دادینا دئییل، آدینادی…
ابوالفضل جمالی
(عین‌الله نعلبندی‌نین اونودولماز خاطیره‌سینه – سندلی حیکایه)
(۱) زغانو
عین‌الله شال- شرفینی بوینونا ساری‌ییب، ایپ جورابلارینی آیاقلارینا چکیب، یون پاپاغینی قولاقلاریناجان ائندیریب، برکیدیب، کنددن چیخا- چیخدا معلّیم آغزی باغلی قاردون بیر قوطونو گیزلیجه اونون چانتاسینا قویدو. او ایسه آیاغین اوزنگی‌یه قویوب، قمر آتین بئلینه قوندو. او گون عین‌الله «گَل عنبرات» ماحالیندا بیر نئچه کنده باش چکمه‌لی‌یدی .
زنگ‌آوادان اوزاقلاشیب، میصیرخان آغاجلیغیندان کئچندن سونرا، «بالیقلی بند»ین اوستونه یاتمیش چَرچَری گؤرجک، جانینا اوشوتمه اؤتدو. بونونلا بئله دایانماییب، احتیاطلی اولاراق آتی ایره‌لی سوردو. آت هر دؤنه آیاقلارینی گؤتوروب یئره قویدوقدا، دونموش قارین خاریلتیسی یَهرین جورولتوسونه قاریشیب، شاختانین شدّتینی نئچه قات ائله‌ییردی. عین‌الله وضعیتی بئله گؤرجک اوره‌یی‌نین دؤیونتوسو چوخالیب ایضطرابی آرتیردی. اؤز- اؤزونه دئییردی: «ظالیم‌اوغلو ظالیم، آدام بو هاوادا دا یولا چیخار؟ بیر آز قالایدین زنگ‌آوادا دااا». مگر حبیب دؤنه- دؤنه سنه دئمه‌دی کی: « عینی، ایندی سنین گئتمه‌یین مصلحت دئییل. قوی گون چیخسین، شاختانین شاققی سینسین، سورا گئدرسن دا. بو زامان هاوا یامان سویوق اولار…» و دالیسیجا آرتیرمیشدی: «منه باخ، اگر گؤردون بالیقلی بنده چَرچَر یاتیب، مطلق قاییت کنده هاااا».
ایندیسه عین‌الله کروانسارا چوخورون کئچدیکده یقین ائدیردی کی، بعلی بو چرچرین سویوغو کروان قیران سویوغودور و بو باره‌ده هر نه ائشیدیب‌سه، دوغرودور. او شوبهه‌لی بیر حالدا اؤزو- اؤزوندن سوروشوردو: گؤره‌سن زغانووا چاتا بیللم، یوخسا قاییدیم زنگ‌آوایا؟ سونرا فیکیرله‌شیب گؤردو کی، یولون یاریسیندان چوخو اؤتوشوبدور. بیر ده کی، زنگ‌آوایا قاییتماق او ساده‌لیکده دئییل. چونکی بو زامان کولک نارین قارلاری آتین آیاق یئرلرینه باسیب، دولدوروب و آیاق ایزلری ایتیبدیر. بونونلا بئله، دوشونوردو کی شوبهه‌لی فیکیرلشمک آدامی هیچ بیر مقصده چاتدیرا بیلمز. اونا گؤره اؤزونه اوره‌ک- دیره‌ک وئردی کی: «یولچو یولدا گره‌ک».
عینی آتین باشینی زغانو کندینه دوغرو چئویردی. گئت‌هاگئت گئدیب، زغانو داغی‌نین دؤشونده تک‌بیتَن پیر آغاجی‌نین توشونا یئتیشدیکده، بیلدی کی، زغانووا او قده‌ر یول قالماییب. اوره‌یی قئییمله‌شیب، آتی سوردو. اوزاقدان کندین مدرسه‌سی‌نین سوبا بوروسوندان چیخان توستونو گؤرجک جانی بیر آز قیزیشیب، قمر آتی مدرسه‌یه دوغرو سوردو.
