ادبی تنقید و آذربایجاندا ادبی تنقیدین ایندیکی دورومو
حسن ایلدیریم – همت شهبازی
حسن ایلدیریم(شاعر و ژورنالیست)
ج- من‌هارداسا بئلینیسکی‌دن بئله بیر عبارت اوخوموشام: ادبیات جامعه‌‌نین ویجدانی‌دیرسا، تنقید ایسه ادبیاتین ویجدانیدیر. منجه، بو سؤز درین معنالی و مختلف یؤنلو و یوزوملو سؤزدور. ویجدان منلیگین جوهری‌دیر. او، هرکسین ایچینده اونونلا اوز به اوزو اولوب، اونون نه اولدوغونو اونا گؤستریر. ویجدان انسانین ایچ آیناسی‌دیر. پیسی- پیس، یاخشینی- یاخشی، اه‌یرینی یا دوزو اولدوغو کیمی اؤز صاحیبینه گؤستریر. بو منلیک جوهری، بو آینا دئمک اولارکی جامعه ده اولان اخلاق پئرینسیپ‌لریندن، اخلاق نورما‌لاریندان، انسانین اساس خاصیت‌لریندن، بشریتین آمال و آرزو‌‌لاریندان، بیر سؤزله بشریتین جوهریندن یوغرولوب و هر بیر انسانین چیخاریجا، باجاریغیجا اونون منلیگینده اؤزونو تاپا بیلر. دئمک ویجدان دا هئچ دن هئچه یارانمیر. فردی ویجدانلا اجتماعی ویجدان آراسیندا یاخینلیق، دوغمالیق و عینی‌لیک واردیر. یعنی بیر اؤلچو کیمی‌اوندان یارارلانیب، یاخشینی پیسدن، دوزو اه‌یری‌دن، گئرچگی یالاندان، گؤزه‌لی چیرکیندن آییرماق اولار. بو اؤلچو ده جامعه‌‌نین اؤزوندن چیخیر. پس بئلینیسکی‌نین سؤزونه قاییتساق، اونو بیر آز خیردالاساق بئله چیخار کی جامعه‌‌سیز ادبیات یوخدور. ادبیات ایسه جامعه‌‌نین ایچ آیناسی اولمالی‌دیر. باشقا بیر ایفاده ایله دئسک، ادبی تنقید سؤز صرافلیغی، سؤز اؤلچوسو، سؤز گوزگوسودور. بو ایچ آینانین کاس و دورو اولماغینی باشقا بیر آیناایلا کی ادبیاتین اؤز جینسیندندیر، یعنی ادبی تنقید آیناسی‌لا اؤلچمک اولار. بو سؤزلردن مقصدیم تنقیدین نه اولدوغونا آیدینلیق گتیرمک ایدی.
ادبی تنقید بیر نظرییه اوزه‌رینده قورولور. نظرییه‌‌سیز تنقید یوخ کیمی‌دیر. بو نظرییه ایلک اول ادبیاتین نه اولدوغونو آچیقلاییر؛ اونون قورولوشوندا ایشتراک ائده‌ن عونصورلردن سؤز آچیر؛ اثرده بدیعی‌لیک، یئنی‌لیک، گوزه‌ل‌لیک و بو کیمی‌کیفیتلردن دانیشیر. تنقید، بو کیفیت‌لرین اؤلچوسو کیمی، ادبی- بدیعی اثرلری اؤلچور، اون‌لارین یارارلی یارارسیز، ده‌یرلی ده‌یرسیز جهت‌لرین آیدینلادیر. اثرین مضمونو، ییچیمی‌بارده فیکیر یوردور. اونون قارانلیق جهت‌لرینی اوخوجویا آچیر. بئله‌لیکله، تنقید هم یارادیجییا، همده اوخوجویا، ائله‌جه‌ده ادبیاتا و جامعه‌‌یه خیدمت ائدیر. اودورکی تنقیدچیدن درین بیلیک، عدالتلی مؤوقع، جسارت، عالی شخصیت طلب اولونور کی اثرلری آچیقلاماقلا، اونلاری یوزماقلا هم اوخوجویا، هم یازیچییا، هم ادبی محیطه دئمگه سؤز و سؤیله‌مگه جسارتی اولسون. مطبوعات یازیلاری، ذوقی فیکیر‌لر، اؤتری باخیشلار هله ادبی تنقید دئییلدیر.
