6نجی عصرده آذربایجان ادبیاتی
محمد رضا باغبان کریمی
کئچن مقاله‌ده آذربایجان ادبیاتینا ۷نجی عصرده اؤته‌ری باخیشیمیز اولدو. ایندی یوز ایل اؤنجه‌یه قاییدیب، ۶نجی یوزایلده دیل و ادبیاتیمیزین دورومونا نظر سالیریق. آذربایجان تورک ادبیاتی نه قده‌ر زنگین، محتوالی، گؤزه‌ل و دولغون اولورسا دا، هله‌لیک نسیان اؤرتویو آلتیندا گیزلی قالمیشدیر. کئچن یوز ایلده پهلوی رژیمی‌نین قانلی – قادالی استبدادی، یوردوموزا کؤلگه سالاراق دیلیمیز و ادبیاتیمیزین یاساق اولدوغو، خالقیمیزی بو ادبیاتدان محروم ائتمیش و همین یوزایلده باشقا ملت‌لر دؤرد ناللی ایره‌لی گئده‌ن بیر چاغدا، بیزیم آذربایجان خالقیمیز یئرینده دایانیب، تکجه بیر تاماشاچی کیمی باشقا خالقلارا باخمادان آیری بیر چاره تاپمادی. آنجاق بوگون دیلیمیزین آزادلیغی اومودویلا بؤیوک آددیملار ایره‌لی آتیب، ادبیاتیمیزین اوزه‌رینه قونان غوباری اوستوندن سیلمه‌ده‌دیر. شوبهه یوخدور که حقیقت بیر گونش کیمی همیشه‌لیک بولود دالیندا قالماز. ادبیاتیمیز دا بو حقیقتلردن بیری‌دیر. بولودلار دالی چکیلدیکده، گونشین شعله‌لری گؤزلری قاماشدیران کیمی، آذربایجان ادبیاتینین زنگینلیگی تانینمادا چوخلو گؤزلری قاماشدیریر.
7نجی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چین دوواری‌نین یانیندان باشلاییب مصره قده‌ر اوزانان اؤلکه‌لرده یاییلاراق، دهیرلی اثرلر یاراتمیش و یوزلرجه عالیم، شاعیر و صنعتکارلار میدانا گلمیشدیر. بوگون خراساندان توتوب آنادولونون باتیسینا قده‌ر یارادیجی شاعیرلر آذری تورکجه‌سینده تانینیرلار. او جمله‌دن اسفراینلی حسن اوغلو، بابا الیاس، خواجه دهانی، مولوی، خواجه علی خوارزمی، حاجی بکتاش ولی، هامیسی خراساندان باش قووزاییب تورکجه یازیب یارادیبلار. یوزایللر بویو بو آخیمی داوام ائدیب بوگونه قده‌ر ایره‌لی سورموشلر. او بیری یؤندن، آنادولودان باش قالدیران شاعیرلر: خواجه احمد فقیه، خواجه احمد مداح، مصطفی ضریر، سلطان ولد و باشقالاری، حتا مصردن باش قووزاییب گلن سیف سرائی آذری تورکجه‌سینده شعرلر یازیرلار. بو شاعیرلر ۷نجی یوزایلده یاشاییب یاراتمیشلار. آذربایجانین اؤزوندن باش قالدیران شاعیرلر و عالیملر ده آز اولمامیشدیر؛ شیخ صفی‌الدین اردبیلی قارا مجموعه عنوانلی یوزلرجه بویروقلاری اولموش، حسام‌الدین خوئی تورکجه – فارسیجا سؤزلوکلری اورتایا گتیرمیش، یوزلرجه درویش مسلک شاعیرلریمیز میدانا گلمیش و مثنویلر، دیوانلار اورتایا قویموشلار. بونلار کی بیردن بیره اولمامیش، بلکه بونلارین کؤکو – ریشه‌سی بوندان قاباقکی یوز ایللرده کؤک سالمیشدیر. بونو دوزگون تانیماق اوچون اؤنجه یوز ایللره گئدیب کؤکونو آختارماق گره‌کیر.
