نوروز بایرامینین تاریخی مسئله‌لری و مراسیملری
عبدالعلی مجازی(آسلان)
نوروز بایرامی مراسیملریندن اولدوغو قده‌ر فارس دیلینده چوخلو کیتابلار یازیلیبدیر. اونلارین هیچ بیرینده جهد اولونماییب کی، بو بایرامین نه زاماندان باشلاندیقینی آختارالار. یالنیز بایرامین نئجه اجرا اولونماسینی قید ائدیبلر، آمما بو ایل (۱۳۸۲) بیر ایکی روزنامه ده بیر آز تحقیقات آپاریلمیشدیر(۱) دکتر نوُرجان توٍرکسوُی یازیرکی،«بوُ بایرام ایندی تورکیه ده بیر رسم کیمی تانینیر، ولی توٍرک دوٍنیاسیندا بیر بؤیوک بایرام کیمی مخصوص احترامی واردیر» مختلف دؤولتلرده و اؤلکه‌لرده (جمهوری آذربایجاندا، قزاقستاندا، قیرقیزستاندا، اؤزبکستاندا، افغانستاندا،ترکستاندا، باش قورد، اویغور،چوواش و کیریم تورکلرینده و قاقاووز و باتی تورکیه‌ده) نوروز بایرامی مراسیملری(۲۱ مارس دا) یوٍکسک سوییه‌ده برپا اولونار. توٍرک ائللری و اوُلوسلاری هون امپراطورلوقو تشکیل اولاندان سونرا بو بایرامی بیر مبارک گوٍن حساب ائدردیلر. عثمانلی و سلجوقلو دؤولتلرده بایرام گوٍنلری خاص شنلیک مراسیمی قورولاردی. قدیم سوداندا نوروز بایرامی یوخ‌ایمیش، لیکن محاریبه اوٍستونده توٍرکلر اورایا گئدندن سونرا اورادا دا بایرام توتولوبدور. توٍرکلرین ایچینده مختلف حکایتلر واردیر. اونلارین بیری بوزقورد بایرامی‌دیرکی، نوروز آدینا ایشله‌نر و بو بایراما طبیعت بایرامی دئیرلر. جمهوری آذربایجاندا (گؤی توٍرک)لرین اعتقادلارینا گؤره، نوروز بایرامینا ارگنه گوٍن یا بوز قوُرد بایرامی دا دئییلیر. قزاقستاندا بو بایرامی (گوٍن بایرامی و خالق بایرامی) آد دا, شنلیک مراسیمی توتارلار.
بعضیلری ده یازیرلارکی، «بو بایرام پیشدادیلر زامانی و جمشید شاهین تختده اوتورماقینی کی، فروردین آیی‌نین بیرینجی گوٍنو ایمیش, نوروز آدلاندیریر و هخامنشلرده بو بایرام ایله تانیش ایدیلر و بو بایرامی بیر کهن و اسکی مراسیم سانیردیلار. ایراندا بیر افسانوی اولان داستان اوٍچون جمشید شاهین آذربایجانا گلن گوٍنو نوروز آدلانیبدیر، یئنه بیر افسانه‌یه گؤره جمشید شاهین زامانیندا کی اود تاپیلیب, اونا گؤره او زامان اودا سجده ائدیبلر و اودو مقدّس سانیبلار و اونا گؤره او اودون تاپیلدیقی گوٍنونو نوروز آدلاندیریبلار.(۲)
۱-زارع بیگ یازیر: «تقی‌زاده‌نین یازدیغینا گؤره میلادین ۶۲۲ینجی ایلی ژوئن آییندا یزدگردین تخته چیخماغینی ایل دؤنومونو بایرام توتوبلار» (۳) اونلارین دئدیکلرینه گؤره جمشیدین آدی (جم) ایمیش، آذربایجانا چاتاندا تختینی بیر هوٍندور یئرده قویور، او قیزیل تاختا، شفق دوٍشور و پاریلداییر، چوٍن کی، پهلوی دیلینده گونشین شفقینه(شید) دئیرلر، او مناسبته شید کلمه‌سینی جم آدینا آرتیریرلار و اوگوٍنکو گوٍنو طمطراقلی بایرام ائدیرلر
