سیمای زینب پاشا در مطبوعات سالهای بعد از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵
رضا همراز

زینب پاشا یکی از زنان شجاع و از چهره‌های محبوب در تاریخ آذربایجان بود که تاکنون در باره آن زن جسور چندین مقاله به زبانهای ترکی و فارسی در مطبوعات محلی و کشوری نوشته‌اند‌. اوّلین بارقه‌هایی که در شناخت‌این زن تبریزی در مطبوعات سراغ داریم مربوط می‌شود به مطبوعات بعد از شهریور ۱۳۲۰ و در ادامه آن دوره حکومت ملّی آذربایجان که بین سالهای ۱۳۲۴-۱۳۲۵ منتشر می‌گردیدند‌. پس از آن دوره طلائی تا انقلاب ۵۷ دیگر نامی‌ از‌این زن در مطبوعات دیده نمی‌شود‌. تا‌اینکه معجز پژوه آذربایجانی استاد محمدعلی نقابی در مجله « یولداش » مقاله‌ای به زبان ترکی در مورد ‌این شیرزن نوشت و در ادامه آن خیابانی پژوه نستوه مرحوم استاد عبدالحسین ناهیدی آذر با مراجعه به منابع چندی توانست مقاله‌ای خواندنی در مورد زینب پاشا بنگارد که هنوز هم جزء بهترین مقالات در مورد مشارالیه می‌باشد‌. پس از‌ایشان نیز چند تن از علاقمندان و شاعران تاریخ آذربایجان در مطبوعات چیزهایی قلمی ‌کردند که اگر با صراحت بگوئیم چیز دهانسوزی بدانها اضافه نکردند، مگر سطرهایی!! در‌این راستا هنرمندان نیز پا عقب نگذاشته کارهایی در مورد زینب پاشا انجام دادند‌. مثلاً استاد زنده یاد هاشم ترلان شاعر مردمی‌ و کهنسال آذربایجان شعری در رثا‌ این زن مبارز سرود که بعدها راقم‌ این سطور در مقاله خود که پیشتر در حق زینب پاشا نوشته بود کل آن را زینت قرار داد‌. یا استاد صابر بقال اصغری نقاش مطرح شهرمان با فرچه خود پرتره زینب پاشا را کشیده و زینت آلبومی ‌از آثارش قرار داد‌. استاد حسن دمیرچی نوازنده و پژوهشگر نام آشنای موسیقی آذربایجانی نیز در یک اقدام بایسته برای شعر معروف :
زینب پاشا الده زوپا اوز قویدو بازار اوستونه
گویا کی دشمن اوز قویوب اردوی تاتار اوستونه
موسیقی گذاشت که با استقبال قاطبه مردم هنردوست آذربایجان و دیگر شهرها قرار گرفت‌. البته شاعران دیگری نیز در حق ‌این زن نترس اشعاری در لابلای اشعار خود سرودند که شاید در فرصتی دیگر به آنها پرداخته شود‌. مانند منظومه شاعر محله خطیب تبریز‌، قهرمان خطیبی که در منظومه‌ای که عنوان مشروطه‌چیان آذربایجان و در راس آن محله خطیب قرار داده بخش اعظمی ‌از آن را به قهرمانی‌های ‌این شیرزن اختصاص داده که امیدواریم با چاپ و نشر آن دری دیگر برای کسانی که در مورد زینب پاشا تحقیق می‌نمایند باز گردیده و مثمر ثمر واقع گردد‌. البته در کنار‌این همه آثار رنگارنگ نباید از مجسمه زینب پاشا که توسط استاد احد حسینی آفریده شده هم یادی نکرد که حالیا زینت‌بخش خانه مشروطه تبریز می‌باشد. نکته‌ای را هم که نمی‌خواهم پوشیده گزارم در مورد اصلیت زینب پاشا است‌. عده‌ای آن را اهل اسکو‌، عده‌ای اهل تبریز و عده‌ای نیز اهل روستای اسپران نوشته یا دانسته‌اند‌. با مطالعه‌ این موارد یاد مزار دده قورقود‌، یونس امره و خیلی از بزرگان آذربایجان می‌افتم که برای هر کدام از آنها چندین مزار در چندین جا ذکر کرده‌اند‌. ‌این هم موردی است که زینب پاشا محبوب‌القلوب است‌.
