تورک تصّوف ادبیاتیندا بؤیوک شاعر و ارنلر واردیر. بو سلسله‌نین باشلانغیجینی تورکیستاندان «احمد یسوی» اولاراق بیلرسک، سونرالار «حاج بکتاش ولی»، «مولانا رومی»، «سلطان ولد»، «قایغوسوز ابدال»، «عمادالدین نسیمی»، «حاجی بایرام ولی»، «پیر سلطان ابدال» و «قول همّت» بو یولون آردینی توتموشلار. آما تورکجه اثرلری ندنی ایله بونلارین اؤنونده گئدن و تورک دونیاسیندا هامیدان چوخ آدی دیللرده یاییلان بؤیوک خالق شاعری «یونُس امره» اولموشدور. یونس خالقلار آراسی آد قازانمیش اولو بیر شاعردیر و دونیا بیلگین‌لری طرفیندن یاشامی و شعرلری حاقیندا بیر چوخ آراشدیرمالار گئدیبدیر و بو آراشدیرمالار هله ده دوام ائتمکده‌دیر. ۱۹۹۱ ایلی یونسکو طرفیندن«یونس امره ایلی» اعلام ائدیلدی و بو واسطه ایله بیر داها آدی و آنیسی دونیانین ادبیات اوجاقلاریندا و شعر سئونلر طرفیندن آغیرلاندی و دیوانیندان یئنی تصحیح‌لر یاییملاندی.
یونس ۷ جی قمری یوز ایللیکده یاشاییب و مولانا جلال‌الدین رومی ایله چاغداش اولموش و حتی اثرلریندن آنلاشیلان، مولانا مجلیسینه گئدیب و اونون درگاهیندان فیض‌لر آپاریب. بو سؤزه البته موثق بیر سند الده یوخدور. ساده‌جه یونسین اؤز اثرلرینده آدی گئدن بیر نئچه بیت‌دن و بعضی تذکره‌لردن سؤز ائتمک اولار:
مولانا خداوندگار بیزه نظر قیلالی
اونون گؤرکلو نظری، کؤنلوموز آیناسی‌دیر
مولانا صحبتینده ساز ایله عشرت اولدو
عارف معنایا دالدی چون بئله‌دیر فرشته
یونس امره ۶۳۸ قمری ایلینده آنادولودا دونیایا گؤز آچمیش و ۸۲ ایل یاشاییشدان سونرا ۷۲۰ ایلینده دونیاسینی دگیشمیشدی. اونون حیاتی حاقیندا بیلگی‌لر چوخ آز و افسانه‌لرله قاریشمیش‌دیر. نه دوغولدوغو یئر و نه اؤلدوگو یئر بللیدیر. یونس امره‌یه منسوب اولاراق تورکیه‌ده و حتی آذربایجاندا بیر چوخ درگاه و مقام واردیر. دوکتور محمدزاده صدیق باشقا یونس امره آراشدیرماجیلارینا رغمن، اونون گونئی آذربایجاندا و خوی شهرینده دوغولدوغونو ادعا ائدیر. نئجه کیم نسیمی‌نین ده تبریزلی اولدوغونو وورغولاییر. یونس امره‌یه مقبره اولاراق ان قبول گؤرونن یئر تورکیه‌ده اسکی شهیره باغلی اولان ساری کؤی‌دور. بو یازیدا یونس امره‌نین دوغوم و اؤلوم یئرینه توخونمایاراق، ساده‌جه رحمتلی بختیار وهابزاده‌نین شعرینی گتیرمکله، اونون یئری تورک خالقینین گؤنلونده اولدوغونو سؤیلمک یانلیش اولماز:
بیر یئرده اؤلوب، بس‌نییه مین یئرده دوغولدو
عشقینده یانارکن، یئنی‌دن بیر ده دوغولدو
شعرینده کی حیکمتلی سطیرلرده دوغولدو
بیر یئرده اؤلوب، بس‌نیه مین یئرده مزاری
هر گون قازیلیر چونکو کؤنول‌لرده مزاری
اوتلاردا، چیچک‌لرده و گول‌لرده مزاری
افسانه‌می، گرچک‌می، بو اینسان نئجه اینسان
وارلیق سسی‌دیر قوپموش او تورکون قوپوزوندان!
نئجه کی یونس اؤزو دیوانیندا سؤیله‌میشدی:
تن فانی‌دیر، جان اؤلمز
چون گئتدی، گئری گلمز
اؤلور ایسه تن اؤلور
جانلار اؤله‌سی دگیل!