۲ -راشدی بیگ یازیر: «سینوهه ۳۵۰۰ ایل بوندان اسکی زاماندا یاشاییرمیش و ایران فلاتینا و ایلامیلر و سومئرلیلر آراسینا سفر ائدنده بو بایرامین مراسیملرینی ایران فلاتیندا یاشایان اولوسلار آراسیندا اجرا ائدیلمه‌سینی گؤروب و یازیبدیر(۴)
یوخاریدا گلن سؤزلره و نظریه‌لره باخاندا گؤرونور کی، هر قوم، هرائل، هردؤولت و هر شاه اؤزونون لازیمی اولدوغو عنوانلارا گؤره بو بایرامی جشن و شنلیک توتوب و بایرام آدلاندیریبدیر. مثلا سینوهه ایله یزدگردین یا جمشیدین(۲۱۰۰) ایل فاصله‌سی واردیر؛ یا او بیری شاهلارین اوندان چوخ و آز مدت فاصله‌لری اولاـ اولا هامیسی بو بایرامی اؤز آدلارینا بایرام آدلاندیریبلار، هر حالدا پیشدادیلر، جمشیدلر، ساسانیلر، یزدگردلر، سلجوقلار موٍمکوندوٍر کی، بو بایرامی طمطراقلی و طنطنه‌لی ائتمیش اولالار، آمما بیناسینی قویان اولا بیلمزلر.
۳-آقای تقی‌زاده یا آیریلاری‌دا ایسته‌ییبلرکی، نوروز بایرامینین باشلانیشینی و بیناسینی، جمشید شاها، یزدگرده،زرتشته و … یاپیشدیرالار. آمما نئیله‌ییرم بو نوروزو بیر شاها یا خانا و غیره‌یه یاپیشدیرا بیلمیرم چوٍنکی، یای قیشین و اودون تاپیلماسی میلیون ایللر اؤنجه‌یه چاتیر و بو بایرامین آرایا گلمه‌سی او زمانلارا یئتیشه بیلر کی، اوندا هئچ آوادانلیق یوخ ایمیش، هاردا قالسین کی شاه اولا….
قدیملرده خلقین اینامی بئله ایدی کی، دوٍنیا هر ایل بیر حئیوانین اوٍستونده دولانیر، بو حئیوانلارین سایی اون ایکییه قده‌ر یئتیشیردی و هر اون ایکی ایلده ایکی دفعه تکرار اولوردو، بو ایناما گؤره هر ایل بیر حئیوانین اوٍستونده دولانسایدی او حئیوانین طبع و خویی او ایل خلقین حالینا اثر قویاردی. او حئیوانلار بونلاردان عبارت ایدیلر: سیچان، اؤکوز، پلنگ، دووشان، نهنگ، ایلان،آت،قویون یا گئچی،میمون،ایت و دونقوز.
۴- شیعه عالیملری‌نین روایتینه و محمد باقر مجلسی‌نین امام جعفر صادق(ع)دان نقل ائتمه‌سینه گؤره، نوروز بایرامینی بیر شاد و اوغورلو گوٍن تانیدیب و بویوروبدور کی،«بو گوٍنده حضرت آدم دوٍنیایا گلیبدیر و الله بو گوٍنده گوٍن ایشیغینی یئرین اوٍزونه ساچیب و یاییب و یئللره فرمان وئریب اسه‌لر و بولوتلارا دئییب یاغسینلار تا گوٍل چیمنلر گؤیرسینلر. بو گوٍنده حضرت ابراهیم پیغمبر بوٍت‌لری سیندیریب و بو گوٍنده حضرت محمد(ص) غدیر خومدا (خم) حضرت علی (ع) نی اؤز نایبی و امام عنوانیندا مسلمانلارا تانیدیبدیر. ایندی شیعه‌لر اؤز دینی اعتقاد و سنت‌لرینه گؤره بو گوٍنو مقدس، پاک و اوغورلو بیر گوٍن تانییرلار و اونا جلال و شکوه وئریرلر.» هر حالدا نوروز بایرامی مراسیملری چوخ معروف اولدوغونا و مرتب تکرار اولماسینا گؤره عوموم آذربایجانلیلار بو مراسیملری چوخ گؤزل و اولدوغو قده‌ر عظمتلی یئرینه یئتیریرلر.