در مورد ارائه عکس زینب پاشا برای اوّلین مرتبه در مطبوعات آذربایجان هم ذکر نکته‌ای شاید خالی از لطف نیست و آن‌ اینکه‌این پرتره برای نخستین مرتبه در هفته نامه شمس تبریز در دهه هشتاد زینت مقاله راقم با عنوان «زینب‌پاشا عصیانیندا آتلی شاه‌به‌ییم» درهفته نامه شمس تبریز، شماره۱۰۱( چهارشنبه ۲ خرداد ۱۳۸۰ )»‌این سطور گردیده بود‌.
سخن از سیمای زینب پاشا در مطبوعات سالهای ۱۳۲۵ -۱۳۲۴ بود‌. سالهایی که مطبوعات ترکی پا گرفته بودند و هر کسی هر چه دل تنکش می‌خواست می‌نوشت‌. از تاریخ‌، ادبیات‌، شعر و چه می‌دانم. در خلال‌این نوشته ها سه یادداشت در مورد زینب پاشا دیده‌ام که شاید ذکر آنها برای نسل امروزی که دسترسی به آن مطبوعات را ندارند، خوشایند و جالب بوده باشد‌.
۱-اوّلین مقاله توسط مرحوم هلال ناصری معارف‌پرور نام آشنای تبریزی در روزنامه آذربایجان منتشر گردیده بود‌.‌ این یادداشت در شماره چهاردهم روزنامه به تاریخ ۲۷ آذر ۱۳۲۰ و در تبریز منتشر گردیده بود‌.
۲-یکی از مقالات یاد شده با عنوان «زینب پاشا» به قلم «ششگلانی» نامی‌بود که بر من پوشیده است ‌این همان غلام محمد ششگلانی بود یا دیگری؟ ‌این مقاله در شماره۷ (۱۲)‌اییول ۱۹۴۶ مجله آذربایجان به زبان ترکی درج گردیده بود‌.
۳-سوّمین مقاله نیز در تکلمه مقاله ششگلانی بود که به قلم فردی به نام «ص‌. ابوالفضل» نوشته شده بود‌. نام مقاله یا یادداشت فوق نیز چنین بود «زینب پاشا حقنده ‌ایکینجی شعر» چنانکه از عنوان یادداشت نیز بر می‌آید نویسنده حیفش آمده که در‌این نوشته خود شعر معروف :
زینب پاشا الده زوپا اوز قویدو بازار اوستونه
گویا کی دشمن اوز قویوب اردوی تاتار اوستونه
را در ادامه نوشته قبلی نیاورد‌. ‌این یادداشت نیز در مجله‌ی آذربایجان به مشخصات زیر درج گردیده بود : ماهنامه آذربایجان – سنتیابر ۱۹۴۶ – نمره ۹ (۱۴)
***
در کتاب ارزشمند ائل شاعیرلری‌، از مصنّفات ادبیات‌شناس برجسته و نام آشنای آذربایجان‌، سلمان ممتاز که به تاریخ ۱۹۲۷ توسط انتشارات آذرنشر باکو منتشر شده‌، دو بند از شعر معروف زینب پاشا با‌اندک تفاوتی درج گردیده که نویسنده حیفش می‌آید آن دو بند را در‌اینجا ذکر ننماید :
حکم ائیله‌دی بگیم پاشا
کل اناث فرشا
سیز بازاری باسین داشا
من کفنی کئیم گلیم

اممی‌چوپور اممی‌هانی
باشلارینین آخیر قانی
بس بولارین اری هانی؟
من شرفه دگیم گلیم‌.

پایان

***

دقت:

در خصوص موضوع «زینب پاشا» مقالات و منابع زیر نیز توسط وبسایت ایشیق منتشر شده است:

• مقاله: زینب پاشا و برخی ناگفته‌ها از زندگانی و مبارزات وی / مجید رضازاد عموزین الدینی – https://ishiq.net/?p=14968
• مقاله: زینب پاشا، شیر زن دلاور آذربایجان / مجید رضازاد عموزین‌الدینی – https://ishiq.net/?p=12924
• کتاب: زینب پاشا / مجید رضازاد عموزین‌الدینی / ناشر: اختر ۱۳۸۸ – https://ishiq.net/?p=14103