آذربایجان موغاملاری(یئددینجی بؤلوم- بایاتی قاجار موغامی)
فرهاد جعفری

بایاتی قاجار (Bayati Qacar):راست عاییله‌سی‌نین نؤوبتی عوضوو بایاتی قاجار‌دیر. بایاتی قاجار ایکی حیصه‌دن عیبارتدیر: بایاتی و قاجار. بایاتی؛ آذربایجان فولکلور ادبیاتی‌نین بیر نمونه‌سینه دئییلیر. بو سؤزون آنلامی بوگونه قدر قطعیتله بللی اولماییب، آنجاق بیر چوخلاری بو سؤزو بایات سؤزوندن آلینمیش بیر سؤز کیمی قئید ائدیرلر. آذربایجانین بؤیوک فولکلور شناسی اوستاد م.ع. فرزانه‌نین فیکرینجه بایاتی سؤزو؛ چوخ احتمال آذربایجاندا موختلیف دؤورلرده کؤچری شکلینده یاشایان بایات بویونا (اوغوزون ۲۴ قبیله‌سیندن بیری) منسوبدور. او باشقا بویلار او جومله‌دن افشاری و گرایلی آدلاری‌نین آذربایجان خالق موسیقی‌سینده اولدوغو اوچون بو احتمالین گوجلو شکیلده یقین اولدوغونا اینانیر. بایات سؤزو بیر چوخ آنلاملاری داشییر. او جومله‌دن: لوغت باخیمندان وارلی، مؤحتشم دئمکدیر. بو تئرمین تکجه بایاتی قاجار موغامیندا یوخ، بلکه ده بیر چوخ موغاملاریمیزدا ایشلنمکده‌دیر؛ بایاتی تورک، بایاتی عجم، بایاتی شیراز، بایاتی اصفهان، قاتار بایاتی، بایاتی کورد و… کیمی. ایکینجی حیصه «قاجار» سؤزو ده تورک بویلاری‌نین و داها دقیق دئسک قیزیلباش قبیله‌لری‌نین بیری‌سی و ایراندا و هابئله آذربایجاندا بیر تاریخی سولاله‌نین آدی‌دیر. اوست اوسته بو ترکیبین آنلامی قاجارین یا قاجارلارین بایاتی‌سی دئمکدیر. بایاتی قاجار؛ جنوبی آذربایجاندا بایاتی تورک کیمی شؤهرت تاپمیشدیر. بو موغام اورتا ماهوردان دا زیلده و داها دوغروسو‌ سی بئ مول پرده‌سینده ایفا اولونور.
بایاتی قاجار؛ چوخ قدیم تاریخه مالیک اولمایان بیر موغام‌دیر. قدیم موسیقی جدوللرینده بایات یا بایاتی آدلی موسیقی حیصه‌سی اولموشسادا، آنجاق بللی دگیل کی بو بایاتی؛ بایاتی قاجار‌دیر یوخسا اوسته ایشاره اولوندوغو باشقا بایاتی‌لارین هانسینا ایشاره ائدیر. ۱۱ینجی ه.ق / ۱۷ – ینجی م عصرینه عایید اولان بهجت‌الروح آدلی موسیقی رساله‌سینده شعبه اهمیتینی داشییان و «حدی» و «چاهارگاه » آدلی ایکی گوشه‌نی اؤزونده جمعلشدیرن بایاتی سؤزونه راست گلیریک. ها بئله میر محسن نواب‌ین وضوح الارقام آدلی اثرینده بایاتی بیر شعبه کیمی گؤستریلمیشدیر، آنجاق اونون کشف‌الحقایق مثنوی آدلی باشقا اثرینده آیریجا اولاراق هم بایاتی قاجار هم ده بایاتی تورک، بایاتی، بایاتی کورد و بایاتی شیراز آدلارینا راست گلیریک. بایاتی قاجار؛ سون زامانلاردا، داها دوغروسو ۱۹ و ۲۰ – ینجی عصیرلرین موسیقی جدوللرینده آرتیق بیر موغام کیمی تانینمیشدیر. تارچی میرزه فرج رضایئو بو موغامی آشاغیداکی شعبه‌لر و گوشه‌لر ایله گؤسترمیشدیر: بایاتی قاجار، بایاتی تورک، قاتار، بایاتی، چوبان بایاتی، حیجاز، گبری، شکسته فارس. ۱۹۲۵ – ینجی ایلده عوزئییر حاجی بیگلی‌نین رهبرلیگی آلتیندا تشکیل اولونان موسیقی توپلانتی‌سیندا بو موغاما راست گلمیریک. آنجاق احمد باکیخانوو-ون پروقرامیندا بو حیصه‌لرله: مایه، حسینی، شیکسته فارس، زیل زابول، بایاتی قاجارا ایاق و ۲۰ –ینجی عصیرین ایکینجی یاریسیندا یاشایان تارزن؛ کامیل احمدوو-ون پروقرامیندا آشاغیداکی شعبه‌لر و گوشه‌لر مؤوجود دور: برداشت، مایه، حسینی، شیکسته فارس، زیل بایاتی قاجار، زمین خارا، دوگاه، روح الارواح، ماورالنهر، شاه ختایی، بایاتی قاجارا ایاق. بو پروقراملاری بیر ییری ایله قیاس ائتدیکده گؤروروک کی بو گون بایاتی قاجاردا ایفا اولونان شعبه‌لر و گوشه‌لر تکجه کامیل احمدوو-ون ایفاسی ایله اوست اوسته دوشور. حال بو کی بوگونکو ایفا ایله میرزه فرجین پروقرامی آراسیندا تکجه بایاتی قاجار و شیکسته فارس شعبه‌لرینده و احمد باکیخانوو – ون ایفاسی ایله قیاس اولوندوقدا: مایه، حسینی، شیکسته فارس، بایاتی قاجارا ایاق شعبه‌لر و گوشه‌لرینده اوخشارلیق گورونور. نهایتده بو گون آذربایجاندا بایاتی قاجار موغامی بو شعبه‌لر و گوشه‌لرله ایفا اولونور: برداشت، مایه، حسینی، شیکسته فارس، زیل بایاتی قاجار، زمین خارا، دوگاه، روح الارواح، ماورالنهر، شاه ختایی، بایاتی قاجارا ایاق.