۵- پروفسور آزاد نبی‌یوف، مراسیملر کیتابیندا(۵) یازیر« خالقیمیزین بؤیوک مراسیملریندن بیری ده نوروز بایرامی مراسیمی‌دیر». بو مراسیم هر ایل مارس آیی نین ۲۰ـ۲۱ـ۲۲ سینده (اسفند آیی نین ۲۹ـ۳۰) و کؤهنه تقویمله (۷ـ۸ـ۹)دا کئچیریلیر. نوروز شرق خالقلارینین ائرکن اکینجیلیک، محصول بوللوغو اعتقادلاری ایله باغلی بو مراسیم ائل آراسیندا بؤیوک بایرام کیمی کئچیریلمیشدیر, خالق بو بایراما(نوروزا)۴۰ گوٍن قالمیشدان تمیزلیگه باشلامیشلار.
اوّل چرشنبه‌یه قده‌ر کی اون گوٍنده هر یئرده بؤیوک تمیزلیک ایشلری باشلانار، سایاچیلار گلن گوٍنلردن بایرام مراسیمینه تداروٍک گؤرونر و اول چرشنبه‌یه قده‌ر کی گوٍنلرده یای شومونا(شخم)، اکینینه حاضیرلیق گؤرولر، اؤکوزلر ناللانار، قاشوو (قشوو) لانار و تمیزله‌نردی. اؤکوزو اولمایان اؤکوز آلار، جوٍتو سینان جؤٍتو دوٍزلدردی و سایر. اصلینده اوّل چرشنبه یه قده‌ر قارشیداکی اکینچیلیک ایشلرینه حاضیرلیق گؤرولردی. بو یئنی امک مؤسومونه اصل خالق باخیشی و ائل حاضیرلیقی ایدی.
چوخ ماراقلی ایدی کی سپین اوٍچون (توخوم) ساخلانان بوغدا آرپا قویولاری اوّل چرشنبه یه آچیلاردی.
محصول بول اولسون دئیه، آرپا ـ بوغدا قویولارینین باشیندان، قیشلیغی قورتارانلارا (دن) وئریلردی، بوغدا قویولارینین باشیندا سمنی قویماق، هدیک آشی بیشیرمک، قوورما قوورماق اوٍچون، فقیرـ فقرایا پای پایلاناردی.
خالقدا بئله اینام وارایدی کی اوّل چرشنبه ده بیر وئره‌نین محصولو یوٍزقات آرتیمی ایله و آرتیقی ایله گلردی.
نوروزا قده‌ر چرشنبه‌لرین هامیسی اوغور، خوشبختلیک، سعادت، بوللوق و فراوانلیق رمزلری ایله بزنردی. بوٍتون بو رمزلر ایسه داها ائرکن تصوّوٍرلر، اینسانین طبیعت، محصول و امک‌له باغلی یاخجیلیق، خئیرخواهلیق، اعتقالاری ایله علاقه‌لندیریلردی.
نوروزا قده‌رکی ایکینجی چرشنبه (چکر)، اوٍچونجو چرشنبه ایسه (خبر) چرشنبه یا (سوچرشنبه) آدلاناردی. هر چرشنبه‌نین اؤزونه مخصوص شنلیگی، آیینی و اعتقادی اولاردی.
آخیرچرشنبه ده ایسه نوروز شنلیکلری داها بؤیوک طنطنه ایله قئید ائدیلمگه باشلار، بیر ـ بیریندن رنگارنگ نغمه‌لر اوخونار، آئینلر اجرا ائدیلر، تاماشالار، اویونلار گؤستریلردی.
