تبریز و جاده ابریشم
مجید رضازاد عموزین الدینی(دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تبریز)
جاده ابریشم مسیری فنا ناپذیر بود که درازای آن بیش از ۹۰۰۰ کیلومتر را شامل می‌شد و هزاران سال تقریبا سراسر دنیا و مردمانش را به هم پیوند می‌داد. تأسیس جاده تاریخی و بازرگانی ابریشم، بی گمان یکی از برجسته‌ترین تحولات اقتصادی و ارتباطی در جهان قدیم بوده است.این جاده مسیری طولانی را از شمال غربی چین تا کناره‌های دریاهای مدیترانه و سیاه طی می‌نمود و دارای بالاترین ویژگی ارتباطی در دنیای قدیم، یعنی تبادل فرهنگ‌ها بین شرق و غرب یا به بیان بهتر بین تمدن‌های پیشرفته آن دوره بود. جاده ابریشم بعنوان یک پدیده تاریخی – فرهنگی پیچیده، تقریبا کلیه عوامل در جهت حفظ جامعه بشر را شامل بوده است و در طول هزاران سال، نه تنها صفحه درخشانی در تاریخ جهان گشوده، بلکه بدنبال رشد جامعه بشری تأثیر عمیق و نقش فعالانه‌ای داشته است. نام جاده ابریشم را اولین بار ” فردیناند فون ریشتهوفن” جغرافیدان آلمانی، در میانه قرن نوزدهم به کار برد. ظاهرا سبب‌این نام‌گذاری، تجارت ابریشم بعنوان معروف‌ترین، سبک‌ترین و گرانبهاترین کالایی بوده که طی دهها قرن از طریق‌این جاده از شرق به غرب می‌رفته است.(۱)
) راه ابریشم از ولایت توان هوانگ ((touang-Huang در چین به ولایت کان سو (اKan-sou) می‌آمد و داخل ترکستان شرقی امروزه شده، از طریق بش‌بالیق و آلمالیق و اترار به سمرقند و بخارا می‌رسید. در بخارا قسمت اصلی آن از راه مرو و گرگان به ری می‌آمد و از ری به قزوین و زنجان و تبریز و‌ایروان می‌رفت و از‌ایروان یا به طرابوزان و یا به یکی از بنادر شام منتهی می‌گردید. قسمت فرعی‌این راه از سمرقند به خوارزم و از خوارزم به سرای و هشترخان و از آنجا به کنار شط دن و بنادر دریای آزوف انتها می‌یافت.(۲)
به نوشته برخی از صاحبنظران، تبریز از جمله شهرهایی بوده که از دوران باستان بر سر راه ابریشم قرار داشته و اگر در منابع اولیه دوره ی اسلامی‌بنام تبریز برنمی‌خوریم، احتمالا ناشی از عوامل طبیعی همچون زلزله و یا عوامل انسانی (حملات اقوام مختلف و تخریب آن) بوده است. در‌این زمینه در فصلنامه “پژوهش هنر” آمده است: در نظریه‌ای دیگر، دلیل احتمالی وجود شهر تبریز در دوره قبل از اسلام به موقعیت جغرافیایی آن در سر راه جاده ابریشم ارتباط داده شده است. این جاده ارتباطی تجاری، مناطق شرقی و مرکزی آسیا را به اروپا متصل می‌کرد. وجود نام تبریز بر روی نقشه جاده ابریشم احتمال وجود چنین شهری را در دوره قبل از اسلام افزایش می‌دهد. چرا که در کنار جاده یا دیگر راه‌های کاروان رو، شهرهای مختلفی همانند مرو، نیشابور، سمنان و ری در دوره ایران باستان بوجود آمد. موقعیت جغرافیایی شهر تبریز در سر راه جاده‌های تجاری‌این امتیاز را به آن داده است که همیشه بعنوان یک مرکز مهم تجاری در شمال غربی‌ایران مطرح شود.(۳)
بهر حال به علت موقعیت جغرافیایی بی‌نظیر تبریز، باید این شهر را یکی از شهرهای مهم در مسیر جاده ابریشم در دوران باستان دانست. جاده ابریشم پس از استقرار مغول در ۶۰۳ قمری، به دلیل گستردگی قلمرو و وحدت اداری و نظامی‌آنها، که امنیت و آزادی تجارت بین شرق و غرب را تضمین می‌کرد، دایر بود. ایلخانان مغول با تسلط بر خراسان و سپس آذربایجان، نظارت بر‌این بخش از جاده را در اختیار گرفتند.
