکشاف ائتمیشدیر. اونا گؤره ده تورک دیلینی بو مدنیتدن آییرماق اولماز، ایستر ادبیاتدا، ایستر موسیقی ده، ایسترسه شریعت حؤوزه‌سینده و….
موغام سؤزو آذربایجانین قدیم تاریخینه ایشاره ائتمکده‌دیر. موغ، موغان سؤزلر ایله علاقه‌دار اولموش. بیرینجیسی قدیم آذربایجاندا یاشایان میدیا(ماد) طایفالاریندان اولان موغ‌لار طایفاسی اولموش. بونلار زردوشت شریعتینین روحانی‌لری اولموش و اود اوجاقلاریندا بو شریعتین مذهبی عنعنه‌لرینی حیاتا کئچیریمیشلر. ایکینجیسی‌ده آذربایجاندا خزر دنیزی‌نین قیراغیندا بیر دوز اولموش و هابئله موغ طایفاسی‌ایله دا علاقه دار اولموشدور. موسیقی عالیم‌لری‌نین فیکرینه گؤره موغام سؤزو ایلک دفعه اولاراق موغان شکلینده ایشلنمیشدیر. آذربایجانین بؤیوک شاعیری گنجه‌لی نظامی‌نین اثرلرینده ده موغام، موغان واریانتدا قئیده آلینمیشدیر:
موغنی بیر هاوا چال / موغ‌لار کیمی بیر موغان هاواسی چال.
من بئینوانی او هاوا ایله / عزیزله و هاوانی داها قیزدیر.
باشقا یئرده : موغنی، او قدیم هاوانی چال / منه بو داستانی [یازماقدا] کؤمک ائله.
بلکه دونیانین داستانیندان جانیمی قورتاردیم / بو داستانی سونا چاتدیردیم.
بونو نظرده توتماقلا، آذربایجان تورکجه‌سینده گرامئر باخیمیندان «ن» حرفی نین «م» حرفینه چئوریلمه‌سی طبیعی بیر حادثه‌دیر، بو نتیجه‌نی چیخارماق اولار کی موغام لا موغان عینی سؤز‌دور. بئله‌لیکله بو باخیمدان موغام/موغان موسیقیسی موغ‌لارین چالیب، اوخودوق‌لاری هاوالار دئمکدیر و اونون آدی آذربایجاندا ۲۷۰۰ ایلدن چوخ، اوزون بیر تاریخه مالیک‌دیر. موغام سؤزو باشقا خالق‌لارین آراسیندا بیر پارا دگیشیکلره معروض قالاراق، اونلارین دیللری‌نین قایدالارینا اویغون شکیله دوشموشدور : عرب لرده «مقام» ، تورک لرده«ماکام»، اویغورلار و تورکمن لرده «موکام»، اؤزبک‌لر و تاجیک‌لرده «ماکوم».
موغام دئدیکده اونون موختلیف آنلام‌لاری مئیدانا گلیر:
1- موغام آذربایجان خالق موسیقیسی‌نین بیر نؤوعونه دئییلیر. داها دقیقلشسک، موغام آذربایجانین میللی موسیقیسی دئمکدیر. بئله‌لیکله بورادا موغامدان مقصد بیر نؤوع موسیقی‌دیر.
2- موغامین ایکینجی آنلامی آذربایجان موغام‌لارینی دستگاه‌لار شکلینده ایفا ائتمه‌سی‌دیر. او جومله‌دن شور، راست، هومایون، سئگاه، بایاتی قاجار و…. « دستگاه » فارس سؤزو اولموش و آنلامی موغام‌لا عینی‌دیر، اونا گؤره اونون موغام یئرینه ایشلدیلمه‌سی دوزگون دگیل.بعضی موسیقیچی‌لر و موسیقی‌شوناس‌لار ایستر – ایسته‌مز موغامین بو آنلامینی لاد (پرده) مفهومو ایله آییرماق ایسته‌میرلر. حال بو کی بونلاری بیری بیریندن آییران موختلیف جهت‌لر واردی، او جومله‌دن: آذربایجان موغام موسیقیسی یئددی اساس لاد اوزرینده قورولموشدور. بو یئددی لاد بونلاردان عیبارت دیر: راست، چاهارگاه، شور، سئگاه، بایاتی شیراز، شوشتر، هومایون. اساس موغام‌لار دا یئددی اولور: راست، شور، شوشتر، بایاتی شیراز، هومایون، چاهارگاه و زابول سئگاهی. بورادا یئددی اساس موغام لا یئددی اساس لاد اوست – اوسته دوشور. آنجاق بونو بیلمک لازیمدیر کی موغام‌لاریمیز بو یئددی لادا اساسلانیرلار و گاهدان آدلاری دا عینی اولور. اؤرنک اوچون راست لاد ایله راست موغامی(دستگاه آنلامیندا) عینی آدا مالیک‌دیر. آنجاق راست موغامیندان علاوه ماهور هیندی، اورتا ماهور، بایاتی قاجار، دوگاه موغام لاری دا راست لادی‌نین اساسیندا ایفا اولونور. باشقا سؤزله دئسک، راست موغامی عاییله‌سینه منسوب دورلار. باشقا میثال : زابول سئگاهی، خاریج سئگاه، میرزه حسین سئگاهی و… سئگاه لادینا باغلی دیرلار و تکجه زابول سئگاهی یئددی اساس موغامدان بیریسی‌دیر و باشقا سئگاه و اریانت‌لاری سئگاهین عاییله‌سی حساب اولونور. بورادا داها سئگاه لاد ایله زابول سئگاه موغامی اوست- اوسته دوشمور.
