آذربايجان آغيز ادبياتيندا بولاق
بهروز ايماني
(بو یازی 1392ینجی ایل، سایتیمیزدا ان چوخ اوخونان اثرلردندیر.)
بولاق سؤزو، بولاق آنلامي آذربايجان آغيز ادبياتيندا مهم يئر توتان موضو‌علاردان بيري‌دير. ماهني‌لاردا، ناغیل‌لاردا، بایاتی‌لاردا، آتالارسؤزو، دئييم‌لرده و باشقا شيفاهي ادبياتي نمونه‌لرينده بو موضوعيا چوخ- چوخ راست گليريك. اؤنجه ناغیل‌لارا كئچيريك:
ناغیل‌لاردا:
بوگونه كيمي هئچ بير يئرده يازييا آلينمايان و ائشيديلمه‌ين بير ناغيلدا بولاغين سئحيرلري اولدوغوندان سؤز گئدير و بو سئحرين ايچينده ايسه اينسانلارا اؤيود وئريب، اونلاري دوشونمه‌يه دوغرو چكير، همين ناغيلي بوتونلوكله اوخويوروق:
«بيري وارايدي، بيري يوخ ايدي، تانريدان باشقا هئچ كيمسه يوخ ايدي.آتا-آناسيني الدن وئرميش بير اوغلان واريميش. او هر يئره جان آتيب ايش تاپا بيلميرميش، اونا گؤره‌ده هرگون بولاق باشينا گئديب، آجي-آجي آغلايارميش. گونلرين بيرينده او آغلايا-آغلايا يوخويا گئدير، آناسيني يوخودا گؤرور. آناسي اونا دئيير: اوغول آغلاماغينا سون وئر، بس‌دير.
اوغلان دئيير: آي آنا گؤرمورسن نئجه ياشاييرام، هرنه‌يه‌ده ال آتيرام، قولپوندان ياپيشيرام، قولپو اليمده قالير.
آنا دئيير: اوغول بوندان سونرا سني قويماياجاغام آغلاياسان.باخ بو بولاغين آشاغي‌سيندا اوچ قميش بيتيب. اونلاري دريپ چالسان، بيرينده گؤز ياشلارين قوروياجاق، ايكينجي‌سينده ايسه گوله‌جكسن، اوچونجوسون چالاندا ايسه اويناياجاقسان.
بو سؤزلري ائشيده‌ن اوغلان سئوينجيندن آتيليب دوشور. بو حركت ايسه اونو يوخودان قالديرير.
اوغلان يوخودان دورماق همن بولاغين آشاغي‌سينا باخير، او گؤرور،آناسي دوز دئييرميش، اورادا اوتلاردان سئچيلن يالنيز اوچ قميش وار.
او بيرينجي قميشي دريپ،چالير و گؤز ياشلاري اونون تأثيري نتيجه‌سينده قورويور. ايكينجي قميشي چالير، اونون اوره‌يه ياتان سسي اوغلاني بتر گولدورور. داها سونرا اوچونجو قميشي چالاندا، اونون سئحيرلي سسيندن اوغلان اويناماغا باشلايير.
او گوندن باشلاياراق اوغلان شن‌لنمه‌يه باشلايير. بونونلادا اوغلان اؤزونو تاپيب، بير وارلي آدامين مال-داواريني اوتاريب، ايشسيزليكدن قورتاردي.
گونلرين بيرينده، ماللار تنبل‌ليكدن ياتيب، اوت اوتلاماغادا اولسون بئله دورماقلاري گلميردي، بيردن يادينا قميش‌لري سالدي سونرادا گؤردو اونلاري ايتيريب، بو وضعيتدن ناراحات اولان اوغلان دوشونمه‌يه باشلادي، چوخ گؤتور-قوي ائتديكدن سونرا، الي هئچ بير يئره چاتمادي. مأيوس حالدا بولاق باشينا گلدي. قميش‌لرين يئني‌دن گؤيرديييني گؤروب، بتر سئويندي. تئز اونلاري دريب، قاييتدي. اوغلان اوچونجو قميشي چالماق همن، ماللار سيچراييب، اويناماغا باشلاديلار.
بو حالدا اؤلكه حؤكمداري يولدان كئچيرميش، قميشدن چيخان غريبه سس‌لري ائشيتديكده اويان طرفه باخيب،گؤرور، هه!قميشين سسينه، اينك‌لر، اؤكوزلر اوينايير. حؤكمدار ياخين گليب،گؤروركي، اؤزونون مينديگي آت دا، او سس‌لره اوينايير.
اوغلان چالماغي دايانديراندا، حئيوانلاردا ساكيت‌لشمه‌يه باشلادي.
اؤلكه باشچي‌سي تئز اوغلاني سورغو- سوآلا چكدي. اوغلاندان بو قميش‌لري ياخين بولاقدان درديييني سويله‌دي.