در زمان”مارکو پولو” که مسیرهای کم ارتفاع جاده ابریشم دستخوش جنگ و درگیری شده بود، راه‌های عمده جاده ابریشم از سرزمین‌های بلند عبور می‌کرد و از شهر اکباتان، که جنبه چهار راهی داشت، به سمت شمال غربی می‌رفت و از تبریز می‌گذشت. سپس از نزدیک دریاچه وان و کوه آرارات، از طرابوزان رد می‌شد و از طریق دریای سیاه و مدیترانه به اروپا می‌رسید.(۴)
بهر حال کاروان‌های تجاری و فرهنگی که از ترکستان شرقی و چین به راه می‌افتادند از آسیای میانه، بش بالیق، سمرقند، بخارا، مرو، سرخس، نیشابور، جرجان، زنگان و تبریز عبور کرده تا ایتالیا سیر مسیر می‌کردند. از همین مرکز بود که فرهنگ و تمدن اسلام نیز در جهان منتشر می‌شد. از گذرگاه جاده ابریشم در سده‌های گذشته نه تنها جهت انتقال امتعه و کالا استفاده می‌شد، بلکه از این راه اصلی فرهنگ‌ها، معارف، آداب و رسوم، اعتقادات، موسیقی‌ها، رقص‌ها نیز انتقال می‌یافت. تبریز، معروف‌ترین و مهم‌ترین‌ایستگاه و قرارگاه و محل تلاقی فرهنگ‌ها به حساب می‌آمد و در واقع مرکز تبادل فرهنگ بود و در مبادلات اجتماعی و اقتصادی نقش مهمی‌داشت. اهمیت این جاده در آن است که صنعت ابریشم در تبریز و اطراف آن، اسکو، اهر، نخجوان، گنجه، بیلقان، دربند، شکی، شیروان را گسترش داد و هر یک از این مناطق را به مرکز ابریشم بافی تبدیل کرد.(۵)
مرحوم عباس اقبال نیز به رونق صنعت ابریشم در تبریز دوره ایلخانان اشاره کرده و می‌نویسد: هنرمندان تبریزی خود نیز در ساختن پارچه‌های قیمتی و فرش‌های عالی و منسوجات ابریشمی مهارت داشته و مصنوعات دست خویش را به تجار خارجی می‌فروختند.(۶)
بدیهی است که رونق صنعت ابریشم در تبریز آن دوره با جاده ابریشم و تجارت ابریشم بعنوان گرانبهاترین کالای این جاده در ارتباط بوده و این امر باعث گرایش اهالی شهر به‌این صنعت شده است. بهرحال شهر تبریز بواسطه قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و جاده‌های ارتباطی بسیار مهم شرقی – غربی و شمالی – جنوبی، از موقعیت ویژه‌ای در طول تاریخ برخوردار بوده است. بر این اساس شادروان دکتر علی مظاهری عضو فرهنگستان بین المللی تاریخ و علوم و مسئول پژوهش جاده ابریشم در خصوص اهمیت شهر تبریز و بازار آن چنین نوشته است: تجارت تبریز بی‌اندازه مهم بود، زیرا ونیزیان در آنجا مصنوعات ایتالیا و سایر بلاد فرنگ را با مصنوعات چین و هند مبادله می‌کردند، اطلس و مخمل و…… و منسوجات خراسان و کاشان و یزد در آنجا می‌بود.(۷)
“ساندرز ” نیز به اهمیت تبریز در تجارت جهانی دوره ایلخانان که یقینا با جاده ابریشم در ارتباط بوده، اشاراتی کرده و چنین نوشته است: تبریز بصورت پایگاه و بازار پرجمعیتی در سر راه عمده بازرگانی جهانی درآمد که اروپا را به آسیای مرکزی و شرقی متصل می‌ساخت.(۸)
بهر حال شهر کهن تبریز که هنوز آثار جاده ابریشم در قلب و مرکز این شهر قابل رویت است، از طریق این جاده با اتباع جهان خارج در ارتباط بود و مردمان کشورهای مختلف در دهها کاروانسرا و صدها حجره در کنار جاده ابریشم و دهها مسافرخانه این شهر اتراق می‌کردند و تازه‌های جهان غرب و شرق را برای بازاریان، تجار و دانشمندان و حتی مردم عادی شهر تبریز بازگو می‌کردند. به گفته کارشناسان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، آثار زیادی از روزگار شکوفایی جاده ابریشم در مسیر مواصلاتی آذربایجان به چشم می‌خورد و کاروانسراها، مساجد، حمام و مسافرخانه‌های تاریخی زیادی را در میانه، قره چمن، اوجان، باسمنج، تبریز و مرند می‌توان مشاهده کرد که اکثر این اماکن در گزند روزگار یا حوادث زلزله و سیل و یا هجوم لشکریان روسی و غیره از بین رفته‌اند، ولی تعدادی از این کاروانسراها و حمام‌ها و مساجد در مسیر‌این جاده در حوزه آذربایجانشرقی