بدیعی اوسلوب، اوسلوبلارین آراسیندا، أن قدیم تاریخه مالیک اولان ایشلک اوسلوبلاردان بیری کیمی تانینیر. بدیعی اوسلوب یازییاقدرکی دیل تاریخیمیزده شیفاهی أدبی دیل چرچیوه سینده فعالیت ائدیردی. یازییا گئچن چاغدان آرتیق یازیلی بدیعی اوسلوب طرزینده اورتایا فویولموشدور.
آذربایجان أدبی دیلینده بدیعی اوسلوب ایکی تظاهور فورمادا باش وئریر؛ شعر فورماسی و نثر فورماسی. بدیعی اوسلوبون تظاهور فورماسینی باشقا دیللرده آییریجا بؤلورلر. میثال اوچون قالپئرین اینگیلیس دیلینین بدیعی اوسلوبونو بئله ساییر و قئید ائدیر کی، هر بیر فورمانین اؤزونه مخصوص اؤزللیکلری وار:
۱- شعر دیلی یا ساده جه شعر
۲- تاثیر ائدیجی نثر یا داستان دیلی
۳- دراما دیلی.
بو فورمالار دا ، اؤز نؤبه‌لرینده موختلیف ژانرلاردا یارانا بیلرلر. بو فورمالار آذربایحان مدنییت تاریخینین موختلیف دؤورلرینده اورتایا گلمیشدیر. أدبی دیلیمیز ایلک اولاراق فولکلور مضمونلاریندا هم شعیر، هم ده نثردن یارارلانمیشدیر. بونا گؤره فولکلور تظاهور فورماسی نثر و شعر فورماسیندا اولان ژانرلاردان و قالیبلردن فایدالانیر، آنجاق مضمونا گوره اونون بدیعی مضمونو و تصویر ائتمه ایفادسی فرقلی اولور.
بدیعی اوسلوبون شعر فورماسی
أدبی دیلیمیز ایلکین تظاهور فورماسی شعر شکلینده اؤزونو گؤسترمیشدیر. بونون موختلیف دینی، ایجتیماعی و تاریخی سببلری وار. بیز بورادا بو سببلری آراشدیرمایاجاییق. آنجاق بونو خاطیرتلاماق کیفایتدیر کی، تاریخ بویو أدبی دیلین شعر قولو داها چوخ فعال اولوبدور.
بدیعی اوسلوبون شعر تظاهور فورماسی هر هانسی بیر أدبی دیلین أن یوکسک قاتی سایلیر. بو یوکسک قاتین یارانماسی مین ایللر تجروبه‌سینی طلب ائدیر. بورادا دویغولار و داخیلی عالم سؤزلر واسیطه‌سیله ائشیدنه یاخود اوخوجویا چاتدیریلیر. بدیعی اوسلوب اینسانین توپلوم حالدا یاشاماغا باشلادیغی دؤوردن یارانماسی ایدعا اولونور.
بدیعی اوسلوبوموزون شعر قولو بو گون أن یوکسک حالدا و سویه ده اولماسینی دئمک لازیمدیر. بو بیر یاندان دیلیمیزین مین ایللرجه یاراتدیغی بدیعی تجروبه‌لر نتیجه‌سینده مئیدانا گلیر، باشقا طرفدن بو گون أن مدرن واسیطه‌لردن بین‌الخالق سویه ده فایدالانماسیندان ایره لی گلیر. آذربایجانلیلار دونیانین بدیعی یارادیجیلیغیندان و ایرثیندن اؤز دیللرینده موختلیف واسیطه‌لرله استیفاده ائدیرلر و بو خزینه‌یه اوز پایلارینی علاوه ائدیرلر.
آذربایجاندا بدیعی اوسلوبون شعر فورماسینا سون عصیرده چوخ قایغی گوستریلیبدیر. بونون نتیجه‌سینده شاعیرلر اوردوسو مئیدانا گلمیشدیر کی، اونلار أدبی دیلین شعورلو اینکیشافیندا چوخ تاثیرلی آددیملار آتمیشلار.