تنقید ادبیاتشوناسلیغین ان مهم قول‌لارینین بیری‌دیر. او یازیچی- اوخوجو آراسیندا کؤرپو قورور؛ ادبیاتین قارشیسیندا مهم و لازیم مساله‌لر قالدیریر؛ اجتماع‌نین گؤزیله اثره توخونور؛ اونو تنقید سیناغیندان کئچیریر؛ اثرین ده‌ییشیک یؤن‌لرینی اینجه‌له‌ییب آچیقلاییر؛ آنلاشیلمازلیغینا ایشیق توتور.
ادبی تنقید اجتماعی بیلیکدن، ادبی- بدیعی ائستئتیک ذوقدان آسیلی اولموشدور. چونکی‌هانسی بیر علم، اجتماعی و انسانی علملر ساحهسینده باش قالدیریر و اؤز تاثیر داییره‌سین گئنیشلندیریر، ادبی اثر‌لرین قورولوشونا، مضمونونا، بدیعی فورما‌سینا تاثیر ائدیر. بئله‌لیکله ادبی تنقیدین ده مختلف مئتدودلاری اورتایا چیخیر. یازیچییا، متنه، اوخوجویا دایانان اجتماعی سیاسی مکتب‌لره اساسلانان تنقید مئتدودلاری یارانیب و بوگون تنقیدچیلر بو یوللارلا ادبی متنه یاناشیرلار.
انسانین معنوی حیاتی‌نین، اجتماعی وارلیغی‌نین ائله بیر ساحه‌‌سی یوخدورکی اورادا تنقیدین رولو اولماسین. ان عادی گونده‌لیک ایشلردن توتموش بوتون علمی فلسفی فعالیتلرده ده تنقیدین رولو مهم‌دور. منه ائله گلیرکی بشر و اونون قوردوغو اجتماعی حیات، یاراتدیغی صنعت اثرلری، قوردوغو اجتماعی- مدنی قوروملار، یاراتدیغی فلسفی سیستئملر هئچ بیری تنقید‌سیز اینکیشاف ائدیب یوکسک مرحله‌یه چاتا بیلمز. انسان ایستر علم، ایستر فیکیر، ایسترسه ده صنعت ساحه‌‌سی اولسون اؤز دوشونجه و بیلیگینی یوخلامادان، صاف- چوروک ائتمه‌دن، اون‌لارین موثبت و منفی جهت‌لرینی آییرد ائتمه‌دن، منفی‌لری آرادان قالدیریب، موثبت‌لری گوجلنه‌دیرمه‌دن اینکیشاف ائده ییلمز
ادبی تنقید دؤورون ان مهم اجتماعی، سیاسی، مدنی و… مساله‌لری ایله سیخ باغلی‌دیر. ادبی تنقید، کوتله‌‌لرین آیدینلیما‌سیندا، اون‌لارین شعورونون، بدیعی ذوقونون تکمیلشمه‌سینده ان فعال مدنی واسیطه کیمی‌آپاریجی رول اویناییر. خالقین ائستئتیک تربیه‌‌سینده، قاوراما قابلیتینده و معنوی زنگینلیگینده میثیل‌سیز تاثیر بوراخیر. تنقیدچی اجتماعی فیکیر و رای سوییه‌سینده چیخیش ائده‌رک ادبیاتا یاناشیر، اون‌لارین فلسفی اجتماعی مضمونونو، اخلاقی گؤروش‌لرینی و عمومیلشمه قابیلیتی‌نین نه اولدوغونو بیلدیریر.
درین ذوق و ذکایا اساسلانان تنقید، یوکسک استعداد و تالانتا مالیک اولان تنقید، اورژنال یارادیجیلیقلا عینی مزیتلره مالیک‌دیر.
تنقید اؤزونده علم، صنعت عونصور‌لرینی جمعلشدیریر، لاکین او نه علم، نه ده صنعت‌دیر. تنقیدین موضوعسو و ماتریالی بدیعی ادبیاتی درک ائتمک‌دیر؛ اونو نیظاما سالماق‌دیر. اگر بونلارا چاتا بیلمیرسه دئمک اؤز تاثیر گوجونو ایتیریر. بدیعی ادبیات حیاتی بدیعی اوبرازلارلا درک ائدیر. تنقید بونو اؤیره‌نیب، درک ائدیب و آچیقلاییر و بو یول‌لا ادبیاتی نیظاما سالیر؛ فورمالاشدیریر؛ اوخوجونو و یازیچینی دویوق سالیر؛ اونلاری دوشوندورور؛ یازیچی اؤز گوجونو، چاتیشماز جهت‌لرینی و اوغور‌لارینی گؤرور. اوخوجو ایسه اثرین آچیقلانماسی و یوزولماسی ایله یازیچی دونیاسی ایله یاخیندان تانیش اولور و معنوی ذوق آلیر؛ دوشونجه‌لرینی، دویغو‌لارینی جیلالاندیریر و معنوی زنگینلیک کسب ائدیر. بئله‌لیکله بو یول‌لا ادبیات و ادبی پروسه اوز مؤوقعیتینی، هانسی یولا ساری یؤنلمه‌سینی درک ائدیر. جمعیت ادبی بدیعی اثر‌لرین آچیقلانماسی و یوزولاسی ایله آیدینلانما، زنگینلنمه پروسه‌سینی کئچیریر.