6نجی یوزایلده آذربایجاندا زنگین بیر شفاهی ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. بو زامان دده قورقود دستانلاری گئنیش بیر صورتده خالق ایچینده سؤیله‌نیلیر؛ آشیقلار و اوزانلار مختلیف ائپیک و سئوگی ناغیللارینی خالق ایچینده یارادیرلار و سئویلیرلر. بو زنگین شفاهی ادبیاتلاردان، نهنگ شاعیرلر بهره آلیرلار. خاقانی، نظامی، فلکی، بیلقانی، و باشقالاری بو زنگین ادبیاتدان یارارلانارکن اؤز فارسیجا یازدیقلاری اثرلره سپه‌لیرلر. اؤزه‌للیکله نظامی بوتون مثنویلرینده سؤیله‌نن داستانلاری خالقین دیلیندن آلمیش، دده قورقود سیمالارینی بیر داها مثنویلرینده جانلاندیرمیش، اوزانلارین دئییشمهلرینی باربد و نکیسا دیلیله فارس ادبیاتینا یئرلشدیرمیش، آذربایجان ادبیاتیندان یئنی‌لیکلری فارس ادبیاتینا بورج وئرمیش و یوزلرجه آتالار سؤزو، دئییم‌لر، عباره‌لر آنادیلیندن پای وئرمیشدیر. گؤردویوموز کیمی، نظامی حتا عربجه دستانلاریندا – لیلی و مجنوندا – عاشق و معشوقو تورک پالتاری گئیدیریر، اونلاری تورکانه روحیه‌سیله بزه‌ییر. فارس شاهلاری ایراندان قاچاراق آذربایجان اؤلکه‌سینه پناه گتیریرلر. بهرام گور بئله بیر شاهلاردان بیری‌دیر. حتا مقدونیه‌لی اسکندر آذربایجانا گلدیکده بیر آذربایجانلی قادین قارشیندا دیزه چؤکور.
نظامی‌نین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعیرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلری‌نین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشاره‌لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه‌لرله دیله گتیریر:
پدر بر پدر مرمرا ترک بود
که هر یک به نیرو یکی گرگ بود
او، تورک کلمه‌سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبرین معراجا گئتمه‌یینی ده ترکتازی آدلاندیریر و پیغمبری بئله مدح ائدیر:
زهی ترکی که میر هفت خیل است
سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه‌للیگی تورکلرین خصلتی بیله‌رک یازیر:
دولت ترکان که بلندی گرفت
مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه که تو بیدادگری پروری
ترک نه ای، هندوی غارتگری
نظامی تورک اولدوغونا گووه نیر، اوغلونا دا ترکزاده اولدوغونو ایناندیری:
اگر شد ترکم از خرگه نهانی
خدایا ترکزاده ام را تو دانی
نظامی سئوگیلیسینی قیپچاق تورکلریندن اولاراق اؤیور و دئییر:
پرندش درع وز درع آهنین‌تر
قباش از پیرهن تنگ آستین‌تر
سران را گوش بر مالش نهاده
مرا در همسری بالش نهاده…
نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه‌ده دفعه‌لرله اشاره ائدیر و دئییر:
ترکی‌ام را در این حبش نخورند
لاجرم دوغبای خوش نخورند
بئله‌لیکله نظامی‌نین دئدیگینه گؤره، شاعیرین خوش دوغباسی شاعیرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعیردن فارسجا و عربجه شعر ایسته‌ییرلر و شاعیر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامی‌نین تورکجه دیوانی‌نین الیازماسینا اشاره ائده‌رک اونو قبول ائدیر.
تکجه نظامی یوخ، بلکه خاقانی‌نین دیوانیندا دا ملمع‌لر – ایکی دیلده و گاهدان اوچ دیلده اولان شعرلر واردیر. حتا خالق دیلینده خاقانی‌نین ساوالانا یازدیغی بیر غزلی اوخونماقدادیر. خاقانی آذربایجانی سئویر، شروانی آنا بیلدیکده، تبریزی اؤزونه آتا کیمی بیلیر؛ بیر اوشاق کیمی آنادان اینجیینده آتا قوجاغینا پناه گتیریر و خاقانی شرواندان ایجیییب، تبریزه پناه گتیرمیش و عؤمرونو بورادا بیتیرمیشدیر. یاددان چیخارمایاق کی بو زامانلاردا، تبریز اؤزه‌ل بیر دوروما مالیک اولاراق، دونیانین باشا – باشیندان بوتون شاعیرلر و عالیملری اؤزونه چکمیش و یوزلرجه بیلگینلر تبریزده یاشاییر و مقبره‌الشعرا بو دورومون یادگاری‌دیر.