برداشت (Bərdaş)- گیریش: بایاتی قاجارین برداشتی راست کیمی نوروز رونده آدلانیر. آنجاق بایاتی قاجار برداشتی راستین عکسینه اولاراق چوخ قیسا، سؤز واسیطه‌سی ایله یوخ بلکه آواز ایله ایفا اولونور، حال بو کی راستین برداشتیندا موغنی غزل اوخومالی‌دیر. بونلارین موسیقی‌سی ده بیری بیریندن فرقلی‌دیر. بئله کی بونلارین تکجه آدلاری عئینی‌دیر. راستین برداشتی عیراق شعبه‌سینه اساسلانیرسا و اوندان راست موغامی‌نین قوخوسو گلیرسه، بایاتی قاجارین برداشتی؛ بایاتی قاجار احوال و روحیه‌سینی خاطیرلادیر و اونون موسیقی‌سی ده معین قدر زیل بایاتی قاجارا بنزه ییر. بو آد عئینیلیگی گاهدان باشقا موغاملار دا گؤرونور. میثال اوچون راهاب و شوشتر ده برداشت امیری اوستونده اولور. بو اونو گؤستریر کی بو موغاملار بیر لادا منسوبدورلار. بورادا دا بایاتی قاجار؛ راست عاییله‌سینه عایید اولدوغو اوچون، اونون برداشتی راست برداشتی ایله عئینی آددادیر.