تنقید، ادبی معیار و اؤلچولر، اصول‌لار و قانونلارلا ادبی اثری توتوشدورور، اؤلچور، چؤزه‌له‌ییر، صاف- چوروک ائدیر و ادبی بدیعی سؤزو قوندارما سؤزدن آییرد ائدیر. تنقید بدیعی متنی، ادبی اثری تام شکیلده گؤرمک و اونو اؤیرنمه‌لی‌دیر. بدیعی متنه، ادبی اثره گؤز اوجو، اؤتری، اوزدن کئچمه یاناشماقلا اونو قاوراییب منیسه‌مک اولماز. هر بیر ادبی متنین مختلف قاتلاری، چئشیدلی یؤنلری اولور. اثر‌لرین هؤرولوشو، قورولوشو، یارادیجی‌نین فردی اوسلوبو، دونیا گؤروشو، دونیا دویومو و صنعت آنلاییشیندان آسیلی‌دیر. بونلاری آچیقلامادان، اثرین ایفاده واسیطه‌‌‌لرینی دویوب درک ائتمه‌دن بدیعی متنین حقیقی ده‌یرینی گؤسترمک چتین ایشدیر. اثرین قورولوشوندا کی عونصورلری و اون‌لارین آراسینداکی باغلیلیقلاری قارشیلیقلی تاثیر و گوجلنه‌دیرمه قووه‌سینی سئزیب، سئچمکله بوتون بو کیفیت‌لری گؤروب و آیدینلاتماقلا، بدیعی اثرین نئجه‌لیگینی، نه جورلوگونو تجزیه و تحلیل ائدیب اونون نه اوچونلوگونون دوغرو و حقیقی معناسینی آیدینلاندیرماق اولور. بو باخیمدان اثرین اوغورلو و اوغورسوز جهت‌لرینی باخشی گؤروب و سئچمک اولار. اثرده کی بدیعی تاثیر قووه‌سی اولان، فورم و محتوا تاملیغی، معنا درینلیگیی، بدیعی و ائستئتیک تاثیر گوجو کیمی یاخشی کیفیت‌لری، یاخود اثرین بدیعی تاثیر گوجونو آزالدان، اونون ده‌یرینی آشاغی سالان عیبهجرلیک‌لری، معنا دایازلیغی، ساختالیق و قوندارما یئنی‌لیک، اؤزونو تکرارلیق، سؤز اویونو، فیکیر کاسیبلیغی کیمی‌منفی کیفیت‌لری ده یاخشی معین ائتمک اولور.
ادبی تنقید ادبیاتین اؤزوندن دوغموش و بؤیوک ادبی اثر‌لرین هامی طرفیندن قبول اولونموش قایدا و قانون‌لارینا، اصول و اؤلچولرینه چئویریلمیش، ادبیات نظرییه‌‌سینی تشکیل ائده‌رک نیظاملانمیش و تنقیدین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر. ادبی تنقید بو علمی و منطقی اصول‌لار، اؤلچو‌لرله تنقیدی آنلاییش و مئتودلاری ادبیات اوزه‌رینده سیناییر، ادبیاتی اونلارلا یوخلاییر. بو باره‌ده بو قده‌ر دانیشماغیمین اساس سببی تنقیدین نه اولوب اولماماسی ایدی.