چیرچیر گوَن‌یله زغانو مدرسه‌سی‌نین اودون سوباسینی تَه‌زه‌جه آلیشدیرمیشدیلار. اوشاقلارین هامیسی شاختانین زوروندان سوبانین دؤوره‌سینه توپلانمیشدیلار. کیمیسی الینی قیزدیریب سونرا اوشودویو قولاقلارینی اللری‌نین ایچینه آلیردی. او بیریسی آیاق‌قابی‌لارینا دولموش قاری بوشالدیب، شاختا ویرمیش آیاقلارینی جیریق و ایسلاق جورابلاریلا بیرگه سوبایا طرف توتوب آیاقلارینی قیزدیریردی. سوبانین هَنیرتیسی یاش جورابلارا دیدیکجه قوخولو بوخار کیلاسین هاواسینی بورویوردو.
بوراجان کندین غیررسمی معلّیمی، پولادخان نوه‌سی، هاوانین آرتیق سویوق اولدوغوندان ساری، علی‌بَی کندیندن آت بئلینده یولا دوشوب، گلیب زغانووا چاتمامیشدی هله. او هر گون اؤز آتی‌نان علی‌بَی‌دن گلیب، بو کندده درس وئریب، سونرا اؤز کندینه قاییداردی.
بو زامان اوشلاقلار مدرسه‌نین پنجره‌سیندن باخیب گؤردولرکی، باشقا بیر یاد آتلی مدرسه‌یه یاخینلاشیر. عین‌الله گلیب کنده چاتدی، اونون قاشلارینا قیروو اوتوروب، قاره بیغلاریندان بوز آسلانیردی. آتدان ائنیب، چانتاسینی یئره قویدو. سونرا بیر کندلینی چاغیریب آتینی اونا وئریب، تاپیشیردی کی: «قادان آلیم، بو آتا یاخشی باخارسان. پَیه‌نیز سویوق اولماسین ها… آت چَرلر!». کندلی «گؤزوم اوسته آغا مودیر، لاپ آرخایین اولون»،- دئییب، آتین جیلووونو اونون الیندن آلدی.
عین‌الله چانتاسینی گؤتوروب مدرسه‌یه ساری یوللاندی. او، مدرسه‌دن ایچری گیرنده حیس ائتدی کی، چانتا همیشه‌کیندن بیر آز آغیردیر. اؤز- اؤزونه دئدی کی، گؤره‌سن نه اوچون چانتان بئله آغیرلاشیب!؟ بلکه سویوق کولک منی جاندان سالیب؟ بلکه ده یورقونلوقداندی کی بئله حیس ائدیرم!؟ آنجاق نه قدر فیکیرلشدی، نه‌سه، سورغولارینا قانع ائدیجی بیر جاواب تاپمادی. او، کیلاسا گیرمه‌دن اؤنجه، باشلیغین آچیب، الجک‌لرینی چیخاردیب، پوتونلاری‌نین قارینی تمیزله‌ییب، سونرا سالام دئیه‌رک کیلاسا گیردی. اوشاقلارین هامیسی بیرلیکده آیاغا قالخدیلار.
عینی اؤزونو سوبانین یاخینلیغینا وئردی. ایستی یامان یاپیشیردی. قیزیشدیقجا، آت اوستونده شاختادان کیریمیش قیچلاری جانلانیردی.
اوشاقلارین بیربَه‌بیر آدلارینی سوروشماغا باشلادی. معلّیمین گلیب یئتیشمه‌دی‌یینه باخمایاراق، یاواش- یاواش دانیشیب، درسه باشلادی:
– اوشاقلار کیتابلاریزی آچین!
اوشاقلار کیتابلارینی آچیب، سس‌سیزجه قولاق وئردیلر.
بابا، دَده
مادر، نَه‌نَه
نان دا دیئر چؤره‌یه
قولاغا، گوش
سیچانا، موش
اوشاقلار بو شیپ- شیرین دوغما سؤزلری ائشیدیب یاواش- یاواش، نئجه دئیرلر، دونلاری آچیلدی. دوداقلار قاچیب، گؤزلر ایشیلدادی.
