اورخون یئنی‌سئی کیتابه‌سی‌نین شمال جهتی/ نجیب عاصیم/ چئویرن: همت شهبازی
کیتابه‌نی اوخویان و آچیقلایان: نجیب عاصیم
آذربایجان تورکجه‌سینه چئویرن: همت شهبازی

گیریش
ادبیاتیمیزدا اؤنملی یئر توتان اسکی یازیلی آبیده‌لردن اولان، اورخون یئنی سئی کیتابه‌لری‌نین بیر بؤلومونون اصیل متنی و اونون بو گونکو دیلیمیزه اویغونلاشدیراراق وئریرم. چالیشمیشام قدیم کلمه‌لره قارشیلیق اولاراق بو گونوموزون ان یاخین کلمه‌لرینی سئچیب هر سطرین اؤنونده گتیرم.(‌سیراایله گلَن سای‌لار، کیتابه‌ده اولان سطیرلری گؤستریر)  —- چئویرن
×××
1) … آبیرله آلوشوتوتوق (۱) بیرله سونگوشمیش اَرین قوپ اؤلورمیش. آبین باریقین بوزوپ سوسین قوپ کلورتیمیز(۲) کول‌تیگن ییتی اوتوز یاشینگا(۳) قارلوق بودون ارور بارور(۴) اریکلی یاغی بولدی. تاماغ ایدوق باشدا سونگوشدیمیز.
1) … ایله، آلوشوتوتوق [قومی] ایله محاریبه ائتمیش، ارَن‌لرینی بوتون اؤلدورموش [ایدی]. ائولرینی، بینالارینی ییخیب عسگرلری‌نین هامیسینی گتیردیک. کول تکینین اییرمی یئددی یاشیندا قارلوق قومی گوجلو و مستقل دوشمن اولدو. تاماغ [آددیر] مقدس تپه‌ده محاریبه ائتدیک.

۲) [کول]تیگن اول سونگوشده اوتوز یاشایور(۵) ارتی. آلپ شالچی آقین(۶) بینیپ اوپلایو تکدی ائکی اَریگ(۷) اودیشرو سانچدی قارلوغ اؤلورتیمیز، آز بودون یاغی بولتی. قارا کؤلته سونگوشدیمیز. کول‌تیگن بیر قیرق یاشایور ارتی. آلپ شالچی آقین
2) کول‌تیکن او محاریبه‌ده اوتوز یاشیندا ایدی. جسور شالچی آتینا مینیب فیرلایاراق یوروش ائتدی. ایکی دؤیوشجونو بیر بیری‌نین آردینجا سونگوله‌دی. قارلوغ ( قومونو) اؤلدوردوک، آز اولان بو قوم دوشمن اولدو. قارا گؤلده محاریبه ائتدیک. کول‌تیکن اوتوز بیر یاشیندا ایدی. جسور شالچی آغ آتینا

۳) بینیپ اوپلایو تگدی. آزا التَبَریگ توتدی. آز بودون آندا یوق بولتی. اچیم قاغان ایلی قاماشیغ(۸) بولتوقیندا، بودون اؤلوگ ایکلیک(۹) بولتوقیندا ایزگیل بودون بیرله سونگوشدیمیز. کول‌تیگن آلپ شالچی آقین بینیپ
3) مینیب فیرلایاراق یوروش ائتدی. آزلارین ائلتبَرینی توتدو. آز اولان قوم اورادا محو اولدو. خان عمی مین ائلی ضعیفله دیینه گؤره، خلق اؤلوم حالیندا، خسته لییی اولدوقدا ایزگیل قومی ایله محاریبه ائتدیک. کول‌تیکن جسور شالچی آتینا مینیب،

۴) [اوپلایو تگدی]. اول آت آندا توشـ [ـدی] ایزگیل بودون اؤلتی. توقوز اوغوز بودون کَنتو بودونیم ارتی. تنگری، ییر بولغاقین(۱۰) اوچون یاغی بولتی. بیر ییلقابیش یولی سونگوشدیمیز ائنگیلگی(۱۱) توغو بالیقدا سونگوشدیمیز.
4) فیرلایاراق یوروش ائتدی. او آت اورادا اؤلدو، ایزگیل قومی محو اولدو. دوققوز اوغوز [قبیله] ائلی اؤز  ائلیم ایدی. گؤی یئر قاریشدیغی اوچون [اونلار بیزه] دوشمن اولدو. بیر ایلده بئش دفعه ووروشدوق. ان اول توغو شهرینده ووروشدوق.

