نگاهی اجمالی به کتاب «زینب پاشا»
وحید مقبول

  اوراق تاریخ را که ورق به ورق می‌کاوی، یافتن زنان قهرمان و دلاوری که در برابر ستم و نظام فئودالی، پرچم مبارزه برافراشته و مبارزه کرده‌اند، کاری است دشوار وطاقت فرسا، چرا که تاریخ مذکر و مردسالار این دیار هرجا که ردی از این مبارزه بوده، بی اعتنا از کنار آن گذشته یا اهمیتی به چنین مبارزاتی نداده، اما هستند اینچنین زنانی که از هر چه آسایش و رفاه بوده، گذشته‌اند تا در برابر نظام ستم و استبداد قد علم کنند و طشت رسوایی ظالمان و گردنکشان روزگار خویش را بر زمین ‌اندازند و نامی‌ماندگار از خویش بر صفحه روزگار حک کنند. زینب پاشا نمونه ای از چنین زنان کم نظیر و بی نظیر تاریخ معاصر ایران است. زینب پاشا بزرگ شده در یک خانواده گمنام و فقیر در محله عموزین الدین تبریز است.(گفتنی است همه اسناد و نوشته‌های معتبری که در مورد زینب پاشا به نگارش در آمده، محل تولد این شیر زن قهرمان تاریخ آذربایجان را در محله عموزین‌الدین تبریز ذکر کرده‌اند). وی بعدها با جمعی از یاران ‌اندک خود پرچمدار مبارزه‌ای قهرمانانه شده که به سادگی نمی‌توان تاریخ معاصر ایران و آذربایجان را با حذف نام وی از بستر مبارزات تأمل برانگیزش به رشته تحریر درآورد، در این میان جای بسی خوشحالی است که آقای مجید رضازاد عموزین‌الدینی شرح مبارزات این شیر زن قهرمان تاریخ آذربایجان را به رشته تحریر در آورده و کاری دشوار از جهت کمبود منابع و مأخذ را به سرانجام رسانده و برای اولین بار کتابی در نوع خود جامع و کامل به رشته تحریر در آورده است.
کتاب زینب پاشا (نشر اختر تبریز، ۱۳۸۸) با ساختاری بدیع و با استفاده از همه منابع موجود، نه تنها یک اثر تحقیقی مستقل در این مورد است، بلکه می‌توان گفت اثری تحلیلی با ساختاری یک دست و خواندنی است که حق مطلب را در مورد این زن اسطوره ای آذربایجان به خوبی ادا کرده است. کتاب از چهار بخش و پانزده فصل مرتبط تشکیل شده که مخاطب را قدم به قدم وارد عرصه مبارزات غرور انگیز زینب پاشا و یاران وی با استبداد می‌کند، در این کتاب کمتر مطلب ناگفتنی در مورد این زن اسطوره‌ای بوده که ناگفته مانده است. البته جای بسی خوشحالی است که جناب عموزین الدینی بعد از انتشار این کتاب به جمع‌آوری سایر اسناد و منابع در مورد این شیرزن قهرمان آذربایجان پرداخته و تا آنجا که اینجانب در گفت و گو با ایشان متوجه شده‌ام، در صورت چاپ نهایی کتاب زینب پاشا، مطالب جالب و ناگفته‌های دیگری نیز راجع به وی بر این کتاب اضافه خواهد شد.
بهر حال بخش اول کتابی که در سال ۱۳۸۸ منتشر شده، در مورد “زادگاه زینب پاشا و مختصری در مورد منزلت زن در میان ترکان ” می‌باشد. مؤلف بعد از معرفی و ذکر چند واقعه تاریخی از محله عموزین الدین که زادگاه زینب پاشا می‌باشد، در این فصل نگاهی به منزلت زن در میان ترکان‌انداخته که در نوع خود نوشته‌ای مستقل و خواندنی است، در این فصل با ارجاعات مکرر به شاهکار ادبی دده قورقود و همچنین منابع عصر مغول، به جایگاه والای زن در میان ترکان پرداخته شده است. در قسمت دیگر کتاب نقش زنان آذربایجان در انقلاب مشروطه مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخش دوم کتاب مذکور به شرح حال زینب پاشا و نقش وی در جنبش تنباکو پرداخته شده است. در این بخش بعد از معرفی زینب پاشا و علت قیام وی به برخی از یاران این زن قهرمان در جنبش زنان تبریز نیز اشاراتی شده است.
بخش سوم کتاب نیز به بحران نان در تبریز و قیام زینب پاشا در آن دوران مربوط می‌گردد، که در این قسمت به مصادره انبار” میرزا عبدالرحیم قائم مقام” و حمله زینب پاشا و یاران وی به خانه ” نظام العلمای دیبا” پرداخته شده است. در این قسمت مؤلف برای اولین بار از منابع و اسنادی استفاده کرده که در نوع خود جالب و تأمل برانگیز است. این اسناد در واقع گزارش “سیسل وود” (Cecil G. wood) سر کنسول انگلیس در تبریز به سفیر آن کشور در تهران در مورد جنبش زنان این خطه حماسه ساز می‌باشد.
بخش آخر این کتاب به سفر بی بازگشت زینب پاشا به کربلا و درگیری این زن دلاور تبریزی با عساکر عثمانی که در راه سفر کربلا  به تفتیش زوار آمده بودند، اشاره دارد و اینچنین است که شجاعت و آزادگی این زن اسطوره‌ای آذربایجان در خارج از مرزهای کشور نیز جاودانه شده و بر صفحات تاریخ شرق نیز نقش می‌بندد و همگان را به تحسین و شگفتی وا  می‌دارد. در خاتمه این بخش همچنین مختصری نیز به تاریخ شفاهی و نقل قول‌های اهالی محله عموزین الدین راجع به زینب پاشا اشاره شده که در نوع خود جالب و خواندنی است.
آری چه زیبا روایت کرده، دکتر سیروس برادران شکوهی ( استاد تاریخ دانشگاه تبریز) آخر و عاقبت زینب پاشا را در یکی از مقالات خود؛ آنجا که می‌نویسد: زینب پاشا زنی بود جسور و تیز هوش و حساس؛ او با اقدامات متهورانه خود نامی ‌پیدا کرد و در مقابل والی وقت” قائم مقام” و حتی فراشان و عمله ظلمه مظفرالدین شاه و محمد علی ولیعهد مقابله کرد و مجادله نمود. زینب تنها به فکر بیوه زنان و بی چیزان بود و در عالم انصاف این قدر رشادت و غیرت داشت که علیرغم فشارهای اجتماعی و دولتی در راه خود ثابت قدم بماند.
زینب پاشا قیام‌ها کرد و با عاملان فقر و فاقه در تبریز و حتی در شهرهای بین‌النهرین آن روزگار و با شرطه‌های عثمانی مقابله نمود و برخوردها کرد و آخر سر خود را به مرادش رساند. کسی تا امروز نمی‌داند که او چون خود را به کربلا رساند….او تشنه آزادی و کشته تعلقات خاطر و مهر و محبت به مقتدایی بود که در تمام عمرش شنیده بود و باور داشت به آزادگی و ستیزندگی‌اش در راه حق که در آن درندشت نینوا آرمیده و آزادگان را به خود می‌خواند و او چون خسی خود را به میقات رساند و از آن پس کسی سراغی از زینب پاشا ندارد….
در اینجا به نوبه خود از سایت «ایشیق» تشکر می‌نمایم از اینکه کتاب “زینب پاشا” را که نایاب نیز شده بود، در سایت ارزشمند خود برای دانلود همگان منتشر ساخته است و همچنین برای نویسنده ارجمند آن نیز آرزوی سلامتی و موفقیت در سایر کارهای پژوهشی‌اش را دارم. در نهایت این نوشته را با اشعار روانشاد استاد «هاشم ترلان» شاعر معروف دوران معاصر آذربایجان که در مورد زینب‌پاشا و شرح برخی از اقدامات این زن قهرمان سروده است؛ به پایان می‌برم:(به نقل از کتاب زینب پاشا، ۱۳۸۸،ص۱۲۰)