مختلیف تاریخی دؤور و مکانلاردا خالقین نوروز اعتقادلاری و آئین‌لری قارشیسیندا بیر سیرا دینلر عاجیز قالمیشلار. چیخیش یولونو، نوروزو اؤزونونکولشدیرمکده گؤرن مختلیف دین خادیملرینین بوٍتون جید ـ جهدلرینه باخمایاراق، نوروز اؤزونون ان مهم ایلکینلیک خصوصیتلرینی قورویوب بو گوٍنوموزه قده‌ر گتیریب چاتدیرمیشدیر. نوروز باشدان باشا روح یوٍکسکلیگی، امک جوشغونلوغو، تورپاغا، اینسانا محبت بایرامی‌دیر. نوروز یازین گلیشینه، تورپاغین یئنی اکینه، یئنی محصولا، بوللوغا، فراوان حیاتا چاغیریش بایرامی‌دیر.
داها قدیملرده طبیعتین اویانماسینا خوشبختلیک و سعادت رمزی کیمی باخان اینسانلار یازین گلیشی، هاوالارین ایستیلَشمه‌سی، یئنی اکینچیلیک مؤوسومونون باشلاماسی ایله باغلی مختلیف نغمه‌لر، اویونلار، مراسیملر یاراتمیشلار. بوٍتون بـو ایلکین، ابتدائی صنعت نمونه‌لری ایسه سونرالار نوروز اطرافیندا جمعلشمیشدیر.
نوروز مراسیمینی بعضیلری یانلیش اولاراق زرتشت‌لیکله، دیگرلری ایسه آیری دینلره باغلاماغلا جهد گؤسترمیشلر. لاکین بوٍتون جید ـ جهدلره باخمایاراق نوروز مراسیم‌لرینده دین‌لردن قاباق کی تصوّوٍرلر بوٍتون آیدینلیغی ایله عکس اولونماقدادیر. بو بایرامین قدیم اینسانلارین بوللوق، برکت، قدسیّتله، امک، امکچیلیک و معیشت حیاتی ایله باغلی یاراندیغینی عکس ائتدیرن سولماز شفقلری زمان گئچدیکجه داها قد‌رتله شعله‌لنمکده‌دیر.بوٍتون دینلر اونو قبول ائدنلر آراسیندا اؤزوندن اوّلکی اعتیقاد و تصوّوٍرلری سارسیتماغا جهد گؤسترمیشلر. قدیم اکینچیلیک بایرامینین عاقبتی ده بئله اولموشدور.
زرتشت‌لیک بو مراسیمی خالقین حافظه‌سیندن چیخارماغین موٍمکون اولمادیغینی گؤردوکده اونا آتش پرست رنگین وورموشدور. تونقال یاندیرماق، اود اوٍستوندن آتدانماق و سایر … کیمی عنعنه‌لرله اونو اؤزونونکولشدیرمیشدیر. بو بایرامی رغبتله قارشیلایان زرتشتلر بوٍتؤلوکده اونو زرتشتین آدی ایله باغلی یاراندیغینی رسمیلشدیرمگه ده جهد گؤسترمیشلر. لاکین بو بوللوق و برکت بایرامینین سو پرستیش‌لیگی ایله باغلی گؤنشی، کوٍلگی، یاغیش چاغیرماق، سمنی گؤیرتمک، آخیرچرشنبه‌نین مقدس‌لیگی. سایر … ایله باغلی بیر چوخ ایلکین تصوّوٍرلر قورونوب ساخلانمیشدیر.