عین‌الله اوشاقلاردا درسه گؤره بو قده‌ر هوسی گؤروب، ایسته‌دی دئدییی سؤزلری قارا تخته‌نین اوزه‌رینده یازسین، لاکین تخته‌نین اَتک سکّیسینده یازماغا بیر گچ تاپمادی. ال آتیب چانتاسیندان بیر ایکی یازی گچی چیخارتسین، بیردن چانتانین ایچینده گؤزو، باغلی بیر قوطویا ساتاشدی. گچی چانتادان گؤتوروب تخته‌ده یازارکن آنجاق فیکری قالدی او باغلی قوطونون یانیندا. گؤره‌سن قوطونون ایچینده بو نه اولا بیلر؟ اونو کیم منیم چانتاما قویوب؟ نه زامان قویوب کی من بیلمه‌میشم؟ منیم کی بئله بیر شئییم یوخ‌یدی آخی..!
اوشاقلار ایسه یاواشدان بیر- بیرلریله پیچیلداشیردیلار:
– نه قشه درس وئریر بو آغا.
– دئیه‌سن بو دا زنگ‌آواداکی او معلّیم کیمی درسی تورکجه معنا ائدیر.
– منیم کی چوخ خوشوما گلیر.
– هَه‌یه واللاه!.. بئله درس وئرمک آداما چوخ یاپیشیر…
اوشاقلار داها آرتیق هوسله‌نیب، تخته‌ده یازیلان سؤزلری دفترلرینده یازماغا باشلادیلار. آنجاق کیلاسین بیر کونجونه سیغینیب سس‌سیز- سمیرسیز اوتوران علیش بئکار- بئکف اوتوروب، هیچ نه یازیب- پوزموردو…
عین‌الله درس دئدییی زامانین بوتونو آنجاق چانتاسینداکی قوطونو دوشونوردو. قوطونون ایچینده نه اولا بیلر؟ اوشاقلار مشقلرین یازان فاصیله‌ده دئدی قوی آچیم گؤروم قوطوداکی نه‌دی؟ قوطونو آچیب، گؤزو، یازیلی بیر کاغیذا دوشدو. خطیّ گؤرجک، اونو تانیدی. بو خط حبیبین خطیّ‌دیر. کاغیذین اوزه‌رینده یازیلمیشدی: «عزیز عینی، بو دفتر- خودکارلاری وئررسن یوخسول اوشاقلارا».
او، اوشاقلارین بیربَه‌بیر مشق‌لرینه باخیب، علیشه یئتیشجک گؤردو او هیچ نه یازماییب. سوروشدو: علیش، بالا بس سن نییه هئچ نه یازماییبسان؟ علیش اوتانا- اوتانا آیاغا قالخیب، باخدی سولا، باخدی ساغا، اجازه وار آی آغا؟،- دئدی.
عین‌الله سوروشدو: نه‌دی موشکولون، منیم بالام؟
علیش یاواشجا سؤیله‌دی :
– منیم دَدم نه ولادی بئکاردی. ایندی ده کی، نؤکردی. نه دفتر وار، نه خودکار. من ده قالمیشام بئکار.
و دالیسیجا آرتیردی: قوی عمیم اوغلو یازیب قورتارسین. سورا اونون دفترین آلیب، یاری بؤلومونده ده من اؤز مشق‌لریمی یازارام.
عین‌الله اوره‌یینده حبیبین ایشینی دوشونوب، گؤزلری یاشالدی. سونرا تئز قوطودان بیر دفتر، بیر خودکار چیخاردیب علیشه وئریب، دئدی:
– باخ بو دفتر، بو خودکار. مندن سنه یادگار. یاخشی اوخو، یاخشی یاز. قیش کؤچنده گلر یاز.
سونرا او بیری اوشاقلارا دا، هره‌‌سینه بیر خودکار وئریب، دئدی:
– عزیز بالالار، گؤروم نئجه درس اوخویاجاقسیز..!
نیمکت اوسته اوتوران اوشلاقلار، قوللاری‌نان بیر- بیرلرینی دوتمه‌له‌ییب یاواشجا پیچیلداشدیلار:
– اَیه، بو زنگ‌آوا مودیری اولمایا؟ دؤوره کندلرده فقط زنگ‌آوا مدیری بو ایشلردن گؤرر.