 مایه (Mayə) – تَمَل: باشقا موغاملاردا اولدغو کیمی بایاتی قاجار موغامیندا دا اساس شعبه مایه / تمل‌دیر. داها دوغروسو تاریخ بویو بو موغامین مایه‌سی اونون باشقا شعبه‌لری و گوشه‌لرینی اؤز اطرافینا توپلامیش و بایاتی قاجار موغامی بورادان اورتایا گلمیشدیر. بایاتی قاجارین مایه‌سی معین قدر حوزونلو دور و گویا بیر چاغیریش کیمی‌دیر و دینله ییجی‌نی دوشونمه گه چاغیریر. بو چاغیریش احوال و روحیه‌سی بو موغاما ائله بیر خاصیت وئرمیشدیر کی اونون شعبه‌لری و گوشه‌لری، دینی موسیقی ده او جومله‌دن نوحه، مرثیه، آذان و موناجات کیمی دینی موسیقی‌لرده گئنیش یایلمیشدیر. خاطیرلاتماق لازیم‌دیر کی گونئی آذربایجاندا و ها بئله ایراندا و بوتون ایسلام دونیاسیندا شؤهرت قازانان اردبیللی حاج رحیم موذن-ین وئردیگی آذان؛ بایاتی قاجار موغامی اوسته و داها دقیق دئسک اونون باشلانیش جومله‌لری/قورآن کریمین «توکلت علی الحی الذی …» آیه‌سی/ بو موغامین مایه‌سی اساسیندا و آذانین اؤزو بایاتی قاجار، دوگاه و شور موغاملاریندا ایفا اولونان «روح الارواح » گوشه‌سی اساسیندا قورولموشدور. بئله لیکله بورادا بو موغامین چاغیریش احوال و روحیه‌سی ایسلام شریعتی‌نین عنعنه‌لریندن اولان آذان [آذان ایسه ناماز قیلما اوچون، چاغریش دئمکدیر] ایله بیرلشه‌رک، حاج رحیم موذن‌ین بو آذانی‌نی ابدی و قالارقی بیر اثره چئویرمیشدی.

حسینی(Hüseyni): بوندان اؤنجه راست و ماهور هیندی موغاملاریندا حسینی حاققیندا اطرافلی معلومات وئریلمیشدیر. حسینی بیر گوشه اولاراق راست عاییله‌سینه منسوب اولان بوتون موغاملاردا – راست، ماهور هیندی، اورتا ماهور، بایاتی قاجار و دوگاه – ایفا اولونور. بایاتی قاجارین مایه‌سی بیتمه‌دن اؤنجه ایفاچی؛ حسینی گوشه‌سینه کئچمه لی و بو گوشه ده معین قدر گزیشدیکدن سونرا بایاتی قاجارین مایه‌سینه ایاق وئرمه لیدیر. سونرا ایسه رنگ چالینمالی‌دیر.

 شیکسته فارس (Şikəstə Fars): شیکسته فارس سئگاه موغامینا منسوبدور و اونون دوغما یئری سئگاه لادی‌دیر، آنجاق بیر چوخ موغاملاردا ایفا اولونور. شیکسته فارس شوعبه‌سی‌نین ایفا‌سی ایله ایفاچی مؤوقتی اولاراق سئگاه موغامینا داخیل اولور و بایاتی قاجار مایه‌سینه کئچید آلماقلا بو شوعبه‌دن چیخیر. شیکسته فارسین بایاتی قاجار موغامیندا ایفا اولونماسی بو موغاما داها دا حوزن و کدر وئریر. شیکسته فارسدان علاوه گاهدان موبریقه ده اونون آردینجا ایفا اولونور. خاطیرلاتماق لازیم‌دیر کی شیکسته فارس دا راست عاییله‌سینی‌نین بوتون موغاملاریندا ایفا اولونور.