خاقانی دیوانیندا، زامانین بیر دورومو اولاراق یوزلرجه، بلکه مینلرجه تورک سؤزجوکلری و آدلاری فارس دیلینه داخیل اولور. بو سؤزجوکلرین فارس دیلینه داخیل اولماسی، تکجه آذربایجان شاعیرلری طرفیندن یوخ، بلکه بوتون فارس شاعیرلری ده بو دوروما بویون اگمیشلر. یوزلرجه تورک سؤزلری، یوزلرجه عباره‌لر، دئییم‌لر و آتالار سؤزلری فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیر. بو سؤزجوکلردن بیر سیراسی بونلاردیر: خان، آق، قره، خاقان، وشاق، آلپ، تنگری، سنقر، پرچم، بیرق، سو، اکمک، قلندر، تتق، منجوق، بیدق، سن، یلواج، تگین، آلپ، طغرا، طغان، ارسلان، خزر، بلغار، قبچاق، اتاق، خانه، و یوزلرجه باشقا سؤزجوکلر.
خاقانی آذربایجان شاعیرلری باشیندا دایاناراق، مداح بیر شاعیر اولورسا دا، آذربایجان سبک و سایاغی‌نین فارس ادبیاتیندا و شعرینده باش توتماسیندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. اونون شعرلرینده تورک کلمه‌سی مقدس ساییلاراق، تورکانه روحیه‌دن دانیشیلیر، ترکتازی، ترکانه، ترکی و باشقا ترکیبلری اؤزه‌ل بیر یئر آلیر. عاشقانه شعرلرده معشوقون “خدنگ غمزه ی ترکان” دان دانیشیر، تورکلری قان تؤکوجو، کؤچه‌ری، و باشقا توصیفلرله بیلسه ده، عشق شحنه‌سی‌نین ترکتازلیغیندان سؤز آچیر، تورکلری هر یئرده یوخاری یئرده قویور، او جمله‌دن بئله شعرلری چوخدور:
دل ازرق پوش و ترکان زرق پاشند
دلت را خرقه زایشان تازه گردان
و یا مکه ده تورکلری عربلره بئله ترجیح ائدیر:
همخدمت این حلقه بگوشان ختن به
از طاعت آن کعبه نشینان ریائی
عاشقانه شعرلرینده بو تعریفلر داها گؤزه‌لدیر. بورادا همیشه تورکلر گؤزه‌ل، دلربا، دل انگیز، کمانکش، ستمگر تانینیر:
تو ترک سیه چشمی، هندوی سپید من
خواهی کلهم سازی، خواهی کمرم بخشی
خاقانی ایلک اؤنجه حقایقی تخلوص ائدیردی، آنجاق گئت به گئت آنادیلینه محبت بسله‌یه‌رک، تورک آدی اولان “خاقانی” تخلوصونو سئچیر. بیلیریک آذربایجانین دیلی بوتونلوکله تورک دیلی اولموشدور و فارس دیلی بو شاعیرلره ایکینجی بیر دیل ساییلیردی. بو حقیقتی تکجه بیز دئمیریک، بلکه فارس عالیملری ده بونا اشاره ائدیرلر. او جمله‌دن سعید نفیسی فارس عالیمی و ادیبی دوزگون اولاراق بئله یازیر:
“این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان و اران نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم در زمان ابوالعلاء گنجوی و خاقانی و نظامی و فلکی و قوامی و مجیرالدین بیلقانی که بزرگترین سرایندگان این سرزمین در این دوره‌اند به اوج بلندی خود رسیده است. ناچار شاعران بزرگ آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمی آموخته و از آموزگار درمی یافته‌اند و اینکه گاهی در آثار ایشان مخصوصا در شعر خاقانی و نظامی ترکیبات و تلفیقات و تعبیراتی دیده می‌شود که در عرف شاعران خراسان و عراق یعنی جایی که زبان دری زبان طبیعی بوده است دیده نمی‌شود جزین دلیل دیگری ندارد”
بورادا باشقا بیر نوکته ده بودور کی نفیسی مختلف فاکتلارلا گنجه‌نی آذربایجان بیله‌رک، آذربایجانین باشکندی تانیییر، ارانی دا آذربایجان تاریخیندن ساییر .