دئییم کی، بیزده ادبی تنقید حقیقی معناسیندا هله ایلک آددیم‌لارینی آتماقدادیر. ادبیاتیمیز هله تام اؤزونو گوستره بیلمه‌دییی اوچون تنقید ده اؤزونو گوستره بیلمیر. گرک اونلارجا رومان، حئکایه توپلولاری، شعر مجموعه‌لری، مختلف بیچیملی، مختلف مضمونلو اثرلر یارانسین کی ادبی تنقید ده‌‌دیرچه‌لیب و سؤزونو دئمگه باشلاسین. تنقیدیمیزین ایندیکی دورومو، ادبی اثرلریمیزین دوشونجه کاسیبلیغی، معنا دایازلیغی، مضمون جیلیزلیغی، بیچیم چاتیشمامازلیغی و عینی حالدا تنقیدیمیزده نظرییه بوشلوغوندان آسیلی‌دیر. آنجاق، من یئنهده اینانیرام کی ادبیاتیمیزین گئتدیکجه بوشلوقلاری دولاجاق، نوقصانلاری آرادان قالدیریلاجاق. مضمونلو، دوشوندورجو، بیتگین و یئتگین اثرلر یاراناجاق و اونون یول یولداشی ادبی تنقید ایسه بو ادبیاتلا چیگین- چیگینه گئده‌جکدیر. اوندا، دونیا اوزونه چیخمالی، بوشقابا قویمالی اثرلریمیزین‌ده سایی آرتاجاقدیر. من ایندکی ادبیاتشوناسلیق ساحهسینده چالیشان یئنی نظرییه‌لری منیمسه‌ییب، اونلاری ادبیاتیمیزا اویغون بیر حالاگتیریب و ادبیاتیمیزی تنقید ایشیغیندا آدینلادان ادبی گنجلیگه اینانیرام و اونلارلا فخر ائدیرم. سئویندیریجی حال‌دیر کی، ادبی تنقید ساحهسینده چالیشان گنج، استعدادلی، بیلیکلی و آلچاق کؤنلو تنقیدچیلریمیز آز دئییلدیر. اونلار چوخ ایستی قانلیقلا ادبیاتیمیزا یاناشیرلار. اونو اؤیرنمگه، قاوراماغا جان آتیر‌لار. من، نثریمیز، شعرمیز و باشقا ادبی مساله‌لر باره‌ده بون‌لارین یازی‌لارینی سئوه- سئوه اوخویورام. اونلاردان اؤیرنیرم؛ اونلارلا اؤیونورم. ادبیاتیمیزین گله‌جگی بو استعدادلی و گنج تنقیدچی‌لریمیزین دوشونجه و بیلیک ایشیغیندا ایره‌لی آددیملایاجاق و تنقیدیمیز یوخاریدا سایدیغیم کیفیت‌لری یئیه‌لنه‌جکدیر.
همت شهبازی(ادبیات تدقیقچیسی)
ج. ادبیاتیمیزین ان آغریدیجی یئرینه توخوندونوز. بونا باخمایاراق کی بیزیم یئنی تنقیدیمیزین ان آزیندان ایکی یوز ایل کئچمیشی وار. آنجاق بو ساحه‌ده ان تنبل اولانی دا بیزیک. ایکی یوز ایل دئدیکده ائله بئله‌سینه دئمیرم. آخوندزاده‌نین «نظم و نثر حاققیندا» یازدیغی تورکجه مقاله‌سی و فارسجا یازدیغی «کریتیکا» آدلی مقاله‌سی یئنی تنقیدچی‌لیگیمیزده بؤیوک اؤرنک‌دیر. آنجاق زامان کئچدیکده بو ساحه‌ده گؤردوگوموز ایشلر هئچ حددینده‌دیر.
بو سؤزله آراسیرا یازانلاریمیزین- و ائله من اؤزوم ده اون‌لارین ایچینده- امگینی ایتیرمک ایسته‌میرم. آنجاق سون یوز ایلی نظره آلساق بارماق ساییسی قده‌ر تنقیدی اثریمیز چیخماییب‌دیر. طبیعی‌کی بو گون دوروموموز هئچ‌ده قناعت‌بخش دئییل. دوزونو ایسته‌سه‌نیز، بو ایشی هامی، تنقیدچیدن گؤزله‌ییر. آنجاق اوزاق یئره گئتمه‌دن ائله تورکییه ادبیاتینا باخساق گؤره‌ریک کی اورادا تنقید ایشی تکجه تنقیدچی آدییلا تانینان‌لارین اوزه‌رینه قویولماییب‌دیر. تورکییه‌نین آدلیم یازار و شاعرلری، همی ده ان بؤیوک تنقید‌چی‌لری‌دیر‌لر. احمد هاشیم، ملیح جئودت، اورحان ولی‌دن توتموش جمال ثریا، آتیلا ایلهان، ایلهان برک، حیلمی یاووز، انیس باتور، اورهان پاموک‌ا قده‌ر. یعنی بونلار، یارادیجیلیقلا یاناشی تئوری ایله ده تانیش‌دیرلار. اونو، یارادیجیلیق‌لاریندا ایجرا ائتمک‌لری ایله یاناشی اؤزه‌لری ده تئوری ایرایه ائدیرلر.