زیل بایاتی قاجار (Zil Bayatı Qacar): آذربایجان موغاملاریندا موعین قدر شوعبه‌لر وار کی آذربایجاندا موغام صنعتی‌نین انکشافی نتیجه‌سینده ووجودا گلمیشلر. او جومله‌دن بیر پارا شوعبه‌لری آد آپارماق لار کی موعین موغامین مایه‌سی اساسیندا قورولموش و داها دوغروسو بو شعبه‌لر مایه‌نین زیلده تکراری‌دیر. او جومله‌دن زیل بایاتی قاجار، زیل بایاتی شیراز، زیل زابول، زیل شاهناز، زیل قاتار، زیل سئگاه. بو شعبه‌لر بیر نئچه جهتدن موغامین مایه‌سی ایله سئچیلیر. بیر: آدیندان بللی اولدوغو کیمی زیل پرده‌لرده ایفا اولونورلار، حال بو کی موغامین مایه‌سی عمومیتله بمده ایفا اولونور. ایکی: مایه یه‌نیسبت سورعتله و قیسا شکیلده ایفا اولونور. ایندی ایسه بو اوزللیکلر زیل بایاتی قاجاردا دا مووجوددور. بئله لیکله زیل بایاتی قاجارین موسیقی‌سی مایه‌نین عیئنی‌دیر ، آنجاق ایشاره اولوندوغو کیمی معین قدر سورعتله، جَلد و ها بئله اختصارلا ایفا اولونور.

 زمین خارا (Zəminxara): زیل بایاتی قاجارین ایفاسیندان سونرا ایفاچی اونا ایاق ائدرک زمین خارا شوعبه‌سینه دوشور. زمین خارا لوغت باخیمیندان ایکی حیصه‌دن عیبارتدیر: زمین = یئر و خارا = تیکان. اوست اوسته تیکانلی یئر آنلامینی داشییر. زمین خارا دینی مراسیملرده ان چوخ ایفا اولونان شوعبه‌لردن بیری‌دیر. اونا گؤره بیر شوعبه کیمی چوخلو شؤهرت قازانمیشدیر. حتی حال حاضیردا بو شوعبه ایله تانینان بیر نئچه تصنیف مؤوجوددور.

دوگاه (Dugah): زمین خارادان سونرا دوگاه ایفا اولونور. دوگاه بایاتی قاجاردان علاوه شور موغامیندا دا بیر شعبه کیمی ایفا اولونور و عئین حالدا راست عاییله‌سینه منسوب اولان موستقیل بیر موغامین آدی‌دیر. دوگاه فارس سؤزو اولموش و لوغت باخیمیندان دو = ایکی، گاه: یئر، اوست اوستده ایکینجی یئر دئمکدیر. آنجاق بو هئچ ده بو دئمک دگیل کی بو گون آدلاری فارس یا عرب اولان سؤزلر فارس خالقینا یا فارس موسیقی‌سینه عاییددیرلر، بلکه کئچمیشده موغام آدلاری اوچ دیل اساسیندا – عربجه – فارسجا و تورکجه یارانمیشدیر. قدیم موسیقی ده بئله بیر بولونتولر اولموشدورسا آنجاق ایندی داها اونلارین تکجه آدی مؤروجوددور. بو آدلار ایله بو موغاملارین خاصیتلری همیشه اویغون دگیل، بلکه تام فرقلی‌دیر. باشقا سؤزله دئسک حال حاضیردا دوگاه، سه گاه، چارگاه و پنجگاه کیمی موغاملاری تکجه موغام آدلاری‌دیر. بوندان باشقا او آدلارلا، موغاملارین آراسیندا هئچ بیر ایلگی یوخدور.

روح الارواح (Ruh_ül_ərvah): دوگاه شعبه‌سی‌نین ایچینده بیر نئچه گوشه ده ایفا اولونور، روح الارواح اونلاردان بیری‌سی‌دیر. روح الارواح؛ شور، بایاتی قاجار و دوگاه موغاملاریندا ایفا اولونور. او عرب دیلینده روحلار روحو دئمکدیر.آنجاق باشقا بیر پارا موغام آدلاری کیمی اونون دا بئله آدلاندیرماسی‌نین سببی بورایا قدر هله ده بللی اولماییب.