۵) کول‌تیگن آزمان آقیغ بینیپ اوپلایو تگدی. آلتی اریگ سانچدی. سونگوشیسینده ییتینچ اریگ قیلینچلادی. ائکینتی قوشلیغاقادا اوغوز بیرله سونگوشدیمیز. کول‌تیگن آز یاغیزین بینیپ اوپلایو تَکیب بیر اریگ سانچدی.
5) کول‌تیکن آزغین آتینا مینیب فیرلایاراق یوروش ائتدی. آلتی دؤیوشجونو سونگوله دی عسگر خلقی ایچینده یئددینجی دؤیوشجونو قیلینجلادی. ایکینجی [دفعه] قوشلیغاقادا اوغوزلارلا ووروشدوق. کول‌تیکن آغ آزغین آتینا مینیب یوروش ائده‌رک بیر دؤیوشجونو سونگوله دی(‌نیزه له دی) .

۶) توقوز ارین گیرو(۱۲) توقیدی(۱۳). اوغوز بودون آندا اؤلتی. اوچونچ یول … ـنده اوغوز بیرله سونگوشدیمیز. کول‌تیگن آزمان آقیغ بینیپ تگدی. سانچدی. سوسین(۱۴) سانچدیمیز، ایلین آتیمیز، تورتونچ چوش باشیندا سونگوشدیمیز. تورک
6) دوققوز دؤیوشجونو چئویریب چارپدی. اوغوز ائلی اوردا اؤلدو. اوچونجو دفعه یول…ـدا اوغوزلارلا ووروشدوق. کول‌تیکن آغ آزغین آتینا مینیب یوروش ائتدی. سونگوله دی. قوشونلارینی سونگوله دیک ائلینی ضبط ائتدیک. دؤردونجو [دفعه] چوش [ایرماغی] باشیندا ووروشدوق. تورک

۷) بودون آزاق قاماشدی(۱۵) یابلاق(۱۶) بو …(۱۷) بیری یه اوزمیش ارمیش. سوسین کول‌تیگن آغیتیپ، تونگرا بیر اوغوش آلپاغو اون اریگ تونگاتیگن(۱۸) یوغیندا اکیریپ اؤلورتیمیز. بیشینچ اَزکنتی قازیندا(۱۹) اوغوز بیرله سونگوشدیمیز. کول‌تیگن
7) ائلی آیاقلارینی ضعیفله دی. قورخاق اولدو، بو … بری یه تقدم ائتمیش ایدی. قوشونونو کول‌تیکن داغیدیب، تونگرا [ائلینه منسوب] بیر سویلو آلپاغو [آدلی آدامی] اون دؤیوشجونو تونگاتیکی‌نین دفنینده چئویریب اؤلدوردوک بئشینجی [دفعه] ازکنتی [محل] یانیندا اوغوزلارلا ووروشدوق. کول‌تیکن

۸ ) آز(۲۰) یاغیزین بینیپ تگدی. ائکی اریگ(۲۱) سانچدی. بالیققا بارمادی. اوغوز آندا اؤلورتیمیز. قورغو(۲۲) ییشساپ(۲۳) یازیسی(۲۴) اوغوزغارو سو تاشیقدیمیز. کول‌تیگن بگ باشلایو قیتمیز(۲۵). اوغوز یاغی اوردوغ باسدی. کول‌تیگن
8 ) آغ آزغین آتینا مینیب یوروش ائتدی. ایکی دؤیوشجونو سونگوله دی. شهره گئتمه دی. اوغوزلاری اورادا اؤلدوردوک. قالانی فتح ائدیب یازدا اوغوزلارین آرخاسی سیرا قوشون چکدیک. کول‌تیکن بَیین باشچیلیغی ایله یوخاری چیخدیق اوغوزلار دوشمن اولدوقلاری حالدا اوردونو باسدیلار.