یازیقلار اولسون‌کی بیزده یازان شاعر‌لر بئله دئییل. اونلار هر شئیی تنقیدچیدن اومورلار. بس اؤزه‌لری نئجه؟ چیخان کیتابلار حاقدا فیکیر سؤیله‌یه بیلمزلرمی؟ طبیعی‌کی اولار. من بیر کیمسه‌نی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق منیم بوردا وورغولادیغیم کیمی هر بیر کیمسه‌نی دیندیریریک‌سه تنقیدین یوخلوغوندان دانیشیر. حاقلی‌دیر. آنجاق هاچاناجاق بئله اولمالی‌دیر؟
سؤزومون کسه‌سی بودورکی بونلار هامیسی اوخومامازلیغا قاییدیر. هئچ کیمسه اینجیمه‌سین مندن، بو گون بیز هامیمیز، باشدا همت شهبازی اولماقلا یاناشی، اوخوموروق. بیر کیتابی اوخودوقدا، بیر پاراگرافلیق اونون حاقدا دانیشماغا سؤزوموز یوخدور. اوخوماقدان سوال یارانار. سوال تنقیدچی‌لیگین بینؤوره‌سی‌دیر. چونکو اثر حاقدا سوال یاراندیقدا درحال جاواب تاپماغا چالیشیرسان. و سنین بو جاوابین تنقیدچی‌لیگین باشلانغیجی، اؤزو ده اؤنملی باشلانغیجی‌دیر.
گلین تنقیدچی‌لیگیمیزی ساده و کیچیک و بیر جومله‌لیک باخیشا ساتمایاغین. اوخوماقلا سورغولاریمیزی و سونرا دا جاوابلاریمیزی گئنیشله‌ده‌یین. بو گون امین‌لیکله دئمک اولارکی ادبیاتیمیزدا اوخوجولوق غیر پروفئسیونال‌دیر. ۷۰-جی اون ایللیکده اوخوجولوق داها پروفئسیونال ایدی. یازیقلار اولسون کی او دؤنم یازیب یارادانلاریمیز دا بو گونون خسته‌لیگینه یعنی اوخومامازلیغینا دوچار اولموشلار. من هامینی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق بو گئرچک‌لییی آچیق کؤنوللولوکله قبول ائتمه‌لیییک.
بو گون دونیا تنقید‌چی‌لیگینده، ادبی تنقید آدیندا بیر آنلاییش، داها اؤز یئرینی ایتیرمیش. هر نه وار «نظریه»دیر. اونون یئرینه «نظریه=قورام» سؤزوندن ایستیفاده اولور. بونون دا سببی وار. بیر اثردن یازان و یا دانیشان یازار: یالنیز او اثرین چرچیوه‌سینده قالمیر. اونون ادبی جهتینی گؤرمور. اونونلا یاناشی، فلسفه‌دن، پئسیکولوژی‌دن، سوسیولوژی‌دن وسایره‌دن ده دانیشیر. یعنی سیز مثلن رولان بارتی اوخویاندا، هانسی ساحه‌دن دانیشدیغینی بیلمیرسیز. هر شئی‌دن دانیشیر هئچ نه‌دن ده دانیشیمیر. ادبیاتین ایچینده فلسفه‌دن، فلسفه‌نین ایچینده ادبیاتدان، سوسیولوژی‌دن دانیشدیغینی گؤرورسن. طبیعی‌کی بیزیم تنقیدچی‌لیگیمیز بئله بیر «نظریه» ساحهسینده اوخوماقلا یئتیشه بیلر. آنجاق بیز هله‌لیک بونو ایسته‌میریک. اوندان یئنی تنقیدچی‌لیگین ایلک چاغ‌لاریندا ایشه توتولان ایشله‌یینی گؤزله‌ییریک. بو دا اوخوماقلا اولا بیلر.
منبع: «ایشیق» درگیسی، نومره ۱ ، اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۷
آنلاین ساتیش و آبونمان:
www.ishiq.ir
info@ishiq.ir
۰۹۳۷۹۹۹۹۶۳۷