– یوخ، او دئییل. من اونو تانییرام، ائله بو پاییزدا ددم‌نن گئتمیشدیک زنگ‌آوایا دَن دارتماغا، اورادا گؤردوم اونو. بویو بوندان آزجا اوجادی، اؤزو ده گؤی‌گوزدو، باشی‌نین توکو ده بونونکی کیمی قیوریم دئییل. بیرآز دا آغ‌رؤووشدو.
عین‌الله کیلاسین پنجره‌سیندن باییرا باخاندا، گؤردو بیر گؤی‌دمیر آتلی قدم یئریشی‌له قاری یارا- یارا مدرسه‌یه ساری دؤندو. اؤز یانیندا دئدی بو آدام پولاد خان نوه‌سی اولاجاق.
اونون حدسی دوغرویدو. زغانو کندی‌نین غیررسمی معلّیمی آت بئلینده مدرسه‌یه طرف گلیردی. او هر گون آتینی مینیب، درس وئرمک مقصدیله علی‌بَی کندیندن زغانووا گلیب، قاییداردی. معلّیم پولاد خان نوه‌سی‌نین آتی‌نین شکل- شماییلی، دوروشوغو، یئریشییی لاپ تاماشا ائلمه‌لی ایدی. اوجا‌بویلو، دؤشو تپرلی، بادام قولاق، بوینویلا قویروغون کمان تک گؤیه قالدیرمیش، کؤهلن و غریبه بیر آت. آنجاق بوینوندان ناخیشلی بیر داغداغان و گؤز مونجوغو دا آسیلمیشدی.
عینی اؤز- اؤزونه دئدی غیررسمی معلّیمین بئلنچی بیر آتی هاردان اولا بیلر!؟ گؤره‌سن بونون حکمتی نه‌دی؟ من کی، بئله بیر آت نه ولادی گؤرمه‌میشم. یالنیز اوشاقلیق چاغلاریمدا آتام، اَفی، نالبندلیک ائدن زامان، قاراداغین خان- بَی‌لری بو جور آتلاری واخت- وعده‌سینده اَهره گتیریب اَفی‌یه ناللاداردیلار. او دؤنمده ائشیتمیشدیم کی، اَن یاخشی آتلار آنجاق پولادخان اوشاقلاریندا تاپیلار. یقین کی، معلّیمین آتی دا ائله او آتلارین تؤرمه‌سیندن اولا بیلر.
معلّیم مدرسه‌یه یاخینلاشیب، گؤردو کی، اوشاقلارین گونده‌لیک جیغان- ویغان سسیندن هئچ بیر خبر یوخدور، کیلاس چوخ ساکیتدی. دیشاریدان بیر آز قولاق وئریب، گؤردو کیلاسدان درس وئرمک سسی گلیر. او آن احوالاتی پوزولوب، اَل گیردی اوره‌یینه کی، اولمایا منیم یئریمه رسمی معلم گؤنده‌ریبلر!؟ داها بوندان آرتیق دؤزه بیلمه‌دی. قاپینی ادب- ارکانلا دؤیوب، ایچری گیریب «سلام عرض ائلیرم»،- دئدی. اوشاقلار آیاغا قالخدیلار .
عین‌الله معلّیمین سلامینا علیک دئییب، آرتیردی: من عین‌الله نعلبندی، «گَل عنبرات» کندلری‌نین «راهنما و بازرسی». اؤزوم ده اهر اوشاغی‌یام. معلّیم، بازرس سؤزونو ائشیتجک دیسکینیب، رنگی قاچدی. آنجاق بیر آز کئچمیش دوشوندو کی یوخ، اونون یئرینه آیری معلّیم گلمه‌ییب، و بو گلن آدام دا یالنیز راهنما و بازرسدی. تئز اؤزونو اَله آلیب، دئدی: بنده احد فولادی، پولادخان نوه‌سی. عین‌الله احده دئدی: چوخ ساغ اولون کی بو سویوقدا علی‌بَی کندیندن دوروب زغانووا گلیب و اوشاقلارا درس وئریرسیز. احدین بیر آز قیریشیغی آچیلیب، دئدی: تمنا ائدیرم، بو بنده‌نین وظیفه‌سی‌دی. اوسته‌لیک، سیز جنابلاری گؤرمک بنده‌یه بؤیوک بیر فخردیر. علی‌َبی کندینده بنده‌نین دؤولتسراسی همیشه سیزین اوزوزه آچیقدی. بو گون کیلاس قورتاراندان سونرا ایفتیخار وئریب، بویورون گئدک بنده‌یه قوناق اولون. عین‌الله احده ساغ اول دئییب و آرتیردی کی، بو گون هیبت‌بَی، شیخیملی، ایشیقلی، چیراقلی و بیر نئچه باشقا کنده باش چکمه‌لی‌یم .
