فلسفی دوشونجه‌لر- ۲
کؤچورن و چئویرن: حمید بخشمند
فیلوسوفلار؛ کانت – شوعورون ایکی ایشی حاقّیندا

قئید:
تئز- تئز کانت‌ین و کلاسیک آلمان فلسفه‌سی‌نین باشقا نوماینده‌لری‌نین، مثلاً، شلینگ‌ین، هگل‌ین فلسفه‌دن، ائستئتیکادان [۱] اولان اثرلرینی دیلیمیزه چئویرمه‌یین نه قدر گرکلی اولماسی حاقّیندا سؤزلر ائشیدیریک. دوز فیکیردیر. آنجاق ایندی بیز گؤتوروب اونلاری حاضیرلیق‌سیز، باشدان‌سوودو دیلیمیزه چئویرسک (آرتیق، بئله ترجومه‌لر وار)، گومان کی، حتّا متخصّیص‌لرین ده چتین آنلایاجاغی متن‌لر اورتایا چیخاجاق. کانت‌ین، شلینگ‌ین، هگل‌ین اؤزل دوشونجه یؤندمی (طرزی) اونلارین اؤزگون (اوریجینال) دئییم طرزیندن بیلینیر. دئمه‌لی، آذربایجانجا بو دئییم طرزینی توتماق گرکدیر کی، همین دوشونجه طرزینی ده دیلیمیزده وئره بیلک.
آنجاق بو، اوُزون حاضیرلیق طلب ائدیر. حاضیرلیق دئینده نه‌یی نظرده توتوروق؟ هر شئی‌دن اؤنجه کانت‌ین، شلینگ‌ین، هگل‌ین فلسفی- ائستئتیک دوشونجه‌لرینی آذربایجان دیلینه دوغمالاشدیرماق، اؤزومسه‌مک گرکدیر. عادی دانیشیق اینتوناسیاسی[۲] ایله، نورمال ساوادی اولان آدامین آنلایاجاغی شکیلده کانت‌دان، شلینگ‌دن، هگل‌دن چوخلو یازیلار یازیلمالی و اوخونمالی‌دیر. ایندی بئله بیر یازینی بیز کانت‌دان، – بو کؤنیقسبئرق‌لی[۳] فیلوسوفدان – باشلاماق ایستردیک.
کانت‌ین فلسفه‌سی و ائستئتیکاسی
کانت؛ شوعورون ایکی ایشی حاقّیندا
کؤنیقسبئرق‌لی فیلوسوفون ائستئتیکادان گئنیش دانیشدیغی اثر “حؤکم یوروتمک باجاریغی‌نین تنقیدی”[۴] آدلانیر (یونانجا بیزیم “تنقید” کیمی چئویردی‌ییمیز “کریتیکا” ایلک اؤنجه اینجه‌له‌مک، تحلیل ائتمک آنلامینی وئریر).
آنجاق قاباقجا بیر آز کانتین فلسفه‌سیندن دانیشماق گرکدیر، چونکی اونون ائستئتیکاسی اونون فلسفه‌سیندن منطیقی بیر “ریتم‌له”، “آددیم‌لارلا” چیخیب آچیلیر. کانت فلسفه‌سی یئتَرینجه چتین‌دیر و اونو دفه‌لرله آذربایجانجا منیمسمه‌یی “مشق ائتمک”، اوخوجو اوچون خئییرلی‌دیر.
کانت بیلینجین، دوشونمک ایشی‌نین ایکی یؤنونو آچیب- گؤستریر. بیرینجیسی، دوُیدوُقلاریمیزی (ائشیتدیکلریمیزی، گؤردوکلریمیزی، توخوندوقلاریمیزی) آنلاماغا چالیشیریق و یا دوُیویابیلینَر نسنه‌لری آنلاماق ایسته‌ییریک. کانت، بئله‌جه، دویویابیلینَر نسنه‌لر دونیاسینا «بیزیم تجروبه‌میز» دئییر. اونون اوچون بئله ده سؤیله‌مک اولار: بیلمک- آنلاماق ایشی‌نین بیر یؤنومو اودور کی، شوعوروموز تجروبه‌میزی دوشونمکله مشغول اولور.