حؤكمدار بولاق باشينا گلدي. گؤردو بولاقدا او دئيه‌ن قميش‌لر يوخدور. تئز اوغلاني آپاريب، اوغلان اليني اوزاتدي قميش‌لري دردي.
پادشاه چالماق ايسته‌يركن، نه‌قده‌ر چاليشديسا چالابيلمه‌دي.آمما اوغلان اونو الينه آلان كيمين گؤزل هاوالار چالدي.
پادشاه دئدي: بوندان بويانا سن منيمله اولاجاقسان، بيرده، منيم قوشون حيصه‌لريمده بتر سوستلوق و تنبل‌ليك عمله گليب، بيرده قونشو پادشاه زورلا گليب، يئگانه قيزيمي اليمدن آليب، آپاريب، قوشونومون سوست و تنبل‌ليييندن اونونلا ووروشا بيلمير‌م. بلكه سن بو ايشله منه يارديمچي اولدون. اوغلان بو ايشه راضي اولدو. سونرادا پادشاهين تكليفي ايله يولا دوشوب اونونلا سارايا گئتدي.
اوغلان قميش‌لري گؤتوروب، قونشو اؤلكه‌يه يوللاندي. بو اؤلكه حؤكمدارينين يئريني اؤيره‌نيب، اونونلا گؤروشدو.
اوغلان قونشو اؤلكه پادشاهينا دئدي كي، من نه ايش گؤروم كي، او قيزي تورمه‌دن آزاد ائله‌يه‌سن.
پادشاه دئدي، بورا كيمين هئچ كيمسه مني شن‌لنديره بيلمه‌ييب، سن بو ايشي گؤره بيلسن او قيزي آزاد ائله‌رم. اونسوزدا غضبيمه توشلانيب، بوينونو ووردوررام. اوغلان قميشي چالماغا باشلايير. او بيرينجي قميشي چالاركن، تورمه‌ده گئجه-گوندوز آغلايان قيزين آغلاماغي كسيلدي. ايکينجي‌ده شاه شن‌لندي و اوچونجونو ايسه چالاندا، شاه اويناماغا باشلادي. شاه بو حالدا قيزي آزاد ائله‌ييب، اؤز اؤلكه‌سينه گؤنده‌ردي. بو وضعيتي گؤره‌ن باشقا بير آدام،هر يئري آختاردي و هر بولاغي آراديسا تاپابيلمه‌دي. اؤز آختاريشيندان مأيوس اولان آدام يولدا بير قوجايا راست گلدي، قوجا اونون نه‌دن ناراحات اولدوغونو سوروشدوقدا بو آدام، اوغلانين پادشاه حضوروندا گؤردويو ايشلريني دئيه‌ركن، قوجا كيشي باشيني ترپه‌ديب،اليني بو آدامين چييين‌لرينه قويدو: «هه اوغلان! هر بولاقدا او دئدييين قميش بيتمز و هر آداما او قميش نصيب اولماز» دئدي.
بير چوخ ناغیل‌لاريميزدا بولاغين باشيني كسن اژدهالارا دا راست گليريك. بولاغين باشيني كسن اژدها اهاليني سو گؤتورمه‌يه قويمور. بو ايش اوچون اورتاليغا بير شرط قويور، اودا هرگون بير اوشاق بئيني‌ني يئمك اوچون اونا وئريلسين. نهايت بير نفر ايگيد تاپيليب،اژدها ايله ساواشا گيرير و اژدها ايسه مغلوب اولور و اؤلور.
بو ناغيلدا اژدها واسطه‌سي ايله، بؤيوك ايمپئريالار و گوجلو دؤولت‌لر تصوير ائديلير. بولاق ايسه ايشغالا معروض قالان اؤلكه‌لرين ديريليك رمزي كيمي ايفاده اولونور. دونيا خالقلاري تاريخ بويو بو حادثه‌لرين شاهيدي اولموش و اولاجاقدير. بودا ناغیل‌لاريميزين سياسي آنلام داشيديغيني گؤسترير.
آتالارسؤزو و ضرب‌المثل‌لرده:
بولاق ايفاده‌سي آتالارسؤزو و ضرب‌المثل‌لرده ده گئنيش عكسيني تاپير: بولاغين اوستون مووقئعيني گؤستر‌ن بير ائل كلاميندا گلميشدير: “بولاق اؤزو ترپنمز، ائل اوباني آياغينا گتيره‌ر.”
حيله‌كار آداملا، ساده بير شخصين چيخارلاري بولاق سؤزوايله بللي اولور و بئله دئييلير:
- بولاغا سوسوز آپارار،سوسوز گتيره‌ر.
لياقتسيز آداملارين يئرسيز مقاملارا يوكسلمه‌سي باره‌ده دئيه‌رلر:
- قوتور كئچي بولاغين لاپ دورو يئريندن سو ايچر.
عئيبه‌جر و چيركين بير شخص گؤزل بير قادينلا ائولنسه يئنه بو مثلي ايشله‌درلر.