ماورالنهر(Mavəra_ü_nəhr):  بو گوشه ده، دوگاه شوعبه‌سی‌نین ایچینده ایفا اولونور، ماورالنهر؛ بایاتی قاجار موغامیندا ایکی یئرده ایفا اولونور. بیر دوگاه شعبه‌سی‌نین ایچینده و روح الارواح و شاه ختایی گوشه‌لری آراسیندا، بیر ده ایسه شاه ختایی گوشه‌سیندن سونرا، بو گوشه‌لره بیر اَیاق کیمی ایفا اولونور. ماورالنهر قدیم تورکوستاندا بیر ولایت آدی اولموش و آنلامی «چایین او طرفی»‌دیر. چایدان مقصد جئیحون چایی‌دیر. قدیم ماورالنهر ولایتی بو گون قازاخیستان، قیرغیزیستان، اؤزبکیستان و تاجیکیستان مملکتلری آراسیندا بؤلونموشدور. ماورالنهر دوگاه موغامیندا دا ایفا اولونور.

 شاه ختایی (Şah Xətayi): شاه ختایی؛ بایاتی قاجار موغامی‌نین سون گوشه‌سی‌دیر. شاه ختایی؛ آدیندان بللی اولدوغو کیمی آذربایجاندا و ایراندا ایکی عصیردن چوخ سورن صفویلر حؤکومتی‌نین قوروجوسو؛ شاه اسماعیل-ین شعر تخلوصودور. بوتون موغاملارین شعبه‌لری و گوشه‌لری آراسیندا راست عاییله‌سینه منسوب اولان موغاملار و اونلارین شعبه‌لری، گوشه‌لری و حتی اَیاقلاری کیمی بیری بیرینه بنزر باشقا موغام حیصه‌لری یوخدور. ایفاچی؛ اورتا ماهور، ماهور هیندی، راست، بایاتی قاجار، دوگاه، قاتار و هئیراتی موغاملاری‌نین اَیاقلارینی بیری بیری ایله قاریشیق سالمامالی‌دیر. بو بنزرلیک‌لر بایاتی قاجار و دوگاه موغاملاری آراسیندا داها چوخ گورونور. عئین حالدا بایاتی قاجار موغامی‌نین اؤز گوشه‌لری و شوعبه‌لری آراسیندا اوخشارلیقلار داها دا چوخدور. اونا گؤره ایفاچی بونلارین ایفاسیندا ان چوخ دیقتله یاناشمالی‌دیر.