طبیعتین قهری توتدو دؤورانی
گؤیلر آغلامادی، یاغیش یاغمادی.
سیخدی پنجه‌سینده آذربایجانی،
قاچدی ائللریمین آغزینین دادی.

والی امر ائیله‌دی یوللار سولاندی،
تاخیل ‌کاروانلاری ‌باش ‌آلدی گئتدی.
تهراندا تاخیلدان آنبار قالاندی،
تبریزین‌ گؤزلرین یاش آلدی گئتدی.

جماعت اللرین آچدی گؤیلره،
آنالار دؤشونه باخدی وای دئدی.
باهالیق یول آچدی کنده، شهره
مؤحتکیر نه یاندی نه‌ده گؤیندی.

بیر کوچه باشیندا اوجا بوی آرواد
سارییب بئلینه کؤهنه چادراسین.
باخیشیندا غضب، ایچینده فریاد
باسیبدیر باغرینا جیگر پاراسین.

قاشلاری چاتیلدی، اوره‌یینده کؤز:
“-گلین آی‌قادین‌لار بسدیر اوساندیق!
اوغرولار، ایری‌لر دولانیر دوم ـ دوز
بیزایسه اونلارین اودونا یاندیق.

یالواریب یاخارماق یاراشمیر بیزه
نییه یوخسوللارا بودونیا داردیر؟
گلین اعلام ائده‌ک بوگون تبریزه
بیزیم‌ده یاشاماق حاقیمیز واردیر!”