سونرا کانت “تمیز ذکانین تنقیدی”[۵] اثرینده گؤستریر کی، بیلینجیمیزین ایکینجی بیر “خاصیّتی” ده وار. او، دویویابیلینمز، یعنی دویولماسی نه بیرباشا، نه ده دولایی یوللا مومکون اولان حادثه‌لری ده دوشونمه‌یه جان آتیر (آیدین مسئله‌دیر کی، بئله حادثه‌لر دویویابیلینمزدیرلرسه، بیلمک اولماز، دوغرودانمی اونلار وار، یوخسا اونلار بیلینجیمیزین “حادثه” آدی آلتیندا یاراتدیغی آلدانیشلار، ایللوزیالاردیر[۶]).
شوعوروموز علمی یوللا، یعنی منطیق- ثوبوتلا، توتالیم، تانری‌نین وارلیغینی- یوخلوغونو آنلاماغا چالیشیر. و یا ایسته‌ییر بئله سوآللارا علمی دوغرولوغو اولان جاوابلار تاپسین: دونیانین باشلانغیجی وار، یا یوخ؟ یوخسا نه باشلانغیجی، نه ده سونو وار؟
کانت یازیر کی، تانری‌نین نه اولماسینی، نه ده اولماماسینی، دونیانین باشلانغیجینی، یا سونسوزلوغونو علمی یوللا دوشونه بیلمه‌ریک. چونکی اونلاری گؤروب- ائشیده بیلمه‌ریک، یعنی اونلار تجروبه‌میزین ایچینه گیره بیلمیر، تجروبه‌میزین هدفی اولمور. حال‌بوکی اصل علم دویولاسی، گؤروله‌سی شئی‌لر دونیاسیندا ایش گؤره بیلیر. یانیلان کیمی تجروبه‌یه باخیب، اؤزونو دوزلدیر. اونا گؤره ده یالنیز تجروبه‌نی علمی یوللا دوشونمک اولا بیلر. یالنیز تجروبه ایله باغلی هامی‌یا ثوبوت اولونان، دئمه‌لی، هامی‌نین دوغرو کیمی قبول ائده‌جه‌یی بیلی‌یی قازانماق اولار.
کانت، باخ، بئله بیلی‌یی، یعنی هامی‌نین دوغرو سایدیغی، سایا بیله‌جه‌یی بیلی‌یی اوبیئکتیو آدلاندیریر. گؤستریر کی، تجروبه‌میزی دوشونن بیلینجیمیز بو ایشی آنلاییشلار واسیطه‌سیله، مثلاً، “سبب- نتیجه”، “موناسبت”، “ضرورت” کیمی آنلاییشلار واسیطه‌سیله گؤرور. بئله شوعورو او، تفکّور ده آدلاندیریر.
دئمه‌لی، تفکّوروموز آنلاییشلارا اساسلاناراق تجروبه‌میزی دوشوندویو اوچون علم‌له مشغول اولور، آنلایا بیلیر. دویولماسی هئچ جوره مومکون اولمایان حادثه‌لری دوشونمه‌یه چالیشان شوعور ایسه بو ایشینی ایده‌یالار، مثلاً، “تانری”، “سونسوزلوق”، “آزادلیق” کیمی ایده‌یالار واسیطه‌سیله گؤرور. بو شوعور فورماسی آغیل، ذکا و یا تمیز دوشونوشدور.
کانت یازیر کی، بوتون اؤنجه‌کی فیلوسوفلار آراسیندا اونا گؤره دوشونجه باریشمازلیغی اولوب و اونا گؤره اونلار اوبیئکتیو (هامی‌نین دوغرو سایا بیله‌جه‌یی) فیکره گلمه‌ییبلر کی، آنلاییشلارلا دئییل، تجروبه‌نی دئییل، ایده‌یاللارلا ترنسئندئنت اولانی (یعنی همیشه تجروبه‌دن “او تایدا” قالانی) دوشونمه‌یه جان آتیبلار. فلسفه
بو “دوماندان” چیخیب، “آییلسا” علمه چئوریلر.