۹) اؤگسیز(۲۶) آقین بینیپ توقوز ارین سانچدی اوردوغ بیرمه‌دی. اؤگیم قاتون اولایو(۲۷) اؤگله دیم، اَکَله ریم(۲۸)، کلینگونون، قونچویلاریم بونچا یَمه تیریکی(۲۹) کونگ بولتاچی(۳۰) ارتی. اؤلوگی(۳۱) یورتدا(۳۲) یولتا یاتو قالتاچی ارتیکیز.
9) اؤکسوز ( یئتیم) [آدلی] آتینا مینیب دوققوز دؤیوشجونو سونگوله دی. قوشونو تسلیم ائتمه دی. قادین آنام قاووشوب، بؤیوک آنالاریم، باجی‌لاریم، گلینیم، آروادلاریم بو قدَر خلق بوتون دیری‌لر اؤله‌جک ایدی، اؤلن‌لرینیز چادیردا، یولدا یاتیب قالاجاق ایدینیز.

۱۰) کول‌تیگن یوق ارسَر(۳۳)، قوپ اؤلته‌چی ارتیکیز. اینیم کول‌تیگن کَرگک(۳۴) بولتی. اؤزیم ساقیندیم(۳۵)، کؤرور کؤزیم کؤرمز تگ، بیلیر بیلیگیم(۳۶) بیلمز تگ بولتی، اؤزیم ساقیندیم اؤد(۳۷) تنگری یاسار(۳۸) کیشی اوغلی قوپ اؤلکه‌لی تیریمیش
10) کول‌تیکن اولماسایدی هامینیز اؤله‌جک ایدینیز. کیچیک قارداشیم کول‌تیکن اؤلدو. اؤزوم سیخیلدیم: گؤره ن گؤزوم گؤرمز کیمی، دوشونن باشیم دوشونمز کیمی  اولدو، اؤزوم سیخیلدیم. زامانی [طالعی] تانری تنظیم ائده ر. انسان اوغلو اؤلوم اوزره دیری دیر.

۱۱) آنچا ساقیندیم، کؤزده یاش کَلسَر، آتی ده(۳۹) کؤگولته سیغیب(۴۰) کَلسَر، یاندورو ساقیندیم. قاتیغدی ساقیندیم. ائکی شاد اولایو، آرقا کونیم۰۴۱) اوغلانیم، بک‌لریم، بودونیم کؤزی قاشی یابلاق بولتاچی تیپ ساقیندیمیز یوغچی، سیغیتچی، قیتای، تاتابی بودون باشلایو
11) او قدَر سیخیلدیم گؤزومه یاش گلدی، جسمیمه، کؤنلومه سیخینتی [غم غصه] گلدی، تکرار سیخیلدیم [کدرلندیم] چوخ کدرلندیم. ایکی شاد [وزیر] برابر [اولدوغو حالدا] آرخامجا گلَن اوزاق قوهوملاریم، ائولادیم، بَی‌لریم، ائلین گؤزو، قاشی الدن گئتدی دئیه سیخیلدیق. آغلار  قالان ختای، تاتابی ائل‌لرینه باشچی لیق ائتمه‌یه

۱۲) اودار سنگون کلتی. تابغاچ قاغاندا(۴۲) ایسیی‌لیکی کلتی. بیر تومن آغی(۴۳) آلتون کومیش کرگکسیز(۴۴) کلورتی(۴۵) تورکس قاغاندا بؤلَن کلتی. قوری یا(۴۶) کون باتسیقیداقی سغد، بَرچ‌لر(۴۷)، اوچ قیریق بودوندا تنگسنگون اوغیل تارقان کلتی.
12) اودار سنکسون گلدی. چین خانلیغیندان ایسیی‌لیک [آددیر] گلدی. اون‌مین آقچا قیزیل، گوموش، تؤحفه‌لر گتیردی. تورکس [تیبت] خانلیغیندان بؤلن گلدی. گئری ده گون باتیسیندا سوغد، ایرانلی‌لار اوتوز اوچ اولوس ائل‌لریندن تنگسنگون اوغلو تارخان گلدی.

