صفی‌الدین اورموی حقینده
حسین واحدی
یئددینجی یوزایللیگین گؤرکملی فضل و کمال شخصیت‌لریندن بیری ده شرق دونیاسی‌نین تانینمیش موسیقی‌چی‌لریندن اولان «صفی‌الدین اورموی»دیر.
صفی‌الدین اورموی آذربایجانین و ایرانیمیزین قدیم مدنیت مرکزی ساییلان اورمیه شهرینده ۶۱۳-جو قمری ایلده آنا‌دان اولموشدور. او، ابتدایی تحصیلینی اؤز وطنینده آلمیش، موسیقی ساوادی‌نین الیفباسینی و عوددا چالماغی دا بورادا اؤیرنمیشدیر. سونرا‌دان صفی‌الدین اورموی عرب خلافتی‌نین پایتختینه، بوتون یاخین و اورتا شرقین علم و مدنیت مرکزی اولان افسانه‌وی بغداد شهرینه گله‌رک، دؤورونون ان یاخشی بیلیم یوردلاریندان ساییلان «مستنسریه»ده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. او، بورادا فلسفه‌نین، منطق‌ین، طب‌ین، ریاضیات‌ین، نجوم علمی و دیل‌لرین اساس‌لاری ایله تانیش اولموشدور.
موسیقی صنعتینی اؤیرنمکده داوام ائدن صفی‌الدین اورموی خطاط‌لیقدا دا بؤیوک اوغور قازانمیشدیر. اوّلجه او، موسیقی ساحه‌سینده دئییل، خطاط کیمی شهرت تاپمیش و عباسی‌لر سولاله‌سی‌نین سون نماینده‌سی خلیفه المعتصم سارایینا دعوت اولونموشدور. آز واختدا خلیفه‌نین یاخین احاطه‌سینه داخل اولان صنعتکار بیر مدت‌دن سونرا سارای کیتابخاناسی‌نین باشچیسی و باش خطاطی سئچیلمیشدیر. صفی‌الدین اورموی هله سارایدا ایکن ۶۴۹-جو قمری ایلده «کتاب-الادوار» آدی ایله مشهور اولان موسیقی رساله‌سینی تاماملامیشدیر. کتاب عرب دیلینده یازیلمیش و ۱۵ فصل‌دن عبارت ایدی. ماراقلی‌دیر کی، بو اثرده قالدیریلان موسیقی نظریه‌سی مسئله‌لری بو گون ده گونجل‌لیینی ایتیرمه‌میش‌دیر.
موغام‌لاردان بحث ائده‌ن دوققوزونجو فصل چاغداش اوخوجوسونو داها چوخ ماراقلاندیرا بیلر. بورادا عمومیتله ۱۲ موغام دستگاهی‌نین آدی چکیلیر. موسیقی‌نین نوت یازیسینا حصر ائدیلن ۱۵-جی فصل موسیقیچی و موسیقی‌شوناس‌لارین سونراکی نسیل‌لری اوچون خصوصیله ماراقلی‌دیر. صفی‌الدینین تکلیف ائتدییی سیستئم اوزره، موسیقی حرفی-عددی اصول‌لا یازیلیردی. عرب‌لره مخصوص «ابجد» سیستئمی‌نین حرف‌لری سس‌لرین شرطی یوکسک‌لییینی، رقم‌لر ایسه اونلارین اوزونلوغونو بیلدیریردی. مثال اوچون، یاریم تون‌لاردان آز فاصله‌لرین اشاره‌سی کیمی، ت، ج، ب، و سایره حرف‌لردن استفاده اولونوردو. لادلارین آدی، مئلودی‌نین قورولوشو و ریتمی اؤزه‌ل اولا‌راق رقم‌لرله قئیده آلینیردی. ماراقلی‌دیر کی، معاصر غرب نوت سیستئمی یاریم تون‌لاردان کیچیک فاصله‌لرین (اینتروال) یازییا آلینماسی اوچون ایمکان وئرمیردی و ائله بونا گؤره ده موغام‌لارین، ائله‌جه ده شرق موسیقی‌سی‌نین بوتون سس اینجه‌لیک‌لرینی چاتدیرماقدا چتین‌لیک تؤره‌دیردی. بلکه ده ائله بونا گؤره شرقده ۱۹-جو عصرین سون‌لارینا قده‌ر اورموی سیستئمیندن گئنیش استفاده اولونموشدور.
آوروپانین ایلک مشهور موسیقی‌شوناسی ر.ائرلانژو و ج.فئرمئر بیر-بیریندن خبرسیز اولا‌راق اورموی‌نین بیر رباعی اوزرینده‌کی نوت یازیسینی معاصر نوت یازیسینا کؤچوره بیلمیش‌لر. ۷۰۰ ایلدن بری سوسان مئلودی یئنی‌دن سسلنمیشدیر. آیری مشهور موسیقی‌شوناسیمیز عبدالقادر ماراغایی اؤزونون «مقاصدالالحان» اثرینده یازمیشدیر کی، عبدالمؤمن صفی‌الدین اورموی بیر چوخ گؤرکملی شخصیت‌لرین معلمی اولموشدور. بونلارین سیراسیندا شمس‌الدین سهروردی، علی سیتان، حسین زامر، توتلوق بوغا، کیمی تانینمیش موسیقی‌شوناس‌لارین آدلاری چکیلیر. صفی‌الدین ایکی یئنی موسیقی آلتی یاراتمیشدیر، “نزهه” و “مغنی”. صفی‌الدین عؤمرونون سون ایللرینی یوخسوللوق ایچَری‌سینده کئچیرمیش و ۶۹۳-جو قمری ایلده بغدادداکی بورجلولار حبسخاناسیندا وفات ائتمیشدیر. حاضیردا صفی‌الدین اورموی‌نین اثرلری‌نین ال‌یازما‌لاری لندن، ایستانبول، سن-پترزبورگ، نیویورک و دونیانین باشقا بؤیوک موزه‌لرینده ساخلانیلیر. اونون کیتاب‌لاری سونراکی عصرلرین بیر چوخ مشهور موسیقیچی‌لری‌نین دقتینی چکمیشدیر. اینگیلیس عالیمی هئنری جورج فئرمئر صفی‌الدین اورموی حاقیندا دئمیشدیر کی: او، سیستئملی بیر مکتبین اساسینی قویموشدور و اؤزوندن سونرا گلن بوتون عرب-فارس و تورک‌دیل‌لی معلم‌لر اونون داوامچی‌لاری ساییلا بیلر.
خاطرلاتمالیییق، اورموی‌نین اؤز شهرینده، حوزه هنری‌نین سالونونون آدیندان سونرا هئچ بیر خیابان یا مکانین آدی بو مشهور موسیقیچی‌نین آدینا بزنمه‌ییبدیر.