«یونُس امره» تصوف یولوندا‌سیر و سلوکا باشلاماسیندا ایلک اؤنجه حاجی بکتاش ولی قاپیسینا گئتسه ده و یا سالتوق و بایرک‌دن نصیب آلسادا، سونرالار اونا ان چوخ ائتکی بوراخان و اونون مُرادی اولان بؤیوک تصوف اری «تاپدوق امره» اولموشدور. نئجه کی اؤزو دیوانیندا سؤیلمیش کی، یونس بیر دوغان ایدی قوندو تاپدوق قولونا. مناقبین روایتلرینه گؤره یونس قیرخ ایل تاپدوق امره‌نین حضوروندا قوللوق و خدمت ائدیب و اوُزون سوره ریاضت و سوسقونلوقدان سونرا دیلی آچیلمیش و تاپدوقون امریله سؤز سؤیله‌ییب و شاعر اولموشدور.
تاپدوقون تاپیسیندا، قول اولدوق قاپیسیندا
یونس مسکین چیی ایدی، پیشدیک الحمدالله
یونس تاپدوقون درگاهیندا فیض‌لر آلمانین گرچگینی دفعه‌لرله شعرلرینده دیله گتیریب و اؤزونو اونون درگاهیندا بیر‌دیلینچی و سائل کیمی گؤرموش:
عشق سلطانی تاپدوق دورور، یونس گدا بو قاپیدا
گدالارا لطف ائله مک، هم قاعده‌دیر سلطانا
بو حادثه‌نی عکس ائتدیرن ان اؤنملی قایناق حاجی بکتاش ولی ولایتنامه‌سی‌دیر کی بیز بورادا همان روایتی رحمتلی عبدالباقی گؤلپینارلی‌نین حاضیرلادیغی متندن نقل ائدیریک:
«حاجی بکتاشین شؤهرتی هر یانا یاییلدی، هر طرفدن مُرید، مُحب گلمه‌یه باشلادی. سماع‌لار، صفا‌لار سورولوردو، مجلیس‌لر قورولوردو. یوخسول‌لار گلیرلر، زنگین اولورلار. موراد آلماق دیله‌ینلر، باش وورورلار، مورادلارینا یئتیشیردیلر.
سیوری حیصارین گونئیینده (اصلینده قوزئی‌دیر. اوستاد گؤلپینارلی سهو قید ائدیبدیر) «ساری گؤک» آدیندا بیر کند واریدی. او کندده دوغولموش یونس امره آدلی بیری واریدی. بو ارنین مزاری دا گینه دوغولدوغو یئره یاخین‌دیر. یونس، اکینچیلیکله گئچینیر، یوخسول بیر آدامیدی. بیر ایل قحطلیک اولموشدو، اکین و محصول گؤورمه میشدی. حاجی بکتاشین وصفینی او دا ائشیتمیشدی. گئدیم، بیر آز بیر شئی ایسته ییم دئدی. بیر اؤکوز آلو یوکله‌دی، گئدیب «قارا اؤیوک»ه چاتدی، خونکارا (حاجی بکتاش ولی‌یه) دئدی: یوخسول بیر آدامام، اکینیمدن بیر شئی آلا بیلمه‌دیم، آلونو آلین، عوضینده منه بوغدا لطف ائدین اهلیمله، عیالیمله عشقینیزه مصرف ائده‌ک. خونکار امر ائتدی، آلونو یئدیلر. بیر ایکی گون سونرا یونس مملکتینه دؤنمگی قرارلاشدیردی. خونکار بیر درویش گؤندردی، سونرا دئدی بوغدا می وئریم، نَفَس‌می؟ یونسا سوروشدولار، دئدی: من نفسی نه ائدیم، منه بوغدا لازیم‌دی. خونکارا بیلدیردیلر. بویوردو کی: هر آلونون‌دنینه، اون نفس وئریم. یونسا بونو سؤیله‌دیلر. دئدی: اهلیم وار عیالیم وار، منه بوغدا لازیم‌دیر. بونون اوزه‌رینه اؤکوزونه بوغدا یوکله‌دیلر، یولا دوشدو. فقط کندین آشاغیسینا گلینجه حامامین اویانینداکی یوخوشو چیخار چیخماز اؤز اؤزونه دئدی کی نه اولمویاجاق ایش ائله‌دیم من، ولایت ارنینین محضرینه یئتیشدیم، منه نصیب تقدیم ائتدی، هر آلونون‌دنینه، اون نفس وئردی، قبول ائتمه‌دیم، وئریلن بوغدا بیر نئچه گون ده یئییلیر بیتر. بو اوزدن او نصیب‌لردن محروم قالدیم. دؤنوم، تکرار قاییدیم بلکی گینه هیمّت ائدر. بو فیکیرله دؤنوب تکرار تَکّیه گلدی. بوغدانی ائندیردی، ارنلر دئدی، منه هیمّت ائتدیگی نصیبی وئرسین، بوغدا گرکمز منه. خلیفه‌لر گئدیب خونکارا بیلدیردیلر. خونکار، او ایش بوندان بؤیله اولماز، او قیفیلین آچارینی تاپدوق امره‌یه وئردیک. اونا گئتسین، نصیبینی اوندان آلسین دئدی. خلیفه‌لر خونکارین سؤزونو یونس امره‌یه سؤیله‌دیلر. او دا تاپدوق امره‌یه گئتدی. خونکارین سلامینی سؤیله‌دی. اولانی – بیته‌نی آنلاتدی. تاپدوق سلامی آلدی، صفا گلدین، قدملر گتیردین، حالین بیزه معلوم اولدو، خیدمت ائت، امک وئر. نصیبینی آل دئدی.