(۲) اهر شهری، چای قیراغی، سلیمانی کاراژی، ابیش چایخاناسی
سامانچی قیزی‌نین شکیلی چایخانادا دوواردان آسیلمیشدی. کؤمور ساماواری‌نین باشیندا چینی چای‌نیکده تاپ‌تازا دملنمیش عقاب چای‌نین عطری چایخانانی بوروموشدو. گیله‌نار رنگلی چایلار، آرمودی ایسته‌کانلاردا، آدامین اوزونه گولوب، قاش-گؤز آتیردیلار. دؤوره کندلی‌لردن نئچه‌سی آلیش- وئریشدن سونرا چایخانایا توپلانمیشدیلار. کیمیسی اَندیرگان اوراغی، کیمیسی ده دریاز آلماقدان دانیشیردیلار. بعضی‌لری ده دوواردان آسیلمیش سامانچی قیزی‌نین شکلینه واله اولموشدولار.
عین‌الله ایسه بلکه بیر زنگ‌آوالی تاپیب «معلومات عمومی» کیتابینی او کندده آلتینجی کیلاسی اوخویان اوغلانا گؤندرمک اوچون چایخانایا گلمیشدی. او، نهایت قوش اسدی تاپدی. اونا تاپشیردی کی، او اوغلان‌جیغازی تاپیب، کیتابی اونا وئریب، دئیرسن کی، باخ ائله بو کیتابی دوز- عمللی اوخوسا، یقین کی امتحاندان چیخار. و آرتیرمیشدی: دئدی‌ییم اوغلان، یا یول اوسته «داشلی‌سلو»دا قویون اوتاریر، یا دا گؤزه‌لرده‌دی. آنجاق سسله‌سن گلیب سندن آلار.
(۳)تبریز شهری، صفی بازاری، درزی ضیانین دوکانی
نئچه گوندن سونرا عین‌الله‌نین یولو تبریزه دوشموشدو. او گئدیب صفی بازاریندا «خیاط برین» تابلوسو اولان بیر درزی دوکانیندا ضیا درزینی تاپمیشدی. ضیا عینینی گؤرجک تئز آیاغا قالخیب، درزیلیک چارخینی سؤندوروب، اونو باغرینا باسمیشدی. خوش- و- بئشدن سونرا حبیبین احوالیندان خبر آلمیشدی. عینی‌نین خبرلری خوش ایدی: زنگ‌آوادا حبیبین کئفی ساز، داماغی چاغدی. بیر نئچه گون بوندان قاباق گؤرموشم اونو، آنجاق کی، گوم-گوم گومبولداییر. سونرا عینی ضیادان مجید آغانی سوروشموشدو. ضیا دئمیشدی: او دا پیس دئییل، یاخشیدیر. ایندی خبر گؤنده‌ررم گلر، گئده‌ریک پاساژا!
آخشام اوستو مجید آغا عینی‌نین گلمه‌سینی ائشیتجک ایش پالتارلارینی دَییشیب، کرواتین تاخیب، اوچو ده بیرلیکده پاساژدا بیر میزین باشیندا اوتورموشدولار. نئچه ایسته‌کان بیر- بیرینه دَیندن سونرا شیرین بیر صؤحبت گول ائله‌میشدی. درزی ضیا دئمیشدی: عین‌الله، سنین همیشه قاراداغدان و قاراداغلی‌لاردان دانیشماغا تازا سؤزلرین اولار. ایندی لاپ واختی‌دی. گؤروب- ائشیتدیکلریندن بیر آز بیزه دئه!