آذربایجان موغام‌لارینین سایی اوسته آدی چکلین موغام لاردان قات – قات چوخ اولموش و یئددی اساس موغامدان علاوه قیسا موغام‌لار و ضربی موغام‌لاردا اولموشلار. بو قایدا قیسا موغام‌لار و ضربی موغام‌لار دا اولور. یعنی قیسا موغام‌لار و ضربی موغام‌لارین هر بیری بیر لادا باغلی‌دیر. میثال اوچون حیدری ضربی موغامی شوشتر لادی اساسیندا و یا آرازباری، سماع شمس شور لادی اساسیندا قورولموش و ایفا اولونور. بئله‌لیکله لاد لا یئددی اساس موغام بیر بیریندن آیری و فرقلی مساله‌لر دیر.
گاهدان موغامدان مقصد موغام شعبه‌لری و گوشه‌لری‌دیر. موغام‌لارین ترکیبینده ایفا اولونان شعبه و گوشه‌لر هر موغامین بینؤوره‌سی دئمکدیر. میثال اوچون : «برداشت، مایه، عوشاق، حسینی، ولایتی، دیلکش، کوردو، شکسته فارس، عیراق، پنجگاه، راک و قرایی » شعبه و گوشهلرینین بیرلشمه‌سیندن یئددی اساس موغام‌لاردان بیری اولان راست موغامی وجودا گلیر.
موغامین ایفا نؤوع‌لری
موغام‌لار خواننده‌نین ایفا دا اشتراکی اعتبار ایله ایکی طرزده ایفا اولونورلار: ینسترومئنتال (İnstrumental) و ووکال – اینسترومئنتال.(Vokal – İnstrumental)
1- اینسترومئنتال (İnstrumental)
بئله ایفادا یالنیز موسیقی آلت‌لریندن ایستفاده اولونور (او جومله‌دن: تار، کامانچا، بالابان، ناغارا و…) و خواننده اونلاری مشاییعت ائتمیر. اینسترومئنتال ایفانین بیر واریانتی دا «سولو»دور. بو نؤوع ایفاچیلیقدا موغام یالنیز بیر آلتده ایفا اولونور و گاهدان موغامین ریتملی حیصه‌لرینده(رنگ، تصنیف) ناغارا یا باشقا ضرب آلت‌لری‌نین بیریسی اونو موشاییعت ائدیر. بو نؤوع ایفاچیلیق چوخلو تار یا کامانچا واسطه‌سی ایله اولور. آذربایجان موسیقی تاریخینده بو آلت‌لرین بیرینجی سولو ایفاچی‌لاری آذربایجان تاری‌نین آتاسی ساییلان؛ صادق جان اسد اوغلو(تاردا) و هابیل علی‌یئو(کامانچا) اولموشدولار. موغام ایفاچیلیغیندا ایستفاده اولونان اوچلوکدن باشقا موسیقی آلت‌لری بونلاردان عیبارتدیر: ناغارا، بالابان، قانون، عود، سنتور، نئی، چنگ، قارا نئی، باغلاما، تنبور، قوشا ناغارا و…. بونلار بیز آذربایجانلی‌لارین میللی موسیقی آلت‌لری‌دیر. بونلاردان علاوه موغام ایفاچیلیغیندا باشقا خالقلاردان گلمه آلت‌لردن‌ده ایستفاده اولونور: قارمان، ویولون، پیانو و…. بوتون بو آلت‌لر دؤرد اساس حیصه‌ده یئرله‌شیرلر. سیملی آلت‌لر عاییله‌سی: تار، قانون، چنگ، سنتور، عود، تنبور، باغلاما، بربت. کامان آلت‌لری عاییله‌سی: کامانچا، چغانه و…، ضرب آلت‌لری عاییله‌سی: قاوال، دف، ناغارا، قوشا ناغارا و…، نفس آلت‌لری عاییله‌سی: بالابان، نئی، قارا نئی، زورنا و….
2- ووکال – اینسترومئنتال (Vokal – İnstrumental)
بو نؤوع ایفاچیلیقدا هم موختلیف آلت‌لر چالینیر، هم ده خواننده اؤز سسی ایله موغامی ایفا ائدیر. بورادا اوچ آلتین چالینماسی ضروری شرط دیر: تار، کامانچا، قاوال(خواننده بو آلتی چالمالی‌دیر). «اوچلوک» بورادان مئیدانا گلیر.
(آردی وار…)
ایضاح :
بو بؤلومون قایناقلاری ایکینجی بؤلومون سونوندا وئریلیبدیر.