یونس تاپدوق امره‌نین تَکّه‌سینه (خانقاهینا) اودون چکر، آرخاسیله گتیریردی. یاش آغاج کسمز، اگری اودون گتیرمزدی. قیرخ ایل خیدمت ائتدی. گونون بیرینده تاپدوق امره‌یه بیر نَشه گلدی، حاللاندی. مجلیسینده «یونس گوینده» آدلی بیر شاعر واردی، اونا دئدی سؤیله. او میرین – قیرین ائتدی، سؤیله‌مه‌دی. تاپدوق، یونس دئدی، صُحبت ائت. شؤوقمیز وار، ائشیده‌ک. یونس گینه سؤیله‌مه‌دی، بو سفر تاپدوق، «یونس امره»یه دؤندو خونکارین نفسی یئرینه گلدی، واقتی تامام اولدو. او خزینه‌نین کیلیدینی آچدیق، نصیبینی وئردیک، تئز اول سؤیله دئدی. همن یونس امره‌نین گؤزوندن بیر پرده قالخدی، سؤیله مگه باشلادی. سؤیله‌دیگی نفسلر بؤیوک بیر‌دیوان اولدو.» (ولایتنامه حاجی بکتاش ولی /حاضیرلایان عبدالباقی گؤلپینارلی / استانبول / انقلاب یایینلاری / صص ۴۷-۴۸)
یونس امره دیوانیندا عشق و اینسان سئوگیسی هر شئدن چوخ گؤزه دگیر. یونسو عشق ائلچیسی آدلاندیرماق اولار. او دونیانین ان گؤزل ایش و اوغراشینی «عشق»ده گؤرور. عشقدن نصیبسیز قالان اینسانی، اینسان دگیل حیوان بیلیر. اوندا اولان گؤنولو، داش سانیر:
عشقسیزلره وئرمه اؤیود، اؤیودوندن آلیر دگیل
عشقسیز آدم حیوان اولور، حیوان اؤیود بیلر دگیل
ائشیدین ای یارنلر، عشق بیر گونشه بنزر
عشقی اولمایان گونول بنزتسن تاشا بنزر
یونس تانری درگاهینا دوعا قیلاندا پول– پارا اوچون دگیل، عشق اوچون یالواریر و بوتون دردلرین درمانینی عشقده گؤرور و عشق اوغروندا تام سرمایه‌سینی وئرمکدن بئله واز گئچمیر و بونو ساده‌جه سؤزده دگیل عملده بئله و افسانه‌لره قاریشمیش یاشامیندا دا گؤروروک. غنایی و عرفانی ادبیاتدا عشق هر قوندودان چوخ ایشله‌نیر، آما یونس امره دیوانیندا داها اوستون و داها اؤنملی یئر آلماقدادیر. هئچ بیر شاعر عشقه دایر یونس امره‌نین سؤیلدیگی قدر سؤیله‌مه‌ییب.
عشق‌دیر بو دردین درمانی، عشق یولوندا قویدوم جانی
مسکین یونس دئر ای غنی، بیر دم عشقسیز قالمایاییم.
سرمایه‌میز بیر جان ایدی، اونو داهی آلدی عشق
نه سرمایه وار، نه دوکان، بازارا نه‌یه واراریم ؟
عاشیق اولماق گؤزه بسیط گلسه ده، عملده چتینلیک‌لرله دولودور. چونکو «عشق شهرینه» وارماق چوخ دا ساده و قولای دگیل. اورایا گئتمک ایچین اوچ یوز‌دنیزدن گئچمک و سونرا یئدّی‌جهنم گؤرونمک و هر بیرینده کول اولماق گرکیر:
بوندان عشقین شهرینه اوچ یوز‌دنیز گئچرلر
اوچ یوز‌دنیز گئچیبن یئدی تامو بولاسین
یئدی تامو دا یانغیل، هر بیرینده کول اولغیل
وجودون اوندا قوغیل، آیروق وجود بولاسین
یونس‌دان «تانری هارادادیر؟» سوروشسانیز، اونون بیر تک جوابی وار. تانری نه یئرده و نه گؤیده‌دیر. او اینسانلارین گؤنلونده‌دیر. و بو نکته ده، یونس امره‌نین بیر باشقا اؤنملی دونیا گؤروشونو بیلدیریر. بو حاقدا اثرلرینده بیر چوخ اؤرنک واردیر:
سورار ایسن دوست نرده‌دیر، نرده ایسترسن اوردادیر
هم گؤنولده، هم جاندادیر، هیچ قالمادی گومانیمیز !
