شوشا شهری آذربایجانین موسیقی مرکزی و شیفاهی داستان اورهییدیر. بو داستانلاردان بیریده،دیللر ازبری و کؤنوللر هیمنی آغابَییم خانیمین داستان‌یدیر. دویمویان اورهک و‌دینلهمهین قولاق یوخدور بو داستانی.
قاجار شاهی، آغامحمدخان، تام گوجویله شوشا شهرینه یوروش ائتدی، اما شوشانین کئچیلمز اولان داش قالا‌دیوارین کئچه بیلمهدی. شوشا قالاسینین قورویوجولاری آغیر داربهلر آلدیلار و هر آن شوشانین قالاسی چؤکه بیلردی … بو زامان آغامحمدخان نوکرلری طرفیندن اؤلدورولدو و قشون تهرانا قاییتدی. دئییلنلره گؤره آغامحمدخانی اؤلدورن آداملار روس طرفیندن اجیر اولموش آداملار اولوب. ابراهیم خان آغامحمدخانین جنازهسین ادب و احتراملا تهرانا یولا سالدی. دئییلنه گوره جنازه ایله تهرانا گئدن آداملارا خلعتده وئریلدی، حتّی ابراهیم خانا بیر قیلینج و قیزیل سویونا چکیلمیش آت یَهَری گؤندریلمیشدی. آما بو صلح یؤنلو ایلیشکیلرده بو دؤیوشون قاچیلماز اولدوغونو اؤرت باسدیر ائده بیلمهدی. آغا محمدخانین یئرینه، اوغلو فتحعلی‌شاه تخته اوتوردو. فتحعلیخان ابراهیم خانا ائلچی گؤندردی کی اگر قیزی، آغابییم خانیمی، اونا وئرمزسه، شوشا شهرین یئرله بیر ائدر و ملتین تامامیله اؤلدورهجکدیر. دؤیوش باشلارکن ابراهیم خان ملت اؤلمه‌سین دئیه تسلیم اولدو. آخی او بیری طرفدن ده روس تهدیدی آلتیندا ایدی. نهایت آغابییم خانیم اورهیینه داش باسیب ملتین قورتارما قرارینا گلدی. او عمی اوغلوسونا عاشیقیدی، اونلارین آرزولاری واریدی. قاراباغین باغلاری، گوللری، بولبوللری و اوردا اولان هرکس، بونلارین سئوگیلی اولدوغونو بیلیب، اؤیرندی و بونلارین عشق داستانی‌دیللر ازبریدی. او چوخ عاغیللی،کاماللی، دوشونجه‌لی، ساوادلی و دونیا گؤروشلو بیر قیزیدی. او شعر و ادبیات سئوهریدی. ادبی خزینه اؤرنهیی اولان فضولینی ازبر بیلرمیش. اوز دوغما توپراغینین بویوک شاعری ملا پناه واقیفین شعرینین وورغونویموش. آغابییم خانیم قرآن کریمی ازبر بیلر و عرب‌دیلینی آخیشلی قونوشارمیش.
گاه گیزلی گؤروشردیک
گاهدا کی آشکار…
هئچ دویمادیم سندن آی یار
اورهک قان آغلاسادا‌دیلده بئله دئییر:
من گول اکدیم غم بیچمیشم
بوگونو اؤزوم سئچمیشم
یاشاسین ائللریم منیم دئیه دئیه … داستانلار سؤیلهدی. آغابییم خانیم سون دؤنه شوشانی، اونون گوللو یایلاقلارین، داغلارین، مئشه‌لرین سئیر ائتدی. بوز بولاقلاریندان سو ایچدی. وطنین بوتون گؤزللیکلرینی و دوغما توپراغین فسونکارلیغینی آلا گؤزلریله یادداشینا یازدی.
آغابییمین کجاوهسی شوشانی ترک ائدن زامان بوتون قاراباغ اهلی شیون ائتدی، نالهیه گلدی.