عین‌الله دئمیشدی:
– بیرگون بنده‌یه دئدیم کی…
– بنده کیم اولا، عینی؟
عین‌الله زنگ‌آوادان چیخیب زغانووا گئتمه‌یین و اورادا پولاد خان نوه‌سی احد فولادی‌له تانیش اولدوغونو یئرلی- یاتافلی اونلارا دانیشمیشدی.
ضیا: «هه… ایندی یادیما دوشدو. نه دئمیشدین اونا؟
دئدیم کی: آقای فولادی بو زاماندا رسمی معلّیم‌لره نئچه آیلیق وئریرلر کی، غیررسمی‌لره نه وئرسینلر؟ من هر نه جور حساب- کیتاب ائلیرم، سنین بو ایشیندن باش چیخاردا بیلمیرم.
احد سوروشدو: جناب، منیم هانسی ایشیمی بویورورسوز؟
دئدیم: باخین، سنین ایل باشینادک آلدیغین آیلیق، آتی‌وین ایکی آی آرپا خرجینی اؤده‌مز. سنسه هر گون، آتلانیب علی‌بَی‌دن زغانووا گلیرسن. آی جانیم، بیر دئه گؤروم نه حکمت وار سنین بو ایشینده، آخی؟ واللاه، من کی باشا دوشمورم.
“بنده” دئدی: آغای نالبندی، دوزدو کی، ایرَسمی دئییلم، آمما بنده‌نین کی، دادینا دئییل آدینادی، قوی دئسینلر میرزه‌دی.
استوللار بوشالمیشدی، ساعات اون ایکینی اون دیقه کئچیشینی نشان وئریردی.
او گئجه هر اوچو ده سرخوشجاسینا دئییب- گوله‌رک، پاساژدان قاییتمیشدیلار…
ایضاح:
1- یازی‌دا آدی چکیلن “حبیب” سئویملی آذربایجان شاعری و اجتماعی شخصیتی و بو گونلرده ۷۰ یاشینی قئید ائتدیگیمیز اوستاد حبیب فرشباف‌دیر. حبیب فرشباف ۱۳۴۲ینجی ایلدن قاراداغ کندلرینده معللیم‌لیک ائتمیشدیر.
2- یازی‌دا آدی چکیلن “احد فولادی” همن زامان غیررسمی کند معللیمی اولان خان اوغلو اولموشدور.
3- یازی‌دا آدی چکیلن “مجیدآغا” حبیب فرشبافین بؤیوک قارداشی “مجیدآقا فرشباف”دیر.
4- یازی‌دا آدی چکیلن “ضیا” تبریز بازاریندا درزیلیک ائده‌ن صمیمی انسان و حبیب فرشبافین دوستو “ضیا موسوی”دیر.
5- یازینین موللیفی “ابوالفضل جمالی” قیرخینجی ایللرین اول‌لرینده “زنگ‌آوا” کندینده اوستاد حبیب فرشبافین نئچه ایل شاگیردی اولوبدور.
4 پاسخ
چوخ عالی یازیلب من فخر ادیرم سیزین کیمی یازیچیلارا
Hörmetli abulfazl Camali,
Chox sevimli ve mehebbetli ve semimi bir hekaye yazmisiniz, gözel amma hayif ki hekaye qissadir ve Siz bildiyiniz Ehvalat choxdur yaxshi olardi ki Hekayenin davami olardi…..ve birede bu ki isterdim Böyük Müellimlerin Shexsiyyetini ve onlarin eziyyet chekdiklerini ve nehayet Onlarin insanliq etdiklerni ve en Esasi olan onlarin Temennasiz bashqa insanlara yardim etdiklerini ve “INSANLiQ” yolunu bashqalarina gösterdiklerini Qeleme adiqiniz üchün Minnetdarliqimi bildirem
Hörmetle Mesud
alllariza saghlikh. chokh gozal ve doghro yazilib. eyni manim atamdi ve khatiralarimizi tazaladiz. omid eyninin oghlo arezo gizi ve shahlada khanimi sizdan ve habib amimnan tashakor eliyillar. kash rahmatlih nasir dayimda bo matni okhomosh oleydi.allah ikisinada rahmat elasin.
چوخ گوزل یازمیشسنز، عینی منیم بیب اوغلوم اولاردی، الاه رحمت اله سین