چوخ‌جهد ائدیب ایسته‌دیم، یئری گؤیو آرادیم
هیچ مقامدا بولمادیم، بولدوم اینسان ایچینده
گؤنول چلبین تختی، چلب گؤنوله باخدی
ایکی‌جهان بدبختی، کیم گونول ییخار ایسه !
بن گلمدیم داعوا ایچین، بنیم ایشیم سئوگی ایچین
دوستون ائوی گؤنول‌لرده، گؤنول‌لر یاپمایا گلدیم
یونس بئله دوشونور کی حقیقت منزلینه چاتماق ایچین، عشق یولونا گیرمک لازم‌دیر و شریعت اهلی عشقه اؤنم وئرمدیکلریندن دولایی حقیقت عالمیندن اوزاق‌دیرلار:
شریعت اهلی ایراق، یئتنمز بو منزیله
من قوش‌دیلین بیلیرم، سؤیلر سولیمان بانا
البته هر کس اونون شعرلرینی بیر چئشید آنلاماییب. روایتلره گؤره اونو تکفیر ائدنلر و موسلمانلیقدان خاریج سایانلاردا وارمیش. بو شخصلریندن «ملا قاسیم» آدیندا بیر قاضی‌نی آد آپارماق اولار کی سونرالار اونونلا یونس امره آراسینداکی دانیشیق گرچکدن زیاده افسانه‌لره چئوریلمیش و بیز بورادا هله لیک او روایتلره توخونماق ایسته میریک:
حقیقت بیر‌دنیزدیر، شریعت اونون گمی‌سی
چوقلاری گمیدن چیخیب‌دنیزه دالمادیلار
دؤرت کیتابی شرح ائدن، عاصی‌دیر حقیقت ده
زیرا تفسیر اوخویوب، معناسین بیلمه‌دیلر
هر کیمسه تانرییا اینامی وارسا و اونو سئویرسه گرک کی تانرینین ان گؤزل یارادیلیشینی یعنی اینسانی سئوسین. اونو آلچاق توتماسین و بوتون میلّت‌لره بیر گؤز ایله باخسین، اینسانلارا یاردیم اولسون و اونلارین دردینی اؤز دردی بیلسین و اؤزونه بگندیگینی اونلارا دا بگنسین:
بیر گؤنول ییخدین ایسه، بو قیلدیغین ناماز دگیل
یئتمیش ایکی میلّت داهی الین یوزون یوماز دگیل
یئتمیش ایکی میلّته بیر گؤز ایله باخمایان
شرعین اولیاسی سا، حقیقتده عاصی‌دیر
آدیمیز مسکین‌دیر بیزیم، دوشمانیمیز کین‌دیر بیزیم
بیز کیمسه‌یه کین توتمازیز، قامو عالم بیردیر بیزه
یونس امره دئر خوجا، گرکسه وار بین حاجّا
هپی‌سیندن اییی‌جه، بیر گؤنوله گیرمکدیر
ائله محض بو شعرلردن اؤترو دونیا، یونس امره‌نی بیر اومانیست و اینسان سئور شاعر کیمی تانیییر. او اینسانی، قوتسال کیتابدا گلدیگی کیمی، یارادیلیشین ان اؤنملی جانلیسی و تانرینین یئر اوزونده کی خلیفه‌سی سانیر و اونا حؤرمت و سایغی دویماغیدا ان اوستون سویه ده اله آلیر و بو مؤضوع باره‌سینده چوخ تاکید ائدیر. اونون بو حاقدا گؤروشو، یارادیلانی یاراداندان اؤترو سئوه لیم‌دیر.
اونون شعرلرینین‌دیلی اورتاق تورکجه ساییلا بیلر. چوخ ساده و یالین بیر ایفاده ایله عرفانی مضمونلاری شعر‌دیلی ایله سؤیله‌میش. یونس بوتون کایناتداکی جانلی – جانسیزلاری هر زامان یئنی بیر ایشده و آللها دوغرو حرکتده گؤرور و اینسانلاری دا بو جریانا قاتیلماغا چاغیریر و داغلار ایله، داشلار ایله آللاهی چاغیریر و سحرلرده قوشلار ایله آللاهین درگاهینا دوعا ائدیر.
مولانا جلال الدین‌نین شعرلرینده «نی» اؤز اصلیندن و اؤز‌دیاریندن اوزاق دوشنلری تمثیل ائدر. بو‌نی هر زمان سوُز و گداز ایله اؤز وارلیق‌نیستانینا و اؤز اصیل یوردونا دؤنمک ایستر. یونس امره‌نین شعرلرینده «دولاب» بونو تمثیل ائدر. دولاب اصلینده بیر آغاج ایمیش کی اونو کسیب و دولابا لایق گؤرموشلر و ایندی دولابین بو اینیلتی و زاریسی اوندان اؤترودور:
منی بیر داغدا بولدولار
قولوم قانادیم قیردیلار
دولابا لایق گؤردولر
اونون اوچون ابنله‌ییرم
دولگرلرده منی یوندو
هر اعضام یئرینه قوندو
بو اینیلتی حقدن گلدی
اونون اوچون اینیلرم
یونس بیر باشقا شعرینده گتیریر کی اریک آغاجینا چیخیب و اورادا اوزوم یئییر. باغبان گلیب اونا آجیغلانیر کی نه‌دن منیم گیردکانلاریمی یئییرسن.