أدبی دیلیمیزین او تایلی و بو تایلی تاریخی اینکیشافیندا هئچ بیر آیرینتی اولمامیش و فورما باخیمیندان اونلاری بیر-بیریندن آییرماق مومکون دئییلدیر. مضمون باخیمیندان ایسه یئنه اورتاق مؤوضوعلار فرقلی اولان مؤوضوعلارا گؤره داها اوسوتون گؤرونور. بو دا گئچمیش تاریخی یولوموزون عینی اولماسیندان ایره لی گلیر.
بدیعی اوسلوبوموزون اوتای ایله بو تای آراسیندا اولان نورماسیزلیقلار داها چوخ تکنیکی کاراکتئر داشییر. باشقا سؤزله بو تایدا مئیدانا گلن نورماسیزلیقلار دیلین مضمونونا یوخ داها چوخ اونون فورماسینا تأثیر ائدیر. بورادا گؤزه چارپان نورماسیزلیقلار داها چوخ شخصی کاراکتر داشییر و دئمک اولار کی سیستئماتیک بیر حالا دوشن بیر دوروم دئییل. داها دقیق دئسک بیر شعرده گؤرونن نورمادان کنار بیر حال باشقاسیندا گؤرونمور . معین بیر حالدا تکرار اولونمایان نورمادان کنار حال سیستئم حالینی قازانماز و بئله بیر دوروم أدبی دیلده شخصی دستخط کیمی سجیه لندیریله بیلر. بیز بو تایدا نشر اولونان أثرلرده و موختلیف درنک و أدبی ییغیناجاقلاردا موشاهیده ائتدییمیز نورمادان کنار حاللاری بئله تصویر ائه بیلریک:
۱-سؤز و لئگزیک باخیمیندان گؤزه چارپان نورماسیزلیقلار: بئله وضعییتی ایکی شکیلده ایضاح ائتمک اولار؛ بیرینجیسی شخصی اوسلوب و دستخط کی، بو أدبیاتیمیزدا چوخ طبیعی گؤرونن بیر حالدیر. بونو نورماسیزلیق دئییل ، بلکه بدیعی دیلده چالار و رنگ یاراتماق بیر مئیل حئساب ائتمک اولار. ایکینجیسی ایفراط شکیلده یئرلی سؤزلردن یارارلانماق کی، بئله حالی آرتیق نورمادان کنار اولان بیر حال کیمی قیمتلندیرمک لازیمدیر. شعر قلیبلرینده فولکور مضمونلو مؤوضوعلاردان دانیشارکن بئله حال قاچینیلمازدیر. آنجاق کلاسیک و مودئرن شعر یارادیجیلیغیندا بونا دؤزمک اولماز.
کئچمیشلرده ده قئید ائتمیشیک کی، یئرلی سؤز اؤزو أدبی دیلی گوجلندیرین بیر مئتوددور و أدبی دیلیمیز یئرلی سؤزلر واسیطه سی و دوزگون آخیمی ایله زنگینلشیر. بورادا شاعیرلریمیز چوخ حساس اولمالیدیرلار و گرگ یئرلی سؤزلردن بیر اوسلوب واسیطه سی کیمی یارارلانسینلار.