قاپیلار دیوارا سؤیکندی بیر ـ بیر،
گلدیلر قادینلار آچیلدی مطلب.
ازدهام الیندن کوچه تیتره‌ییر،
کوکره‌ییب غضبله دانیشیر زینب:

“ـ گلین ‌یوردو بیزی بو آجلیق، دؤزوم
تاخیل آنبارلاری گؤزلردن ایراق.
بودور آی ‌قادین‌لار سیزه‌ سون ‌سؤزوم
چاره قیلمالی‌ییق اؤلک یا قالاق!

توتغون باخیشلاری دؤندو سئوینجه،
فرحلی آلقیشلار داغلاری چاپدی.
باخیشلار اویناندی اینجه‌دن اینجه،
قادینلار اؤزونو زینب‌ده تاپدی.

آتیلدی آددیملار، ایلکین بیر قدم،
هاوا صاف، ‌گونش‌صاف، ‌گؤی‌ده ‌دوم- دورو.
غیرت دامارلاری پولاددان مؤحکم،
زینب امر ائیله‌دی بازارا دوغرو!

کوچه‌لر تیتره‌دی، دویغولار اسدی،
بو خبر داغلارین گؤزونده سؤندو.
یول بویو ائشیدن، بیلن تلسدی،
قادین‌لارین سایی اوردویا دؤندو.

کوچه‌لر دار گلیر اوردویا، زینب‌ ـ
باخیر قادینلار مغرور آن با آن.
بعضیلر سورشور بو کیمدیر عجب؟
نر کیمی باغیریر قلبینده توفان.

بعضیسی دیلله‌نیر بو غوغا نه‌دیر؟
هاچان ‌رحمت ‌اولوب ‌توخلاردان آجا؟
نه بیلسین قاباقدا بیر آسلان گئدیر
غیرتی، منلیگی داغلاردان اوجا.

باخ بورا آنباردیر، تاخیللی ـ دنلی،
آجلارین کروانی تاپدی اقبالین.
صاحیبی دونبا گؤز، کوره‌یی ائنلی،
کروانی گؤرن تک ایتیردی عاغلین.

قاپیسی قیفیللی، چپرلی آنبار
اوزاقدان گؤز وورور، چاغیریر گلین!
زینبین امریندن تیتره‌دی داغلار،
چیرپین ‌قاپیلاری، قالخین، یوکسلین!

قیفیل‌لار، چپرلر آچیلدی در حال،
قاپیلار چیرپیلدی تالاندی بیر ـ بیر.
آجلارین گؤزونده گولن بو اقبال
زینبین قلبینه جالاندی بیر ـ بیر.

تاخیلین عطری‌یله بوروندو اطراف،
آنبارا یوروشلر باش آلدی گئتدی.
هامینین قلبینده اولسادا انصاف
یئنه‌ده آنبارلار بوشالدی گئتدی.

هیجان، اضطراب قونوب عرصه‌یه
آجلارین قلبینده اوتن بو آنلار.
فرصتی الیندن وئرمه‌سین دئیه
آرادان چیخردی یوکون توتانلار.

مین کیشی غیرتی آسیب تئلیندن،
تبریزی زار گؤردو اوساندی زینب.
تاریخین گؤزونده چادرا بئلینده
پاشالیق عنوانین قازاندی زینب.

زینبین باخیشی، اوچوشو قارتال
عملی کؤنلونون زیروه‌سی اولدو.
دئدیم قوی قلمیم اوتورماسین لال،
بو قیسا شعریمله آرزوم دورولدو.

منابع:

• رضازاد عموزین الدینی، مجید، ۱۳۸۸، زینب پاشا، نشر اختر، تبریز.
• ناهیدی آذر، عبدالحسین، ۱۳۸۴، سه مبارز مشروطه،، نشر اختر، تبریز.
• بیانی، شیرین،۱۳۸۲، زن در ایران عصر مغول، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران.
• وراوی، (هفته نامه- منتشره در مشگین شهر)، ۱۸تیرماه۱۳۸۳،شماره اول(ویژه نامه آذربایجانشرقی)،زینب پاشا پیشتاز بیداری زن در عصر قاجار- مقاله دکتر سیروس برادران شکوهی.
• حیدر بابا(هفته نامه- منتشره در تبریز)چهارشنبه ۶خرداد۱۳۸۸، سال ۷،ش۲۵۹،معرفی کتاب زینب پاشا-شرح حال زن مبارز تبریزی،مقاله وحید مقبول،ص۵٫
• دلریش، بشری، ۱۳۷۵، زن در دوره قاجاریه، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران.
• کتاب جمعه(هفته نامه)، سال اول، ۲۳اسفند۱۳۵۸، ش۳۰، نگاهی به برخی نوشته ها و مبارزات زنان در دوران مشروطیت.
• براهنی، رضا، بی تا، تاریخ مذکر( علل تشتت فرهنگ در ایران، دفتر اول، تهران).