چیخدیم اریک دالینا، آندا یئدیم اوزومو
بوستان ایسسی قاقیییب، دئر نه یئرسین قوزومو ؟
بو بیتی سونراکی دؤره‌لرین شاعیر و عارفی، نیازی مصری بئله یوروملاییر کی بو اوچ میوه، شریعت، طریقت و حقیقت یولونو تمثیل ائدیر. اریک ناخالص اولدوغونا گؤره سلوک یولوندا شریعت یولودور. شریعت لازیم‌دیر آما کامل دگیل. اوزومده ده کیچیک‌دن‌لر وار و هله تام خلوصا چاتماییب‌دیر. اوندان دولایی اوزوم طریقت یولونو و گیردکان تام مغز و خالص اولدوغو ایچین حقیقتی بیلدیرر. بو شعر یونس امره‌نین ان چتین و ان ابهاملی شعری ساییلا بیلر. بو شعرده دئییلیر کی بیر سئرچه‌نین قانادینی قیرخ قاقینا ( گاری) چکه بیلمدی. بیر لک لک بیر قودوق دوغدو و بیر میلچک بیر قارتالی قالدیریب یئره ووردو. شعرین سون بیتی بئله‌دیر:
یونس بیر سؤز سؤیله میش، هیچ بیر سؤزه بنزمز
منافقلر الیندن اؤرتر معنا یوزونو !
یونس امره نه قدر بؤیوک و اورگه یاتان بیر شاعیر اولورسادا اولسون آما تاسوفله ایراندا اونون حاقیندا چوخ آز اثر یاییلیب و ساده‌جه بو سون ایللرده بعضی اثرلر گؤن اوزو گؤرموش. بورادا چالیشیلمیش یونسا عاید اولان بوتون اثرلر ان قیسا صورتده اولموش اولسادا تانیتیلسین و بعضی‌لری تنقید اولونسون.
یونس حاقیندا ایراندا یاییلان بیرینجی اثر انقلابدان ایکی ایل اؤنجه بیر کیچیک جزوه کیمی اولاراق «یونس امره شاعر انسانگرای ترک» آدیندا طلعت سعید حلمان تالیفی‌دیر کی وحید امامی طرفیندن انگلیزجه‌دن فارسجایا چئوریلیب. سونرا اوزون بیر سوره هیچ بیر اثر چاپ اولونماییب و ۱۳۷۷ ده‌سیامک حسینعلی زاده طرفیندن «عشق ایشیغی» آدیندا یونس-ون سئچیلمیش دوخسان دؤرد شعری تبریزده تلاش انتشاراتی طرفیندن یایینلانیب. ۱۳۸۴ ده پروفسور «آنه ماری شیمل» ین یازدیغی «یونس امره ایله یوللاردا » ( با یونس امره در راهها ) آدلی کیتابین فارسجا چئویریمی خانم دوکتور ماهرخ مقصودی امگی ایله و « کاروان حلّه» یایینلاری طرفیندن چاپ اولونوبدور. بو کیتاب تاریخی-تخیلی قیسا بیر رمان کیمی یونس امره‌نین حیاتی‌نی، یونس-ون شعرلری و منقبله‌لری اساسیندا اله آلمیشدیر و یازیلارین آراسیندا بیر چوخ شعرلر سالینمیشدیر. بانو شیمل بئش ایل آنکارا اونیورسیته‌سینده تدریس ائمیش و همان ایللرده بو کیتابی قلمه آلمیشدیر. اؤزو دئدیگی کیمی بو ایللرده دفعه‌لرله آنادولونون بیر چوخ یئرینی گزمیش و یونس-ون گؤزو ایله بؤلگه‌نین دورومونا باخمیش. فارسجا ترجومه‌سی متوسط بیر ترجومه کیمی قبول اولونا بیلر. آنه ماری شیمل-ین «اسلامین عرفانی بویوتلاری» ( ابعاد عرفانی اسلام ) کیتابیندا دا تصوفا دایر و یونس امره حاقیندا اوخومالی و گؤزل مطالب واردیر. اوستاد توفیق سبحانی ۱۳۸۵ ده «صوفیان نخستین در ادبیات ترک» ( تورک ادبیاتندا ایلک متصوفلر ) کیتابی فارسجایا ترجومه ائتمیش. بو کیتابین بیرینجی بؤلومو احمد یسوی-یه و ایکینجی‌سی ایسه یونس امره-یه عاید‌دیر. بو اثر بو گونه کیمی یونس امره حاقیندا ایراندا یاییلان ان اؤنملی کیتاب ساییلا بیلر. اثرین مؤلفی تانینمیش