مسئول لارین دیلی چالیشار گونده اون ساحات
بیر یول هر آی باشیندا دا ، خودکار دوشر یادا
(نه لر دوشر یادا، ح.آرش آزاد)
کیریمیش بو کؤلگه م
اوستومه یوروین
ایشکابلی دووارلار
یاخیلیر
(دونیانین میطباخیندان، نگار خیاوی)
یئنه قانلار دامالاردا جوشور هر واخ یادا دوشجک
قودورموش قورد اوخور مئیدان یارا اوستن وورور یاره
(غم داشی، حسن محسنی)
اونودمادین اؤز خلقیوی الهام آلدیق اینامیندان
ظالملره باش اگمدین هش قورخمادین اوز جانیندان
(یاشا رهبر، خیراله حق بیگی)
لئگزیک و سؤز نورماسیزلیغین بیر شکلی ده آلینما سؤزلردن ایفراط شکیلده و یا آنلاشیلماز بیر شکلیلده ایستیفاده ائتمکدیر. بیز بو تایدا فارسجا تحصیل آلدیغیمیز اوچون فارسجا سؤزلرین ایشلنمه سینده هئچ بیر غیرعادیلیک گؤرموروک ، حالبوکی اونو اوتایداکی بیر آذربایجانلییا اوخودوغوموز حالدا اونون چاش-باش قالماسینا شاهید اولوروق. بئله دورومو أدبی دیلیمیزده جدی بیر نومارسیزلیق سایماق داها دوغرو اولار.
فغانه گلدی شمع و شاهید و خومخانه و خادیم
اورکدن آغلییب احوالیما میخانه لر یاندی
(پروانه لر یاندی، آ. علیایی)
کلبه تار کونولدا بزم حسرت قورموشام
ای صبا ویر بیر خبر باری او زلف تاردن
(دلداردن ، علی صادق موسوی)
مژه نه ناوک پیکان دیمیشم خلقه نه وار
گورورم خلق یانیر دردیمه اما کیمه نه
(خلقه نه وار ، علی صادق موسوی)
و لاکن بو آندا
اوزاقدان خوروز
بانلاییر
سحرین مژده سین وئریر
کولک
(گئجه، آلاو)
حقیقت یاز سؤزو دائیم ولووکی شایگان اولسون
بوراخ تجنیسی، ترجیمی، بو جور هذیانی آت گئتسین
(هذیانی آت گئتسین، ساپلاق)
۲-مورفولوژیک باخیمدان یارانان نورماسیزلیقلار: بئله حاللارا ایراندا ایشلکده اولان آذربایجان أدبی دیلینده آز-چوخ راستلاشیریق. بو ، داها چوخ کلاسیک عنعنه نین داوامی کیمیدیر. فعللرین حاللانماسیندا ، عوضلیکلرین نؤوعونده آرتیق نورما ساییلمایان حاللارا معاصیر شعریمیزده راستلاشیریق:
اول قودرته سؤیلر عوقلا ائل گوجودور او
حقسیزلییه، بیداده جوشان سئل گوجودور او
(شانلی حقیقت، م.درفشی)
غم-غصه کیچیک قلبینی گر دویسه سیخیلما
بو گون ده کئچر آخیری غملر ده قوتاری
(آی ساری کوینک، یحیی شیدا)
هچ بیلمزدم هاردان گلیر گئدیری
فلک گیزلین نه ظولوملار ائدیری
( اوشاقلیق لذتی، حسن محسنی)
سوره بیلمیر داها سروان
یول گئدنمیر داها کاروان
(گئجه، آلاو)
منجه ، أدبی دیلیمیزین بدیعی اوسلوبونون شعر فورماسیندا گؤرونن نورماسیزلیق یالنیز بو ایکی یؤنده گؤزه چارپیر و آرتیق دئمک اولار کی، او تای-بو تای بدیعی اوسلوبو آراسیندا جدی بیر فرقلنمه گؤرونمور. آنجاق ، بونا باخمییاراق بعضا بیزی راضی سالمییان فیکیرلره ده راست گلیریک. میثال اوچون آذربایجان أدبی دیلینین جنوب قولونو آراشدیران پروفسور نظامی جعفروف بدیعی اوسلوبدان دانیشارکن قئید ائدیر : ” نئجه اولدو کی، أدبی دیلین بدیعی اوسلوبو جنوبدا دا شیمالداکی شکیلده ( صمد ورغون، میرزا ابراهیموفون دیلی شکلینده) رئالاشمادی؟ – سوالینا جاواب وئرمک چتیندیر؛ بونون اوچون ، شوبهه سیز، جنوبدا أدبی-بدیعی فیکرین سون اون ایلده کی اینکیشاف تاریخینی دریندن آراشدیرماق طلب اولونور” . ألبتده أیر صوحبت مضموندان گئدیر بو دوغرو اولا بیلر. آنجاق اوسلوبییات باخیمیندان جنوبداکی بدیعی اوسلوب هئچ ده شیمالداکی قارداشیندان گئری قالماییر و أساسن دیل داخیلی عامیللر هر ایکیسینده آز-چوخ عینی اولدوغو اوچون بورادا اوخشار جهتلر اوستونلوک قازانیر. باخمییاراق کی ، ائکسترالینگویستیک ( دیل خارجی) فاکتورلار بورادا عینی دئییل.