گویده اولدوزلار سؤندو
گونش بوی وئردی داغدان
بیر یانقیلی نئی سسی
اوجالدی قاراباغدان
او نئی ناله چکیردی
او نئی فریاد ائدیردی
او نئی سیزلاییردی
یارالانمیش توپراغین آهیدی نالهسی‌دی
او ائللر هارایی‌دی، او عصیان سسی‌دی
آیریلیق اینیلتیسی کوچ هاواسی‌دی
دئییرلر بؤیوک شاعر، عابباس، بوتون شیفاهی داستان‌لاری توم اولاییله و کیچیک دئتاللاریلا آنلادارمیش، آغابییمین دوغما‌دیاریندان و یاریندان آیریلیق کؤچونوده اوچ گون شرح ائتمیشدی.
آغابییم وداع زامانی اؤزیله بیر داش گؤتوردوکی، بیر گون اونون مزار داشی اولسون.
اورهییمی وئریم سنه
بیر داشینی قوی سینهمه
سینا صداقتده منی
غریبلیکده گل سیناما
نلر و نلر دئدی. او آن ایستهدی توم قاراباغی
بوتون خاطیرهسیله قوینونا آلسین آما اَللری چاتمادی.
قوجاقلاماق ایستهدی سون دؤنه قاراباغی
بو ایستهیه، آرزویا یئتیشه بیلمهدی قوللاری
کاروان یولا دوشن زامان آغابییم خانیمی یولا سالان قیز گلینلر تسلی وئررکن دئدیلر اونوت قاراباغی، بلکه بیرده گؤره بیلمهدین. آما اولمادی کی اولمادی.
اتکده لالهلر
زیروه ده قارا باخ
اونودولار هر یارا
اونودولماز قاراباغ
منزیل باشینا تَلَسن دَوَه کاروانی‌نین بزکلی “سالونوندا” یول گئدن آغا بییم خانیم گؤز یاشی تؤکرک سانکی آرازین سولاریندا دفن اولان آرزولارینا آغی دئییردی:
سنده مسکن سالان نه بختیاردیر
صفالی قوینون، ایقلیمین وار
دَوَنین بوینوندا سفره گئدن
زنگ کیمی کونلومده سنه باغلیدیر
شاعرعابباس تهراندا بو اولایدان چوخ ناغیللار سؤیلهدی…
خانیم تهرانا شاهین قصرینه گتیریلیر، توی شنلیک، مشاطه لر و کجاوه حاضیرلانیر و اتاق شام و چراغلارلا بزه‌نیر…شاه نه دویغودا و حالدا اولماسی خانیم اوچون اؤنمی یوخیدی اودورکی آغابییم خانیم اوره‌ییندن قیراغا و ایلک عشقیندن باشقاسینا تسلیم اولماق فیکرینده دئییلدی. اودورکی اؤزونه و ذکاسینا اویغون فیکرلشیب و بئله بیر ایشه ال قویدو:
آغابییم خانم قصرین و اوتاغینین خلوت اولماسینا امر وئردی و نئچه جیلد قرآن کتیابینین گتیریلمه‌سینی ایستهدی. ایینه ساپ گؤتوروب قرآنین ورقلریندن اؤزونه کؤینک تیکیب اینینه گئیدی، ائله بیل کی درزی ازل خانیمین بویویانا بیچیب یاراشدیرمیش. شاهین گلیشینه یاخین واقت چیراغلاری سؤندوروب کجاوه ده اوتوردو. شاه ایچه‌ری گیریب و قارانلیق اولماسی اوچون سسلندی:
– بو اتاق ندن بئله قارانلیقدی؟
خانیم مغرورجاسینا جاوب وئردی کی:
– اعلا حضرت من سؤندوردوم کی اؤزونوز یاندیرین.