آراشدیرماجی رحمتلی پروفسور محمد فواد کؤپرولودور. رحمتلی دکتر غلامحسین بیگدلی ده یونس امره‌نین آنادان اولماسی‌نین ۷۵۰ ایللیگی مناسبتیله، اونون دوققوز شعرینی منظوم اولاراق فارسجایا چئویرمیش و ۱۳۷۰ ایلینده وارلیق درگیسی‌نین ۸۱ و ۸۲ ساییلاریندا چاپ ائتمیشدیر. بو چئویریلر سونرالار اونون‌دیوان اشعار کیتابی‌نین سون بؤلومونده چاپ اولونوب. بو اثری «مرکز» یایین ائوی تهراندا نشر ائدیب. بیر باشقا اثر، «گزیده اشعار عرفانی یونس امره» کیتابی، یونس امره‌نین سئچیلمیش شعرلرینی احتوا ائدیر. بو کیتابدا دوکتور قدیر گلکاریان (گول‌دیکن) یونس‌دان ۵۰ عرفانی شعرین تورکجه لاتین الفبا ایله برابر فارسجا ترجومه‌سینی وئریبدیر. بو کیتاب « یاران» یایینلاری طرفیندن تبریزده ایشیق اوزو گؤروبدور آما تاسّوفله فارسجا ترجومه ده شاشیردیجی یانلیشلار یئر آلیب‌دیر. اؤرنک اوچون ۳۱ و ۳۲ جی شعرده اسریمیش (Esrimiş) سؤزجویو «اسیر» آنلامیندا گلیب کی دوغرو آنلامی «مست و سرخوش» دئمکدیر و ۳۲ جی شعرین سون بندی یانلیش ترجومه اولونوبدور. ۳۳ جو شعر ده «اوچماق » ( Uçmak/ Uçmağ ) سؤزجویونون آنلامی مصدر اولاراق اوخونوب و فارسجا «پریدن» گلیب‌دیر. حال بو کی دوغرو آنلامی ایسیم اولاراق اسکی تورکجه ده « جنّت / بهشت » دئمکدیر و همین یانلیشدان دولایی بو شعرین تام گؤزللیگی اسکیلیب‌دیر. بو گؤزل شعردن ایکی بند:
بانا اوچماق نه گرکمز ( نَمه گرگ )
هرگیز کؤنلوم آنا باخماز
ایش بو بنیم زاریلیگیم
دگیلدیر بیر باغ ایچین
اوچماق، اوچماغین دئدیگین
مؤمین‌لرین یئلتدیگین
واردیر اوردا بیر قاچ حوری
هوسیم یوخ اوچماق ایچین
یانلیش ترجومه‌سی بؤیله وئریلیبدیر: پرواز برایم لزومی ندارد / هیچگاه میلی به این ندارم / این همه زار و ناله ام /نیست برای‌نیل به باغ. *** پرواز و پر کشیدنم / امیال با ایمانهاست / هستند حوریانی که / ندارند هوسی برای پرواز.
حال بو کی دوزگون چئویریمی بؤیله‌دیر: من‌نیازی به بهشت ندارم / و هرگز دلم به آن توجهی ندارد / این همه ناله و زاری من /نیست به خاطر یک باغ *** آنکه میگویند بهشت / آن خاستگاه مومنین است / در آنجا فقط چند حوری است / من هوسی به بهشت ندارم.
و ۴۳ جو شعرده یئنه ده بو یانلیش تکرار اولونوبدور و «اوچماق لا دامو» کی اسکی تورکجه ده «جنّت ایله‌جهنم» دئمکدیر فارسجادا «پریدن و ماندن (!)» ترجومه ائدیلیبدیر. یونس امره دیوانیندا ۳۰ کره‌دن آرتیق اوچماق سؤزجویو بو آنلامدا یعنی جنت معنی‌سینده ایشلنیب‌دیر. اؤرنگین:
عاشیق می دئیم بن آنا تانرینین اوچماقین سئوه
اوچماق داهی توزاغمیش مؤمین جانلارین توتماغا
حوریلرله بیله یاتان، اوچماق قوخوسونا باتان
آندا بولبول اولوب اؤتن، بوندا زنا قیلمایاندیر
یا خود ۲۳ جو شعرده «قیمتلی» (Kıymetli) «قیامتلی» (kiyametli) اوخونوبدور و ترجومه‌نی آنلامسیز ائدیبدیر. بو یانلیشلار تاسوفله چئویرمه ده حدّیندن آرتیق‌دیر و فارسجا ترجومه‌نی دگرسیز ائدیب آما فارسجا ترجومه ایله برابر تورکجه‌سی ده وئریلدیگی ایچین استفاده ائتمک اولار.