او تای و بو تایداکی بدیعی اوسلوبون آراسیندا اولان فرقلندیریجی مئیللردن بیری ده بودورکی، بو تایدا او تایا گؤره کلاسیک سایاغا داها چوخ یاناشیلیر. بو تایدا تحصیل آلانلار کلاسیک فارس أدبیاتینین تاثیری سونوندا آذربایجان دیلینده ده کلاسیک عنعنه نی داوام ائتمک ایسته ییرلر؛ باخمییاراق کی، کلاسیک شعر آذربایحان دیلیندن داها چوخ یوک طلب ائدیر و بو دیلیده چتین یئرلشیر. بو حاقدا بؤیوک فضولی گؤزل سویلمیش:
اول سببدن فارسی لفظیلــه چــوخــدور نظــم کیــم
نظم نازک تورک لفظیله ایکن دشوار اولور
لهجه ترکی قبول نظم ترکیب ایدوب
اکــثر الفاظــی نامــربـوط و ناهمــوار اولور
بنده توفیق اولسا بو دشواری آسان ائیلرم
نـوبهار اولقاچ تیکنـدن بـرگ گل اظهار اولور
بدیعی اوسلوبون نثر فورماسی
بدیعی دیلیمیزین نثر قولو اؤز ائکیز قارینداشی اولان شعیر قولاندان داها گنجدیر. بو تظاهر فورماسی ألیمیزده اولان نومونه لره گؤره سونرالار یارانمیشدیر. آنجاق او دا نئچه مین ایل تاریخه سؤیگنیر. بو فورما أووللر خالق یارادیجیلیغی قلیبلرینده فعال اولموش و سونرالار موستقیل بیر وارلیق کیمی حیات سؤرموشدور. بدیعی نثر فورمامیز قدیملرده روایت ، نصیحت، حکمتلی أحوالات و تاریخی مضمونو اولان یازیلاردا فعالیت ائتمیشسه ، اونون چاغداش یؤنو یعنی جکایه، رومان، دراماتورگیا ۱۹-نجو عصرین سونلاریندان یارانمیش و سونرالار سئناریو ، تاماشا پیئسلری، مینیمال یازیلار و س. علاوه اولونموشدور.
بدیعی اوسلوبوموز هر گون یارادانلاریمیزین أثرلری سایه سینده و ترجومه چیلریمیزین أمکی نتیجه سینده یئنی-یئنی گؤزللیکلره اییلنیر و اؤز داخیلی پوتانسییئلینه گؤره چاغداش دونیانین بدیعی دوشونجه سینه اؤز پایینی وئریر.
بدیعی اوسلوبوموزو دا شعیر اوسلوبوموز کیمی مضمون و فورما باخیمیندان او تای – بو تای حیصه لره بؤلمک اولماز. أیر بئله بیر بؤلکو وارسا او یالنیز جوغرافی بیر آنلاییشدیر و مکانی کاراکتئری گؤستریر…..
(سون)