شاه چراغلاری یاندیریب خانیما یاخینلاشان زامان بو منظره ایله اوز- اوزو گلدی … بیر نئچه سوال- جاواب‌دان سورا آغابییم خانیم دئدی:
– ایندی من سنین خدمتینده‌یم؛ سن شاهسان؛ هرنه ایسته سن ائده بیلرسن و بو قرآن کؤینه‌یین ده کئچه بیلرسن.
شاه دئییر:
– سن بو قصیرده اولاجاقسان و شاهین خانیمی کیمی یاشایاجاقسان و هامی سنی شاهین خانیمی کیمی بیله‌جک، آما من سنه ال وورمویاجاغام.
اودورکی شاه آغابییم خانیمین گورودیو ایشه حئیران قالیر و اونا تسلیم اولور.
آغابییم خانیم هر زامان اؤز عشقینه و عشقینین دوغولدوغو توپراغا فغان ائتدی. عشقی، سئوگینی و محبتی دویمویان شاهین قصری اونا شاهیدیدی …
بیر گون آغابییم شاهدان قاراباغا گئتمک ایستهدیینی سؤیلهدی آما ایزین آلا بیلمهدی.
شاه عینی باغ، عینی گوللر، عینی اوت، عینی بیتگیلر، عینی قوشلار، عینی بولبوللری و حتّی قاراباغین توپراغینداندا تهرانا گتیردیب باغ سالدیردی کی آغابییم بوردا خوش اولسون. آغا بییم “وطن باغ” آدلاندیردیغی باغ بو گون تهران شهرینده “شاه باغی” یا “باغ شاه” تانینیر.
آغا بییم باغا گئدر، گزردی آما قاراباغین هر نهییی بوردا اولسئیدیده عشقی، سئوگیسی و آرزولاری بوردان اوزاغیدی. کونلو آچیلماز و اوزو گولمزیدی.
وطن توپراغینا قوربانام
غربت ائلده وطنیم اول وطنیم
سنی عؤمرومده بیر قوش کیمی اوچوردوم
غریب بولبول اؤتهنیم اول اؤتهنیم.
آی قاراباغ شیکسته‌سی سن اوجال
هاراییما یئتهنیم اول یئتهنیم …
اورهک دؤیونتولریله قاراباغا باغلی اولسادا اوزونه توتار خطاب اولاراق دئییر هاردا قالدین؟!
عزیزینم قاراباغ
شکی شیروان قاراباغ
تهران جننته دؤنسه
یاددان چیخماز قاراباغ
عزیزینم مئیلیم سنه
دوشوبدور گؤیلوم سنه
من دؤنسم اوزوم دؤنسون
سن دؤنسن نئنیم سنه
عزیزینم گئدر قالماز
آخار سولار گئدر قالماز
وفالی یارا جان قوربان
وفاسیر یار گئدر، قالماز
کونلوم کئچیر قاراباغدان
گاه اوداغدان گاه بوداغدان
هاوالانسین خانین سسی
آخشام اوستو قوی اوزاقدان
ایندی بو بایاتی اوستونده یازیلان اورهک نغمهسی شوشانین، قاراباغین و بیتوو آذربایجانین سیمبولونا چئوریلمیش و یاشاییر.
هئچ توی شنلیگی اولماز کی کیمسه بو کؤنول ماهنیسینی اوخوتماسین و حؤرمتله دینلهمه‌سین و هئچ اوزان اولماز کی موسیقی حیاتیندا بو ماهنینی بوزلاماسین.
آما ائله بیل بو کدرین و غمین سونو یوخیدی … قاراباغدا خاری بولبول آدلی بیر خاری بیتگیسی واریدی. قاراباغین آدلیم بولبولو “ساری بولبول” تکجه بو خاری بیتگی‌سینین اوستونه قونوب اوخویارمیش. چوخ باغبانلار گلیر اما خاری بولبول تهراندا، وطن باغیندا، بیتمیرکی بیتمیر و ساری بولبول اوخومورکی اوخومور. آغابییم دئییر:
– بو باغدا منه طعنه وورورکی سنینده قاراباغدان باشقا یئری وطن سئچمهیه حاققین یوخ. ایلک عشقیندن ساوایی آیری کسه کؤنول وئرمهیه حاققین یوخ.