کیهان فرهنگی درگیسی ۱۳۸۴ جو ایل و ۲۲۹ جو ساییسیندا اؤزل اولاراق دکتر توفیق سبحانی ایله بیر اوزون مصاحبه آپارمیش و مصاحبه‌نین سونلاریندا اوستادان سوروشموش: اوستاد ایندییه دک اولوب مو کی بیر اؤزل اثری فارسجایا چئورمک ایستییه‌سینیز ده فورصت تاپمایاسینیز؟ دکتر سبحانی ده بئله جواب وئرمیش: بله ماراقلییدیم زامان تاپسایدم تورکیه‌نین بؤیوک بیر شاعری ساییلان «یونس امره»نین شعرلرینی فارسجایا چئویرم. او چوخ بؤیوک بیر شاعیردی. اونو امّی دئمیش‌لر. آما او ایرانین مذهبی مسائلینی و تاریخ ایله اسطوره بیلیرمیش. من اونون بیر بؤلوم شعرلرینی فارسجایا چئویردیم آما سونرالار اصلی ایله اویغون دگیل دئیه اونلاری محو ائتدیم. داها دوغروسو گؤردوم کی یونس امره‌نین دئمک ایسته‌دیگی کیمی اولمامیش و او آهنگ و توتالیته کی یونس امره اساس آلمیشدی و شعرلرینی او ریتم ایله سونماق ایسته‌میشدی، چئویریده یوخدور. او کیشینین روحونو اینجیتمک و او دئمک ایسته‌دیگیندن ساپماق انصاف دگیل‌دی.
بیلیریک کی دوکتور توفیق سبحانی تورکجه‌دن فارسجایا چئویرن مترجیم‌لر آراسیندا ان اؤنملی و بؤیوک‌لریندن ساییلیر و اونون قلمی ایله فارس اوخوجوسو بیر چوخ تورک ادبیاتیندان کیتابلار اوخوموش. بئله بیر زاماندا تورک ادبیاتیندان و اؤزللیکله یونس امره‌دن یازماق و اونون شعرلرینی فارسجایا چئویرمک ایسته‌ین بیر چئویرمن نه قدر قلم قدرتینه صاحب اولماسی بللیدیر.
تورکیه‌نین بو گون ان تانینمیش و چالیشقان یونس امره شناسی دکتر مصطفی تاتجی قبول اولونا بیلر. دکتر تاتجی یونس امره حاقیندا بیر چوخ اثر تالیف ائتمیشدیر. اونون تنقیدی دیوانینی چاپا حاضیرلامیش. بو دیوانا آلتمیش صحیفه‌لیک بیر اؤن سوز یازمیش. بو اؤن سؤز ۱۳۹۳ ایلینده ۱۲۰ صحیفه ده و رقعی بیچیمده گؤزل بیر ترجمه اولاراق آیدین فرنگی طرفیندن فارسجایا چئوریلمیش و «عنوان» یایین ائوی اردبیل شهرینده چاپ ائتمیشدیر. بو اثرده قیسا و ییغجام اولاراق یونس امره‌نین حیاتی دؤرد بؤلومده اله آلینیب و سونوندا یونس-ون آلتی شعری تورکجه- فارسجا اولاراق گتیریلیبدیر. اثر کیفیتلی و دقیق بیر اثردیر و اومولور بو مترجم‌دن گله‌جک ده یئنه یونس امره‌یه دایر یئنی – یئنی کیتابلار چاپ اولونا.
دئدیگیمیز کیمی یونس امره نه قدر اؤنملی و بؤیوک متصوف بیر شاعیر و عارف اولسادا آما تاسوفله سون ایللره قَدَر اونون بوتون‌دیوانی ایراندا چاپ اولمامیشدی و اوغورلارلا ۱۳۹۴ ایلینده دوکتور حسین محمدزاده صدیق طرفیندن یونس امره‌نین بوتون شعرلری نشر «تک درخت» واسطه‌سی ایله ایشیق اوزو گؤردو. بو کیتابدا دکتر صدیق رحمتلی گؤلپینارلی‌نین حاضیرلادیغی‌دیوانی اساس آلاراق، شعرلری تصحیح ائتمه‌دن ۳۶۰ شعر ایله رساله النصحیه‌نی عرب الفبا ایله نشر ائتمیش و گؤلپینارلی‌نین نسخه‌سینده اولمایان بعضی شعرلری ده فاروق تیمورتاش نسخه‌سیندن و ال یازما بیر نسخه‌دن علاوه ائتمیش و بیر اوزون مقدمه ایله برابر سونوندا اک اولاراق بعضی آرتیرمالار گتیرمیش. دکتر صدیق بوتون یونس امره پژوهلارا قارشی، یونس امره‌نین خوی شهرینین دیزه کندینده دوغولدوغونو ادعا ائدیر. دکتر صدیق ۱۳۶۹ ایلینده «اشعار ترکی مولوی و ترکی سرایان مکتب شمس مولوی» اثرینده ده یونس امره‌نین بئش شعرینی گتیرمیشدی. یونس حاقّیندا ان سون چاپ اولموش کیتاب «آتش» آدیندا اثر، بیر رمان شکلینده