گؤی گؤیرتمک و ۷سین حاضیرلاماق دا بایرامین ان شیرین مراسیملریندن‌دیر. هفت سؤزونو اورتا آسیا میللتلرینین چوخو بیلیرلر.( هفته یئدّی گوٍندور، یئدّی آیلیق، آنادان اولماغین یئدّینجی گوٍنو، اؤلنلرین هفته‌سی، یئدّی یئرده، یئدّی گؤیده، گؤیون یئدّینجی مرتبه‌سینده و بئله بئله سؤزلرله، یئدّی سؤزو ایله هامی تانیشدیلار. اونا گؤره چوخ یئرلرده ۷سین کلمه سیله ده هامی تانیشدیلار. ۷سینین ان گرکلیسی گؤیرتی‌دیر کی بایراما بیر آی قالاندان آنالار، خانیملار، قیزلار ائولرده موٍختلیف توخوملاردان موٍختلیف قابلاردا و جوٍر به جوٍر کوٍزه‌لرده و گوٍلدانلاردا اکرلر کی بایراما و ایلین تحویل اولماسینا قده‌ر گؤیرسینلر و اونو ۷سین سوٍفره‌سینه آرتیرسینلار، او توخوملاردان بعضیسی بونلاردیرلار(مرجی، بوغدا، زَیَرَک، و..) بو ۷سین سوٍفره‌سینه (سووزی،سوٍنبوٍل، ساریمساق، سیرکه، سوماق، سمنی، سو) و آینا قرآن، اوٍزرریک بوغدا، دوٍگو، دوز و آیری- آیری شئیلرده دوٍزولردی. بو ۷سینی ایندی تهراندا(سبزه، سمنو، سنبل، سیب، سیر، سماق، سرکه، سنجد) وآینا، قرآن و اسفند ایله بزَییرلر و ایل تحویل اولاندا هامی او سوٍفره نین کناریندا اوتورارلارکی ایل دؤنسون و عائله تامامیله بیر، بیری ایله گؤروشوب و تبریک دئسینلر. آرتیرمالیام کی بو گؤیرتیلری بایرامین اون اوٍچونه قده‌ر ساخلایارلار و ۱۳نجو گوٍن او گؤیرتیلری و دیری بالیق اولورسا اونو دا بیر آخار سویا بوراخارلار. بو قونونون قالانی بو مقاله نین سونوندا گلیبدیر.
۶- اولو بابا لاریمیز بس بو بایرامی گؤره سن نه وقت دن کئچیریلمگه باشلامیشلار ؟
قدیم بیر توٍرک اساطیرینده بو سؤالا بئله جواب تاپماق اولور.(۶)
اوغوز اوغلو زاغادا یاشایاندا قیشدان یامان قورخاردی. اونا گؤره ده ایلین اوٍچ فصلینده قیشا تدارک گؤرر. دوٍنیانین ناز ـ نعمتینی زاغایا ییغیب گتیرردی، بیر ایل قیش اوزون چکدی، اوغوز اوغلونون آذوقه‌سی قوتاردی. چاره سیز قالان اوغوز اوغلو بؤیوک چیلّه نین (چیلله)۳۰ نجو گونو زاغادان باییرا چیخدی کی، یئمگه بیر شئی تاپیب گتیرسین. نه قده‌ر گزدی دولاندی هئچ نه تاپمادی. ساققالی بوز باغلادی الی ـ آیاغی دوندو. کور ـ پئشمان ائوه قاییداندا یولدا بیر قورد بالاسینا راست گلدی.
– اوغوز اوغلو بوقاردا هارادان گلیرسن و هارا گئدیرسن ؟ دئدی
– اوغوز اوغلو باشینا گلن احوالاتی دانیشدی. ایلین آیلاریندان گیلئیلندی. دئدی کی، ائله آی وار یاخشی دولانیریق، ائله آی وار آجیندان قیریلیریق. آیلاری تعریف لدی، آیلاری یامان لادی.
قورد بالاسی دئدی: ای اوغوز اوغلو، قاباقداکی یول آیریجیندا سنی بیر سوٍرو قویون، بیر قوجاق سوٍنبول، بیر جهره، بیرده ال دگیرمانی گؤزله‌ییر. اونلاری آلیب زاغانا آپارارسان. قویونو کسیب اتینی یئیرسن، یوٍنوندن جهره ده ایپ اگیرر، اؤزونه پالتار تیکرسن، دریسینی اگنینه گئیرسن. سوٍنبولون دنینی ده ال دگیرمانیندا چکر، اونوندان چؤرک بیشیررسن. یازا چیخارسان، آنجاق سنه وئردیگیم امانت‌لردن گرک موُغایات اولاسان. سوٍنبولو و قویونو اؤزون آرتیرارسان، قوزولاری الی‌نین ایچینده ساخلاییب، بؤیودرسن. سوٍنبولون دنینی یئره سپیب، اونو آلنینین تری ایله سوواراسان. دئدیکلریمه عمل ائله یه بیلمه سن یاشاماق سنین اوٍچون چتین اولاجاق.