اودورکی آغا بییم خانیم یانا یانا بئله سؤیلهییر:
وطن باغی آل الواندی
یوخ ایچینده خاری، بولبول
عؤمور سورمهلی دوراندی
سسین گلسین باری بولبول
سحرین گولشن چاغیندا
نه گزیرسن باغی، بولبول؟
اوخودون عقلیم آپاردین
سوندون منه یاری بولبول
بولبول سن ناله چکرسن
گؤز یاشین گیله تؤکرسن
ایللردیر جفا چکرسن
ایندیده بیر زاری بولبول
بولبول گئییبسن آل یاشیل
قوللارین بوینومدان آشیر
آغلاماق منه یاراشیر
قوی آغلاییم باری، بولبول
بولبول سنی کیم اوچورتدو؟
دالدان دالا کیم قاچیرتدی؟
سنه باده کیم ایچیرتدی؟
کیملر اولدو ساقی بولبول؟
بولبول سنین ایشین قاندی
عاشیقلر اودونا یاندی
ندن هر یئرین الواندی؟
کؤکسون آلتی ساری بولبول
اؤزون، سئوگیسین، اوره‌یین، ائلین و سئوگیلیسین محبسده گؤرن آغابییم خانیم سون بندینی بئله دئییر:
اوخو قوشلار دیله گلسین
آزاد نغمه ائله گلسین
یاریم گوله گوله گلسین
من چالاندا تاری بولبول
آغابییم خانیمدان “گئجه” باشلیقلی بیر غزل وار. نلری و نلری بیر باشا ایضاح ائدن بو غزل اونون یار مناسیبتین و عؤمرونون نئجه کئچدییینی ترنم ائدیر.
افسوس کی یاریم گئجه گلدی گئجه قالدی گئجه گئتدی
هئچ بیلمهدیم عؤمروم نئجه گلدی نئجه قالدی نئجه گئتدی
آغابییم ائله او باغدا ایندیکی تهران دروازهسی آدلانان یئرده توپراغا وئریلدی. آغابییمین گؤزو یولدا و ائله ایندیده دروازهده اؤز ازلی سئوگیلیسینی گوزلویور کیمیدیر. آغابییمین اورهکلری یاندیریب یاخار سؤزلری دیللر ترجمانی اولاراق دورور و هله ده هر‌دینله‌ییجینی اودلارا یاخیر! …
من اوشاغلیقدان قاراباغ شعرینین و شیکسته هاواسینین نئجه یاراندیغینی و کیمه عایید اولدوغونو اؤیرنمک ایستردیم؛ چونکو ایلک دؤنه یای فصلی زمی بیچینی یالین باشیندا ایستی‌دن مئهلنرکن آتام اوجا سسیله اوخوموشدو. ایندیکی کیمی یادیمدادی. آتاما دئدیم بیرده اوخو و آتام ایکینجی دؤنه اولکیندن داها گؤزه‌ل و یاتیملی اوخودو و گؤز دولسو آغلادی دا… بیر سوسوز آدام سوآختاران کیمی من اینیستایا گیرن کیمی بیر باشا بعضی یازارلایمیزین صفحه‌سین گئده‌ر و …. کی ابراهیم بی رشیدینین بو قیصاجا سئوگی حکایه‌سین اوخودوم وقرار آلدیم کی بو حکایه‌نی گئنیش شکلیده اؤیره‌نم گره‌ک … کی سونوجوندا تملی ابراهیم بیین یازیسی اولماقلا بو یازی عرصه‌یه گلدی.