۱۳) اونوق(۴۸) اوغلیم تورگس قاغاندا ماقراچ تامغاچی(۴۹) اوغوز بیلگه تامغاچی کلتی، قیرقیز قاغاندا تاردوش(۵۰) اینچامور کلتی. بارماق ایتگوچی بَدیز(۵۱) یاراتیغما(۵۲) بیتک(۵۳) تاش ایتگوچی تابغاچ قاغان چانقانی چنگسنگون کلتی.
13) عزیز اوغلوم تورکس خانلیغی طرفیندن ماقراچ دامغاچی [مؤهوردار]، اوغوز [ائلی‌نین] بیلیجی دامغاچیسی گلدی، قیرقیز خانلیغی طرفیندن تاردوش [ائلینه منسوب] اینچامور گلدی. معمار، بَزَک ووران، داش اوزرینده یازی یازان چین خانلیغی طرفیندن چانقانی چنگسنگون گلدی.

نجیب عاصیمین آچیقلامالاری:
1 . توتوق: اسیر، “آلوشو”: “آلماق”دان اولا بیلرسه ده بو کلمه‌نین بیر قوم آدی اولماسی مومکوندور.
2. یوخاریدا بیر شخص غایبین و احتمالا گؤره کول‌تکینین آتیندان بحث اولونارکن بوردا یازان اؤزونو ده قاتاراق جمع متکلم صیغه‌سی ایشله‌دیبدیر.
3. یعنی کول‌تیکن ۲۷ یاشیندا ایکن
4. “اَرور”: فعل اسنادی‌نین مضارعی اولوب ایشله‌نیر و “بارور”: واریر دئمک اولوب. بو ترکیب “مستقل و گوجلو” آنلامیندا ایشله‌نیبدیر.
5. اوتوز یاشیندا ایدی دئیه‌جک یئرینه، اوتوز یاشاییر دئییر.
6. موصوفو، مقدردیر ؛ اصلینده “آق آتین”دیر.
7.  “رادلوف” بو ترکیب یئرینه “کیرو” کلمه‌سینی قبول ائدیرسه ده “بیریکی” داها اویغوندور.
8. “قاماشیغ”: قاماشمیش بوندان دیر، مجازا ضعیفله میش .
9. “ایک”: خسته‌لیک و ادات نسبت له “ایکلیک” یعنی خسته‌لیکلی.
10. یئر گؤی بولانیب قاریشدیغی اوچون
11. بو لغتی رادلوف (‌سیلیک) اوخویوب یئنه بئله ترجمه ائدیر. حال بو کی بئله بیر لغت یوخدور. «تامسون” ایسه بو سؤزو “ان ایلکی” اوخویور.
12. رادلوف “کیرو” و تکرار دئیه ترجمه ائدیر. “تامسون” “گیرمک” دن بیله‌رک “چئویرمکله” دئیه ترجمه ائدیر.
13. توقیماق: بیزیم “توخونماغین” عینیسی دیر. چارپماق .
14. اوغوز ائلی ایله باغلی‌دیر، اوغوز عسگری دئمکدیر.
15. قاماشدی: “آیاغی یورولدو” دئیه‌جک یئرینه “آیاغینی یوردو” دئییر.
16. یابلاق: بورادا قورخاق معناسیندا دئییل، ضعیفله‌مک معناسیندادیر. یاخود غرب تورکجه‌سینده کی “یاوی” دان گیزلنمک، قاچماق معناسیندادیر.
17. یولماق: اولماق دان بیر صیغه اولاجاغی آنلاشیلیر.
18. بو ترکیب آددیرسا بوندان علاوه “توکان” بؤیوک و معظم دئمکدیر.
19. تامسون “ازکنتی قدرده” بو ترکیبی محل آدی بیلیر. “قادیندا” صورتینده قبول اولونورسا بیزجه “قیتینده” یئرینه و یا “تنده” معناسیندا اولماسی مومکوندور.