اوغوز اوغلو یول آیریجینا گلدی. قورد بالاسینین دئدیکلرینی گؤتوروب، زاغایا گتیردی. قیشی کئفی کؤک دولاندی. یازدا سوٍرونو داغلارا یایدی، سوٍنبولو تورپاغا سپدی، گئجه گوٍندوز سوٍرولرین، ساری سوٍنبولون قوللوغوندا دایاندی. اوغوز اوغلونا بیر بوللوق اوٍز وئردی کی، گل گؤره سن.
او گوٍندن اوغوز اوغلو بوٍتون ایلی ایشلدی قورد بالاسینا راست گلدیگی بؤیوک چیله‌نین اوتوزونجو گوٍنوندن ایسه بایراما حاضیرلاشماغا باشلادی. ایلین آخیر بئش گوٍنونو یئدی، ایچدی،چالدی، چاغیردی، قوهوم قونشویا، بایراما گئتدی. دئییرلر اوغوزلار ائله او واقتدان همان گوٍنو ان عزیز بایراملاریندان حساب ائله‌میشلر. ائله او گوٍندن اوغوز اوغلونون حیاتیندا یئنی گوٍن باشلامیش، او گوٍنه نوروز آدینی وئرن اوغوز اوغلو اونو هر یاز، بایرام ائتمیشدیر. او گوٍندن نوروز خالق آراسیندا فراوان یاشاییشا، بوللوغا، برکته، یارادیجی امگه چاغیریش رمزینه چئوریلمیشدیر. ائله او گوٍندن خالق بایراما ۴۰ گوٍن قالمیش حاضیرلیق، تمیزلیک ایشلرینه باشلامیش، اؤزونون نوروز قاباغی نغمه‌لرینی یاراتمیشدیر. بو نغمه‌لرده بایراما قده‌ر شؤمون باشا چاتماسی، قویون ـ قوزونون یازا سلامت چیخاریلماسی، دولون اوغورلو کئچیریلمه سی، دَلمه نین، سوٍدون، اتین، یاغین، پندیرین بول اولما سی و سایر … آرزولانمیشدیر.
بایرام گوٍنلرینده قیزـ گلینه بایرام دونلوغو اوٍچون ایپ اییرن جهره‌یه، ائوده گوٍزرانلیق رمزی اولان نئهره یه غونچا گوٍللو قالیلار توخویان خانایا نغمه‌لر قوشولموشدور.
نوروز نغمه‌لرینده ائرکن تصوّوٍرلر، طبیعت وارلیقلارینی اینسان جیلدینده تصوٍورلر ائتمک آنیمیست باخیشلار اؤز عکسینی تاپمیشدیر. (آنیمیزم: ابتدائی اینسانلارین هر بیر شئی نین روحو اولدوغونا اینانمالی و طبیعت قوه‌لرینه و حادثه‌لرینه روح ایسناد وئرمه سیندن عبارت اعتقادی).
نوروز نغمه‌لری ایچریسینده قیشین قورتارماسی، یازین گلمه‌سینی آرزولایان نغمه‌لر خصوصی یئرتوتور. قاری ایله مارسین دئییشمه‌سینده ایسه بوٍتؤولوکده ایکی رمز، قیشلا یاز قارشی ـ قارشییا دایانمیشدیر. قیش نه قده‌ر سرت، آمانسیز اولسادا،یازین اراده سی قارشیسیندا مغلوب اولور، قاری نین سئوینجی یئره گؤیه سیغمیر.
نوروز بایرامیندا، خلق آراسیندا بیرـ بیریندن رنگارنگ اویون و تاماشالار گؤستریلردی. بونلارین ایچریسینده آت چاپماق، اوخ آتما، قیلینج اویناتما، کمند آتما، زورخانا، اگلنجه، کندیر باز، سیم پهلوانی، مسخره، قاراچی و فردی تاماشالارـ خصوصی یئر توتوردو. همین تاماشالاردا اوخونان نغمه‌لر اؤزونه مخصوص اویناق وزنه مالیکدیر. خالق اؤزونون حیات، ساغلاملیق، تمیزلیک، امک رویشی و سایره… باغلی بیر چوخ آیین، اعتقاد و مراسیمینی نوروزلا باغلامیش، بئله‌لیکله ده اونلارین ائل ایچریسینده گئنیش یاییلماسینا و کوٍتلوی‌لشمه‌سینه نایل اولموشدور.