بایاتی قاجارا ایاق: ایفاچی شاه ختایی گوشه‌سی‌نین ایفاسیندان سونرا بیر داها ماورالنهر گوشه‌سینه قاییتمالی و بئله لیکله بو گوشه‌لره ایاق وئرمه لیدیر. سونرا ایسه عنعنه یه صادیق قالاراق، موغاما ایاق وئرمک مقصدی ایله بایاتی قاجارین مایه‌سینه قاییتمالی و مایه ده گزیشدیکدن سونرا موغامین ایفاسینا یئکون وورمالی‌دیر. بایاتی قاجارین یوخاری داکی شوعبه‌لر و گوشه‌لرین‌دن علاوه؛ واخت ایله متعلیم عمی و آغا خان عبد اله یئو طرفیندن ده باشقا شعبه‌لر و گوشه‌لر او جومله‌دن عوشاق، سارنج، سئگاه و عیراق ایفا اولونموشدور.
بایاتی قاجار موغامی‌نی تحلیل ائتدیکده گؤرونور کی او باشقا موغاملار لا قیاس اولوندوقدا: بو موغام یئنی بیر موغام اولموش و ائله ده اوزون تاریخی یوخدور. قوزئی آذربایجاندا ساوئتلر دؤنمینده حؤکومت طرفیندن دینی مضمونلار داشییان موسیقیلرین ایفاسینا سون قویما مقصد ایله دوگاه موغامی‌نین ایفاسی محدودلاشدیریلمیش و حتی چوخ زامانلار یاساق ائدیلمیشدیر. بورادا احمد باکیخانوو کیمی بؤیوک موسیقی خادیملری‌نین چالیشماسی نتیجه‌سینده دوگاه موغامیندا یاساق ائدیلن گوشه‌لر و شعبه‌لر بایاتی قاجارا علاوه ائدیلمیش و بایاتی قاجار موغامی اونلاری اؤزونده توپلایاراق بوگونکو شکیله دوشموشدور. بئله لیکله بایاتی قاجارین شوعبه‌لر و گوشه‌لری‌نین بیر چوخو ایلک اؤنجه دوگاهدا اولموش و ایندی ایسه بایاتی قاجار ترکیبینده ایفا ائدیلیر.
بایاتی قاجار موغامی‌نین ایفاچیلاری سای باخیمیندان بارماق ساییندان آرتیق اولمامیشدیر. حال حاضیردا جبار قاریاغدی اوغلو و شکیلی علسگر-‌دن بایاتی قاجار، مجید بهبودوو- دان زمین خارا، آسلان صفروو-دان شاه ختایی کیمی قیسا سس یازیلاری مؤوجوددورسا،آنجاق بایاتی قاجاری ایلک دفعه اولاراق بیر موغام کیمی هانسی ایفاچی طرفیندن و نه زامان ایفا اولونودوغو هله ده بللی دگیل. ایگیرمینجی عصیرین ایکینجی یاریسیندا اونون اوستالیقلا ایفاچی‌سی متعلیم متعلیموو اولموشدور. حال حاضیردا اونون ایفاسیندان ایکی موختلیف ایفا الیمیزه گلیب چاتمیش و اونون باشقا سس یازیسی بو گون تانینمیش تارزن واله رحیموو-ون آرشیوینده قورونوب ساخلانیلیر. متعلیم عمی ایفالاری‌نین بیرینده بایاتی قاجاری آشاغیداکی شوعبه‌لر و گوشه‌لر ایله ایفا ائتمیشدیر: « مایه، حسینی ، شیکسته فارس، موبریقه، عیراق، دوگاه، زیل بایاتی قاجار، زمین خارا، دوگاه، ماورالنهر، سارنج، شاه ختایی، ماورالنهر، بایاتی قاجار- اَیاق ».
بایاتی قاجار موغامینی متعلیم عمی‌دن سونرا قولو عسگروو و باکیر هاشیموو مهارتله اوخوموشلار. بو موغام قولو عسگروو –ون رئپرتووارینا اؤزل یئر توتموش و او دفعه‌لرله بو موغاما موراجیعت ائتمیشدیر. او ایفالاری‌نین بیری‌سی‌نین سونوندا «بیر قوش گلیر بربردن» آدلی گؤزل خالق ماهنی‌سینی دا ایفا ائتمیش و بو موغامین ایفاسینا داها دا گوزللیک وئرمیشدیر. حال حاضیردا آذربایجاندا بایاتی قاجار موغامی‌نین یگانه ایفاچی‌سی بؤیوک موغنی آغاخان عبدالله یئو‌دیر. آغا خان عبدالله یئو بو موغامی یئنی نفسلرله، اوزونه مخصوص اولان بیر اوسلوب ایله و داها گئنیش شکیلده ایفا ائتمیشدیر. بو قلم صاحیبی بو گونه قدر آغاخان عبدال یئو-دن دؤرد موختلیف ایفا دینله میشدیر کی هر بیری باشقاسیندان فرقلی و چئشیدلی شکیلده ایفا اولونوشدور. آغا خان عبداله یئو بو موغامی او قدر گئنیش شکیلده ایفا ائتمیشدیر کی اوندان بو گون  ۴۴ دقیقه لیک اوزونلوغوندا بایاتی قاجار ایفاسی مووجوددور. بو موغامین اینسترومنتال ایفا دا ان مهارتلی ایفاچی‌سی کامانچادا، بؤیوک کامان اوستاسی هابیل علیئوو، تاردا ایسه وامیق محمد علی یئو اولموشدور.

قایناقلار:
زهرابوو رامیز (۱۳۸۸): موغامات آذربایجان، ترجمه مجید تیموری فر، تبریز.
عبد المومن بن صفی الدین (۱۳۴۶): رساله موسیقی بهجت الروح، ترجمه محمد تقی مایلی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
فرزانه، م . ع (۱۳۹۱): آذربایجان خلق ادبیاتیندان بایاتیلار، سکگیزینجی نشر، تهران، اندیشه نو.
مراغه ای، عبدالقادر بن غیبی حافظ (۲۵۳۶): مقاصد الالحان، به اهتمام تقی بینش، چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.