یونس امره‌نین یاشامی‌نی قلمه آلمیشدیر. کیتابین یازاری اسکندر پالا بو اثری بیر نئچه ایل بوندان قاباق تورکیه ده «اود» آدیندا چاپ ائدیر و ایندی فارسجا چئویریسی آقای کاظم آذری‌سیسی طرفیندن تبریزده اختر انتشاراتی واسطه‌سی ایله چاپ اولموشدور. فارسجا ترجومه حدیندن آرتیق یانلیش و نامفهومدور. هر صحیفه ده بیر نئچه یانلیش اولدوغونو ادعا ائتسک یالان اولماز. بو ترجومه اوخوماغینا دگمز و تاسوفله نابلد مترجم یازارین بوتون زحمت‌لرینی هدره وئرمیش. مترجم نه تصوف ادبیاتی و اونون قاوراملاری ایله تانیش‌دیر و نه حتی تورک‌دیلی‌نین گرامری و جومله قورولوشو ایله. دئدیکلریمیز سندسیز اولماسین دئیه ساده‌جه ایلکین صحیفه‌لردن بیر – ایکی جومله اؤرنک وئرمک یئرسیز اولماز. اؤرنک ایچین، ملاقاسیم –ین دیلیله یانلیش ترجومه اولاراق بئله یازیلیر:«در قونیه زیر نظر مدرس فضل‌الله افندیم و دیگران فقه و اصول خواندم. کتابهای دیگر را هم می خواندم و به خاطر تفکر بیشتر در قونیه از کنار بید مجنون رد می شدم و در سرچشمه خودم را سرگرم می‌کردم.»،(ص۸) حال بو کی اسکندر پالانین یازدیغی جمله بؤیله‌دیر: « فهمیدم که در قونیه فردی به اسم فضل‌الله افندی به بهانۀ تدریس علم فقه سخنانی خلاف قرآن می‌گوید. برای اینکه او را سر جای خود بنشانم از روستای سؤیوت خارج شده، به قونیه رهسپارم.» و یا آنلامسیز بیر جومله اولاراق ترجومه اولونوب: «با اطلاعاتی که از حکمت و عرفان داشتن بدون تظاهر در گذشته زندگی می‌کردم ».(ص ۷) او حالدا کی اسکندر پالانین متنی بئله‌دیر: «به تفاوت علم و حکمت و دانش و عرفان پی بردم و باقی عمر را بدون تظاهر به بسیار دانی سپری کردم» و یا اخلاقی بیر جومله اولاراق «بن ایکن بنلیک‌دن قورتارماق » (تا زنده‌ای از خودخواهی رها شدن ) جومله‌سی «در حالی که من دارم تمام میشوم» ترجومه اولونوب. تاسوفله یانلیش و سهولر چوخ چوخ دور و بورداکی اؤرنکلر ساده‌جه ایلکین صحیفه‌دن گتیریلدی. بو یانلیشلار هر صحیفه ده وار و بورادا بوندان چوخ اؤرنک وئرمک لازیم دگیل.
قید ائتمک گرک کی بو مقاله چاپا حاضیر اولان زامان، اسکندرپالا-نین یوخاری دا آدینی چکدیگیمیز کیتابی، تهراندا «فکر آذین» یایینلاری طرفیندن و «اکرم غفاروند» چئویریسی ایله بیر داها فارس دیلینده یایینلاندی. بو کیتابا اؤتری بیر باخیش گؤستریر کی سایین چئویرمن گؤزل بیر چئویری حاضیرلاماق ایچین بؤیوک بیر اؤزن گؤسترمیش و اؤنجه تانیتدیغیمیز چئویری ده اولان یانلیشلار بو کیتابدا یوخ دور و اؤتری بیر باخیشدا، بعضی کیچیک چاتیشمازلیق‌لارا هله‌لیک گؤز یومارساق، کیتاب اوخومالی بیر اثر کیمی گؤز اؤنونده‌دیر. انشاءالله یاخین گلهجکده «اسکندر پالا»نین بو کیتابیندان اولونان بو ایکی فارسجا چئویری‌یه گئنیش و اطرافلی باخیلاجاق و هر ایکی اثر، اورجینال متن ایله قارشی قارشییا گلجک‌دیر.
***
یونس امره‌نین دونیا گؤروشو ایله تانیش اولماق و شعرلرینی آراشدیرماق بوندان آرتیق مجال ایسته‌ییر. تانری ایسترسه گلهجکده بو حاقدا باشقا مقاله‌لر سونولاجاقدیر. ساده‌جه بونو قید ائده‌ک کی یونس امره‌نین سؤزلرینین شاه بیتی «عشق» و «سئومک»دیر و عشقی گیزلی خزینه بیلمکله بوتون اینسانلاری سئویب – سئویلمه‌یه چاغیریر:
گلین تانیش اولالیم، ایشی قولای قیلالیم
سئوه لیم – سئویله‌لیم، دونیا کیمسه‌یه قالماز !