اتک یازیلار [کؤچورندن]
[۱]- :Estetika اینجه صنعت و بدیعی یارادیجیلیق حاقّیندا گؤزللی‌یه عایید فلسفی نظریه‌لر؛ فارسجا: زیبایی شناسی.
[۲]- Intonasiya: دئییم طرزی؛ تلفّوظ خوصوصیّتی، لحن، تون.
[۳]- Königsberq: آلمان شهرلریندن، کانتین دوغولوش یئری.
[۴]- فارسجا: نقدِ قوّه حکم.
[۵]- فارسجا: نقدِ خردِ محض.
[۶]- illüziya: سهو تصوّوور، خیال.

افکار فلسفی- ۲
ترجمه: حمید بخشمند

فیلسوف‌ها؛ کانت – در باره‌ی دو کارکرد ذهن
(متن ترجمه فارسی)

یادآوری:
در خصوص ضرورت ترجمه‌ی آذربایجانی آثار فلسفی و زیبایی شناختی کانت و دیگر نمایندگان فلسفه‌ی کلاسیک آلمان، نظیر شلینگ و هگل، هر از گاه مطالبی به گوشمان می‌خورد. [ این مطالب بی‌تردید] تذکّر بجایی است. اما اگر حالا، بیاییم بدون آمادگی لازم و به‌طور سرسری آثار مذکور را به زبان خودمان ترجمه کنیم (که چنین ترجمه‌هایی البتهموجود است)، گوئیا متونی را که حتی برای متخصصین امر نیز دشوارفهم می‌نماید، عرضه کرده‌ایم. طرز تفکّر خودویژه‌ی کانت، شلینگ و هگل از شیوه‌ی اصیل گفتار آنان قابل تشخیص است. از این‌رو، برای بازتاب نحوه‌ی گفتار آنان به زبان آذربایجانی، ضروری است شیوه‌ی تفکّر آنان را به زبان خودمان ارائه کنیم.
این کار آمادگی زمان‌بَری می‌طلبد. اما منظور از این آمادگی چیست؟ [منظور این است که] پیش از هر چیز لازم است اندیشه‌های فلسفی- زیبایی شناختی کانت، شلینگ و هگل را در زبان آذربایجانی بومی و نهادینه‌ کنیم. [یعنی] متناسب با شیوه‌ی گفتار معیار و در حد فهم یک شخص تحصیل‌کرده‌ی متوسط، باید نوشته‌های زیادی در باره‌ی کانت، شلینگ و هگل نوشته شده و خوانده شود. ما فعلاً چنین نوشته‌ای را از کانت- این فیلسوف اهل کونیگسبرگ[آلمان]- شروع می‌کنیم.
فلسفه و زیبایی شناسی کانت
کانت؛ در باره‌ی دو کارکرد ذهن
کتابی که فیلسوف کونیگسبرگ در آن به‌طور مبسوط از زیبایی شناسی سخن به‌میان آورده «نقد قوّه‌ی حُکم»[۱] است (واژه‌ی یونانی “کریتیکا” که ما آن را به “نقد” برگردانده‌ایم، در وحله‌ی نخست به‌معنی تدقیق و تحلیل است).
نخست لازم است شمّه‌ای از فلسفه‌ی کانت سخن بگوییم، زیرا [مبحث]زیبایی شناسی وی با یک «ریتم» منطقی و به‌صورت «گام‌به‌گام» از دل فلسفه‌ی او بیرون آمده و بسط می‌یابد. فلسفه‌ی کانت به‌حدّ کافی دشوارفهم است و «مشق کردن» مکرر برای نهادینه کردن آن برای خوانند مفیدِ فایده است.
کانت دو وجه کارکرد ذهن را ‌شکافته و آن‌ها را می‌شناساند: یکی، کوشش برای درک و فهم محسوسات (شنیده‌ها، دیده‌ها، ملموسات) و یا اشیای قابل حسّ است. او جهان اشیای قابل حس را «تجربه‌ی ما» می‌نامد. چنین نیز می‌شود گفت که یک وجه کارکرد ذهن آن است که با درک تجربه‌ درگیر می‌شود.