نفیسی حتا خدیویه الیازماسینا اشاره ائده‌رک، نظامی‌نین تورکجه شعرلرینی تائید ائدیر. آنجاق فلکی، بیلقانی و اونلارجا باشقا آذربایجان شاعیرلری بو زامان آنادیللرینه لاقید قالمیرلار؛ اونون گؤزه‌للیکلرینی فارس ادبیاتینا هدیه و پای توتورلار. آذربایجان شیوه‌سی و سبکی آدلاناراق ادبی بیر شیوه ایران فارس ادبیاتیندا یارانیر.
آذربایجان تورکجه‌سی تکجه شاعیرلر طرفیندن آلقیشلانمیر، بلکه بؤیوک فقیه، عالیم و مفسرلر طرفیندن ده آلقیشلارلا اوز – اوزه گلیر. او جمله‌دن ابوالقاسم زمخشری بو یوزایلین ان بؤیوک عالیملریندن اولاراق تورک دیلینه ماراق بسله‌ییب و اسلام دونیاسی‌نین دهیرلی تفسیر کتابی اولان “الکشاف” اثریندن سونرا، “مقدمه‌الادب” اثریله دونیادا اؤلمز بیر شخصیت تانینیر. زمخشری مقدمه‌الادب اثرینده تورک دیللرینی آراشدیریب و تورکلرین تاریخیندن دهیرلی معلوماتلار وئریر و عربلره تورک دیلینی اؤیرتمه‌یه چالیشیر. بو کتابدا عربجه‌نی تورکلره اؤیرتمه اساس هدف اولورسا دا، تورک دیلی حاققیندا درین معلوماتلار وئریر. عربجه سؤزجوکلری سادا و گؤزه‌ل تورکجه کلمه‌لرله آچیقلاییر. باخین بو کلمه‌لری بئله توضیح وئریر:
مکتب : اوغلان اوخور یئر
تاوان : ائوین کؤکه‌سی
شرق : گون دوغار یئر
غرب : گون باتار یئر
مسافرخانه : قونوقلوق ائو
مطبخ : آش بیشیرقو یئر
و . . .
زمخشری بو اثری ۵۱۶نجی ایلده سلجوق سلطانی اولان سلطان اتسز اوچون هدیه وئرمیشدیر. زمخشری دن بیر سیرا تورکجه شعرلر ده الده واردیر.
بو دوراندا تورک دونیاسی‌نین بؤیوک بیر عالیمی ده فخرالدین مبارکشاه دیر. اونون “شجره‌النساب” اثرینده تورک عالیملری‌نین یاشاییشی و اثرلریله تانیش اولوروق. فخرالدین بو اثری قطب‌الدین آی بیگ اوچون تقدیم ائتمیشدیر. بورادا تورکانه روح ایله تاریخ و ادبیات دونیاسینا باخیلیر و تورکلرین ایگیدلیگی، بهادرلیغی تعریفله‌نیر. بو اثر “تاریخ فخرالدین مبارکشاه” عنوانی ایله ده تانینیر. بورادا اورتا آسیادان توتوب مصره قده‌ر اوزانان اسلام اؤلکه‌لرینده تورکلرین امیرلیگی و حکومتلری تانیتدیریلیر. بو اثر بوگون دونیا دیللرینه چئوریلمیشدیر. تاسفله بو کتابدان تکجه ۱۳۶ صحیفه‌لیک قده‌ر قالمیش و قالانی آرادان گئتمیشدیر.