20. تامسون بونو “یاغیز” لغتی ایله برابر اولاراق “آت” آدی کیمی قبول ائدیرسه ده، بیزجه “آزغین” معناسینی ایفاده ائدیر.
21. بونو رادلوف “کیرو” اوخویورسادا تامسون – ون “ایکی اریگ” اوخوماسی داها یاخشی دیر .
22. تامسون “قورغان” اوخویور. ایندی ده چیغتای دیلینده ایشله‌نیر. اوستونده ده “آمغا” کلمه‌سینی قالانین آدی اولاراق سؤیله‌ییر.
23. تامسون “قیشلا” یعنی قیشلاییب کیمی اوخویور. رادلوف ایسه آچیق دئمک اولان “ایشساماق” دان بیلیر.
24. بونو “اووه” دئیه ترجمه ائتمک یانلیش دیز. تامسون “یازینه” شکلینده اوخویور.
25. قیتماق و یا “قیدماق”: یوخاری چیخماق.
26. آناسیز یعنی یئتیم دئمک ایسه ده بورادا “آتین” آدی دیر.
27. اولاماق: قاووشماق. بورادا داخیل اولدوغو حالدا .
28. “اوکه، اوکی آنا، اکه، اَچه” بؤیوک باجی دئمکدیر.
29. “تیریمک” دیری اولماق، یاشاماق و “تیریکی”: یاشایان .
30. بولتاچی: اولیجی معناسیندا صیفت اولوب فعل اسنادی ایله برابر “گله جه یی” ایفاده ائدیر.
31. اولوک: اؤلو
32. یورت: چادیر و مسکن معناسیندادیر.
33. یوق ایسه: اولمایایدی.
34. اجلی ایله اؤلدو.
35. ساقینماق: کدَرلنمک
36. بیلیک: دوشونجه، ادراک
37. زامان، واخت، “اؤدولوک”: موقت، اؤته ری
38. یاساماق: دوزه لتمک، تنظیم ائتمک، قانون و نظام دئمک اولان “یساغ” کلمه‌سی بوندان دیر.
39. رادلوف “آته” یعنی جسمه دئیه ترجمه ائدیر بو معنادا “دی” حرفی مناسبت سیز اولور و بیرده “ده” کی قالین “د” ایله یازیلمیشدیر کی “آتی” ایله بیر کلمه اولا بیلمز و تامسون “اتی” کلمه‌سینی چوخ دئیه ترجمه ائدیرسه “ده” حرفینی حل ائده بیلمیر.
40. ساقیتماق اسم مصدر دیر.
41. “کون”: ائل، خلق معناسیندا ایندی ده “آنا دولو” دا ایشله‌نیر. “ایل کون” دئییلیر. “آرقا” آردینجا اولان توابع دئمک دیر.
42. ““ده” حرفی “دن” و  طرفیندن معناسیله ایشلنمه‌سی غریبه دیر.
43. “آق” دان آقچا دئمکدیر.
44. لازیمی اولمایان تؤحفه‌لر و هدیه‌لر.
45. “کلمک”: فعلی‌نین متعدیسی “کلتورمک” دیر.
46. “قوری”: گئری
47. پارسی‌لر، ایرانی‌لر
48. سئوگیلی و عزیز دئمک دیر. آنجاق “اونوق اوغول” سئوگیلی اوغول یئرینه “کوره کَن” دئمک دیر. چونکو “تورکس خان” اوغلو یوخ، “کوره که‌نی” ایدی.
49. تمغا: دامغا، مؤهور
50. بورادا صیفت اولوب بو خلقه منسوب دئمک دیر.
51. بَزَمک ایله مناسبتی اولان “بَدیز” کلمه‌سی “بزَک” دئمک دیر.
52. بیر نووع اسم فاعل اولدوغو آنلاشیلیر.
53. بیتمک: یازماق، – بیتیک: یازیلی، مکتوب