ايلاهي گؤزللييه ماليك اولانلارا دئيه‌رلر:
- بو, گؤزللر بولاغيندان سو ايچيبدي.
بوگونه كيمي جاماعات آراسيندا گئنيش ياييلان بير چوخ مثل‌لر واردير؛ اونلاردان بيري‌ده «بولاق يئريندن گرك بولاق اولا، سو تؤكمک‌له، بولاق اولماز» مثلي‌دير.
بو مثلين كؤكونو و منشأييني بللي ائده‌ن ماراقلي بير ريوايته توخونماغي يئرلي گؤروروك:
كئچميش‌لرين سؤزودور، دئييرلر: ايكي قونشو واريميش، اونلارين بيري وارلي، او بيريسي يوخسول‌ايميش.
اونلارين هم‌ياشيد اولان اوشاقلاري وارايميش. كاسيب اوشاغي چوخ شعورلو باجاريقلي اوشاق ايميش، بونون عكسينه دؤولتلي اوشاغي ياراماز و ايش‌باجارمايانميش. بونا گؤره دؤولتلي قونشو هرنه چاليشيرسا، اوغلونو او سويه‌يه گتيره بيلمير. نهايت او اوغلونو دؤيمه‌يه باشلايير. ننه واسيطه دوشوب اوغلاني آتانين اليندن آلمالي اولور. ننه اوغلاني آتاسي‌نين اليندن آلا-آلا دئيير:آي كيشي«بولاق گرک يئريندن بولاق اولا سوتؤكمك‌له، بولاق اولماز». يعني سن اونو دؤيمكله او بير يئره چاتماز.
ماهني‌لاردا
آذربايجانين ايلكين ائل ماهني‌لاريندا بولاقلا باشلانان، بولاق ايله ايلگيلي ماهني‌لاريميزين سايي آز دئييلدير. اينسان بو ماهني‌لاري دينله‌يه‌ركن گؤز اؤنونده تميز كند محيطي يادا دوشور و بو محيطين سرين- سرين سيزغين آخان بولاقلاريندا، جئيران باخيشلي، كهليك يئريشلي قيزلارين سو دولدورمالاري، قاب و پالتار يومالاري و… سينما پرده‌سي كيمي گؤز اؤنونده جانلانير. بو ماهني‌دا گلديگي كيمي:
بولاق باشي توز اولار
اوستو دولو قيز اولار
اييل دسمالين گؤتور
من گؤتورسم سؤز اولار
آذربايجان ائل ماهني‌لاريندان بيري‌ده «هاردا قالدين گلمه‌دين» ماهني‌سيدير. بوماهني‌نين بير بندي ايسه، بولاق تصويري ايله بنزه‌نميشدير، همين حيصه‌ايله تانيش اولوروق:
انديم بولاق باشينا
باخديم يار سيرداشيما
هرنه دئديم او گلدي
آخير منيم باشيما
حئيرانيم، ترلانيم، هاردا قالدين گلمه‌دين
قاش قارالدي گلمه‌دين
بولاق سؤزوايله بزه‌نن اونلارجا ماهني‌لاريميز واردير. آنجاق ماهني بويو بولاغين تام خصوصيتيني«بولاقدادير»آدلي ماهني‌دا گؤرمك مومكون‌دور:
گئتديم گؤردوم بولاقدادير،
بولاقدادير،بولاقدا،
ال-اوزونو يوماقدادير،
يوماقدادير،يوماقدا،
قوشا خاللار ياناقدادير، ياناقدا،
قيزيل اوزوك بارماقدادير، بارماقدا.
بير بئله جان آلان اولماز،
اولماز، اولماز
بير بئله قان سالان اولماز،
اولماز، اولماز
سؤزومون سونوندا، محبت داستانلاريميزدا سئوگي مكانلاري، گؤروش يئرلري عمومييتله بولاق باشلاري اولموشدور. بو عنعنه‌يه گوره اصلي- كرم، بابك، كوراوغلو، قاچاق نبي كيمي قهرمانلاردادا گؤروش يئرلري بولاق باشي اولموشدور. دئييرلر, سئويلن‌لر، بولاغين تميزليييني، صاف‌ليغيني تانيق گتيره‌رك، هميشه اوره‌ك‌لريني بولاق، كيمي دوم- دورو ساخلاياجاقلارينا آند ايچرميشلر.
2 پاسخ
تشکور
دوشونجه مین کیچیک داملاسی اولان بو یازینی اوخویانلاردان خصوصی ایله آذربایجان مدنیتینه خضوضی یئر وئرهن ایشق سایتینا اؤز تشکورومو بیلدیریرم
بهروز اقا استادیم چوخ ساقول بولاق مسئله سی گوزل وچوخ کونولی بیر موضوع دیر نه قدر یازسان یئنه تاپیب یازاجکسن اللرین اقریماسین خوشوما گلدی…