بازسازی شده‌اند که کاروانسرای میانه، خلعت پوشان باسمنج، گوی مسجد تبریز{مسجد کبود}، خیابان تاریخی تربیت، پل آجی چای و کاروانسرای زیبای {یام} مرند از آن جمله‌اند. به گفته کارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان، این سازمان با حفظ بخش‌هایی از محوطه تاریخی گوی مسجد تبریز، احداث موزه عصر آهن، احیا و سنگفرش خیابان تربیت تبریز، بخش‌های زیبای مسیر تاریخی جاده ابریشم را حفظ کرده و علاوه بر آن ضمن جلوگیری از تخریب بازارچه سرپوشیده ایپک یولی در پشت مسجد تاریخی کبود بدنبال احیای بخش‌هایی از جاده ابریشم درآمده است.(۹)
گفتنی است که بعد از فروپاشی بغداد بدست مغولان و از بین رفتن مرکز خلافت مسلمین، عملا کشورهای مسلمان و عرب منطقه دچار رکود فراوان گردیده و نگاه شرقیان بیش از پیش متوجه اروپا گردید. بنابراین مسیر آذربایجان برای رسیدن به دروازه اروپا برایشان دلپذیرتر بود و در این میان بازار تبریز با داشتن کاروانسراهای متعدد می‌توانست محل مناسبی برای استراحت و تجدید قوای کاروانیان باشد. علاوه بر‌این ایجاد شهرک وقفی ربع رشیدی تبریز با داشتن ۲۴ کاروانسرا و کارخانجات متعدد صنعتی توانسته بود دوشادوش بازار اصلی شهر و بازارچه‌های اطراف آن در خدمت‌رسانی به کاروانیان انجام وظیفه نمایند، لذا بازرگانانی که وارد شهر می‌شدند با هرگونه امکانات رفاهی که مورد نیازشان بود، در بازارهای این شهر مواجه می‌شدند. (۱۰)
در این دوره بازرگانان شهرهای دیگر که واردبازار*** شهر تبریز می‌شدند با مشاهده مساجد، حمام‌ها، یخچال‌ها، کاروانسراها و…. که همگی در دل بازار نهفته بود به تجربه‌ای جدید در علوم تجارت دست می‌یافتند که یک بازاری و یک فروشنده یا تاجر می‌بایست در هر زمان که اراده نماید از فرایض الهی و معنوی در مکانهای دینی خویش بهره جسته و قبل از ورود به مسجد نیز در صورت منزه نبودن به استحمام بپردازد. بازاریان تبریز با احداث کاروانسراهای متعدد نوع احترام خویش را برای مهمانان شهرهای دیگر نشان می‌دادند و تمامی‌امکانات رفاهی را برایشان مهیا می‌نمودند و این از همان مفهوم احترام به مهمان در فرهنگ این مرز و بوم نشأت می‌گیرد.(۱۱)
در خاتمه ذکر این نکته لازم است که در سال‌های اخیر برخی از مسئولین و علاقمندان به تاریخ تبریز قدیم و راه ابریشم، سعی در احیای محور تاریخی راه ابریشم در داخل شهر تبریز را دارند که‌این پروژه در صورت جدی بودن و تداوم داشتن، امری ارزشمند محسوب می‌گردد. (۱۲)
منابع:
۱-عبدلی، محمد و گرکنی، راضیه، ۱۳۹۱، تاریخ و جغرافیای تاریخی جاده ابریشم، ج۱، انتشارات جمال هنر، تهران، ص۱۲٫
۲-اقبال، عباس، ۱۳۶۵، تاریخ مغول، امیرکبیر، تهران، ص۵۶۹٫
۳-پژوهش هنر(فصلنامه)، سال دوم، ش۷، پاییز ۱۳۹۳، تهران، ص۳۶٫
۴-بقایی، ۱۳۹۱، ژئوتوریسم جاده ابریشم، ص۲۶٫
۵-بنگرید: مقاله دکتر حسین صدیق در کنگره بین المللی جاده ابریشم، ارائه شده در دانشگاه مدنیت استانبول- (به نقل از سایت دوستداران دکتر صدیق، ۱۳۹۲ ش).
۶- اقبال، عباس، ۱۳۶۵، تاریخ مغول، همان،ص۵۷۱٫
۷-مظاهری، علی، ۱۳۷۲،جاده ابریشم، ج۱، ترجمه ملک ناصر نوبان، ص۳۹۰٫
۸-ساندرز، ۱۳۶۳، تاریخ فتوحات مغول، امیر کبیر، تهران،صص۱۳۰-۱۳۱٫
۹-به نقل از” سایت تبریز ویکی لینکلر،ایپک یولو، دی ماه ۱۳۹۲”.
۱۰-اثر(فصلنامه)، ش۵۳، تابستان ۱۳۹۰، تهران، ص۲۸-۲۹٫
۱۱- اثر(فصلنامه)، ش۵۳، همان، ص۲۹٫
۱۲-بنگرید: جام جم( روزنامه – منتشره در تهران)، چهارشنبه ۱۸ دی ۱۳۹۲، (ویژه نامه استان آذربایجانشرقی)، ص۲٫
*** لازم به ذکر است که یکی از معیارهای اصلی پذیرش پرونده ثبت جهانی بازار تبریز توسط سازمان جهانی یونسکو، عبور راه ابریشم {ایپک یولی} از دل بازار تبریز بوده است. بنگرید: اثر(فصلنامه)، ش۵۳، تابستان ۱۳۹۰، تهران، ص۱۶٫