دوغرودان دا ۶جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چوخ زنگین و گئنیش دیر؛ آنجاق نه یازیق کی بو ادبیاتی آزادانه یازیب – اوخوماقدان هله ده محروم قالمیشیق. شوبهه یوخدور گونش همیشه‌لیک بولود دالیندا گیزلی قالماز و بوگونلرده بو ایشیقلی گونش بولود دالیندا چیخمادادیر.
3 پاسخ
منجه بئله مقاله لره داها آرتیق احتیاج دویولور. عزیز ادیبلریمیزده بو ساحه ده مقاله لر یازیب یایماسینی ایسته ییریک. کریمی جنابلاریندان دا تشکورلر
حؤرمتلی یازار کریمی جنابلاری ندان درین تشکورو بیلدیریرم. علی اکبری جنابلاری نین قویدوغو کامئنته گؤره من ده دئمک ایستردیم کی، نظامی نین تورکجه دیوانی الده اولدوغو بیر زاماندا، نظامینی تکجه فارس شاعیری تانیماق آذربایجانا ظلم دور. نظامی نین بو قدر ترک لردن حیمایه سی و ترکانه سؤزلرینی بوشلاییب، اونون فارسی یازدیغینی قیناییریق؟ مگر بیزلر ده بوگون فارسیجا یازمیریق؟ اما اؤزوموزو اصیل آذربایجانلی دا بیلیریک. آما قالدی کی نیه یونس امره ده یازامیشدی. من بورادا علی اکبری جنابلاریلا بیر سسده یم. بو زامان بیزه یازماق گره کیر. گره ک یازاق و وارلیغیمیزی گؤسته رک. یازان قلم لر وار اولسون
سایقی ده یر کریمی باغبان آرخا داشیمی أونجه سیجاق و گونولدن سالام لی ییرام . سونرا دِمک ایستییرم اگر بو یازیلاریزلا تورک ادبیاتینین زنگینلیین انلاتماق آماجی لا یازمیشسینیز یانیلمیشسنیز، چونکو بوتون فارسجا یازان تورک شاعیرلریمیزی اورنک گوسته ررک اونلاری تورک اوغلو تورک و تورک سه ور شاعیرلر کیمی آدلاندیر میشسینیز. حتی بویور موشسینیز کی اونلار تورک لری و تورک سوزجوکلری مقدس اولاراق آنیرمیشلار. آما سویله مک ایسته مه میشسینیز کی ندن بو شاعیرلریمیز ( مولانا، نظامی ، خاقانی و باشقالاری ) فارس ادبیاتیندا پارلاق و ابدی اولدوز اولاراق فارسجایی یوکسلدیپ و دنیا شهرتی قازاندیراراک کندی دیلینده شعر یازمایی کوچومسه یبلر؟ بیرده کشکی شاه لار خیتمتینده اولمایان ان بویوک تورک شاعیری یونوس امره دن ده آد آپارسایدینیز. او زامان کی تورک آیدینلاری تورک دیلینی تحقیر ادیردیلر و عربچه و فارسجا دیللرینده شعر یازماغی اوستونلوک سایرلاردی. یونوس امره خالقین کونوشدوغو تورکچه ایی شعیر دیلی یاپتی. اوستون شاعیرلیک یتنه گیله دیلیمیزی ایچله ره ایشله ین آکیجی و سیجاک بیر سس حالینه گتیردی.
تورک خالقی اونو ۷ یوز ایلدیر هیچ اونوتمادی. بعضی دربارلارا باغلی اولان شاعیرلر اونو کوچوک گوردولر، یازدیکلاری کیتابلاردا آدینی آنمادیلار آما او کندلی نین، قصبه لینین، حتی داغ باشیندا کی چوبانلارین دیلیندن هیچ دوشمدی.
شعیرلرینده هانکی دیندن، أیرقدان اولورسا اولسون، اینسانلاری سِومَک گرکتیگینی، باریش ایچینده یاشاما دیله گینی دیله گتیردی. و کندینه و کندی خالقینا کوتسال اولماماغی هپ خاطیرلاتتی. کوتساللیک تنقید گوزونو کور ایدر دیه ردی.