کانت در «نقد خرد محض»[۲] یادآور می‌شود که ذهن ما «خاصیّت» دومی هم دارد، و آن این‌که، می‌کوشد پدیده‌هایی که احساس آن‌ها چه مستقیم و چه غیرمستقیم ناممکن می‌نماید را نیز درک کند (اگر پدیده‌ای غیرقابل حس و فهم‌ناپذیر باشد، آیا حقیقتاً می‌شود گفت که آن پدیده «هست»، یا توهم و تصوری است که ذهن ما آن را تحت عنوان «پدیده» متصور می‌شود؟)
ذهن ما به‌طریق علمی، یعنی به‌شیوه‌ی اثبات منطقی می‌کوشد مثلاً، به‌وجود یا عدم وجود خدا پی ببرد، یا به سئوالاتی از این دست جواب‌هایی علمی بیابد: آیا جهان سرآغازی دارد؟ یا این‌که نه سرآغازی دارد و نه سرانجامی؟
کانت می‌گوید از طریق علم نمی‌توان به‌وجود یا عدم وجود خدا، و نیز به‌ آغاز و انجام جهان پی برد. زیرا آن‌ها را نمی‌توان دید یا شنید؛ به‌عبارت دیگر، آن‌ها در چهارچوب تجربه‌ی ما نمی‌گنجند. یعنی آماج تجربه‌ی ما نیستند. حال آن‌که، علم اساساً در جهان اشیای قابل حسُ و رؤیت کاربُرد دارد و به مجرّد خبط و خطا با رجوع به تجربه، دست به اصلاح خود می‌زند. به‌همین خاطر فقط تجربه است که آن را می‌شود به‌طریق علمی فهم کرد. تنها در پیوند با تجربه است که می‌توان به‌معلوماتی که نزد همگان به اثبات رسیده و همه آن را به‌عنوان امر راستین پذیرفته‌اند، دست یافت.
کانت این نوع معرفت مقبول همگان را، معرفت ابژکتیو می‌نامد. او مدلل می‌دارد که ذهن ما تجربه را به‌واسطه‌ی مفاهیمی نظیر «سبب- نتیجه»، «مناسبت»، «ضرورت» و غیره درک می‌کند. او این ادراک را تفکّر نیز می‌نامد.
بنابراین، چون تفکّر ما با اتکا به مفاهیم، اقدام به کنش علمی می‌کند، پس قادر است تجربه را درک کند. اما وقتی که ذهن به‌درک پدیده‌هایی می‌کوشد که مطلقاً غیرقابل حسّ‌اند، آن‌وقت متوسل به ایده‌هایی همچون «خدا»، «ابدیّت»، «آزادی» و غیره می‌شود. این شکل از تفکر خرد، ذکا و یا ادراک محض (ناب) است.
کانت می‌نویسد همه‌ی فیلسوفان پیشین بدان جهت به جنگ و جدل فکری با یکدیگر برخاسته‌اند و از آن‌رو بر سر اندیشه‌ی ابژکتیوِ (مقبول همگان) به اجماع نرسیده‌اند که نه به فهم مفاهیم و تجارب، که به فهم ایده‌های ترانسندنت transcendent (ماورا؛ فراتجربی) کوشیده‌اند. فلسفه اگر از این فضای «مه‌آلود» درآمده[و از خواب] «برخیزد» تبدیل به علم می‌شود.
پانوشت‌ها (م)
[۱]- این کتاب توسط عبدالکریم رشیدیان به‌فارسی ترجمه شده و نشر نی آن را منتشر کرده است.
[۲]- این کتاب نخستین بار تحت عنوان «سنجش خرد ناب» توسط میرشمس‌الدین ادیب سلطانی به‌فارسی- اما فارسی سخت نامأنوس- ترجمه شد، که فهم آن خود ترجمه‌ی دیگری را می‌طلبید. خوشبختانه اکنون ترجمه‌های خوشخوان‌تری از آن به‌فارسی درآمده است.
منبع:
فلسفه تاریخینده فلسفه، نیازی مهدی – دل‌آرا مهدی