نوروز باشدان ـ باشا روح یوٍکسکلیگی، امک جوشقونلوقو، تورپاغا، اینسانا محبّت بایرامی‌دیر. بو بایرامدا هامی اؤزونه تازا پالتار آلار، تازا پالتار تیکدیرر، قیز گلینه تازا چکمه، قیرمیزی دون گئیدیرردیلر. نوروز بایرامینین داها شن و طنطنه‌لی کئچیریلمه‌سینده نوروز تاماشالاری و اویونلاری خصوصی یئر توُتور. (اکنده یوخ، بیچنده یوخ، یئینده اورتاق قارداش)، کوسا ـ کندیرباز و سیم پهلوانی، تاماشالاری و اونلارلا خالق اویونلاری نوروز شنلیکلری باره ده تصوّوٍرلریمیزی داهادا گئنیشلندیریر.
یازین گلیشینی صبیر سیزلیکله گؤزله‌ین خالق (کوس ـ کوسا) دا یاراتدیغی رمزلرده اؤز ایسته‌دیگینی دوُزلو بیر گوٍلوشله، محارتله ایفاده ائدیر.
نوروز شنلیکلری، دبدبه دن چوخ طبیعی‌لیگی، صمیمی‌لیگی ایله اؤزونه مخصوص بیر خوصوصیّتی واردیر.
نوروز آذربایجان کندلیسی‌نین تورپاغا، اونو سئومه‌یه، عزیزلَمگه، تورپاقدان داها بول نعمت گؤتورمگه چاغیران امکچی خالقین بایرامی‌دیر، ائله اونا گؤره ده خالق آخیر چرشنبه‌ده شام یاندیرار، خونچا دوٍزلدر، تونقال قالایار، هره باجاردیقی کیمی نوروزا حاضیرلیق گؤرردی. ائولرده حیط‌لرده تمیزلیک ایشلری گؤرولر، باغلار، باغچالارسهمانا سالینار، آغاجلارین، گوٍل کوللارینین آرتیق زوُقلاری کسیلر، خالچا- پالاز یویولاردی، آغاج دیبلری بئللَنَر، سو آرخلاری تمیزلَنر، باغلار سولاناردی. اوشاقلارا هئیوا، فیندیق آغاجیندان گؤز موُنجوغو دوٍزلدردیلر،حتی مال قارانین بوینوزوندان بئله مونجوقلار، قیرمیزی اسگی ایله آسیلاردی. حیط باجالاردا اوٍزرلیک یاندیریلار، اوغول اوُشاق اوٍزرلیک توٍستو- سونه وئریلردی، آنالار ـ ننه‌لر، اوخویاردیلار :
اوٍزرّیک سن هاواسـان جمعی درده داواســان
اوزرّیک‌لر چاتداسین یامان گؤزلر پارتداسین
آخیر چرشنبه داها طنطنه‌لی کئچریلردی. نوروز شیرینی‌لری بیشیرر، خونچالار بزه‌یردیلر. نوروز بایرامینین خالق گیگی و یئنا‌سینی اؤیرنمک، ائل آراسیندا سلیقه، سهمان، تمیزلیک یاراتماق باخیمیندان خئیرلی رولو چوخ اولموشدور. آخیر چرشنبه یه قده‌ر ائو ائشیگین بوٍتون چیرکلی پالاز ـ خالچاسی تمیزلنمه‌لی، پال ـ پالتار یوُیولمالی، کئچه‌لی، دمیر اوو، ایل یاراسی اولانلار معالجه ائـدیلمه‌لی، هامی بایرامی ساغلام و گوٍمراه قارشیلامالی ایدی. (گیگی یئنا= خالقین ساغلاملیغینی قورویان عئلم)
آخیر چرشنبه و نوروز گؤٍنلرینه قده‌ر آپاریلان بوٍتون بو تمیزلیک ایشلرینین ساغلاملیغا بؤیوک مثبت تاثیری اولموشدور.
بازارلار قاباغینا یومورتا دؤیوشدورنلر ییغیشیر، سرین سووار،سروری دئینلر سو بارداقلارینا قیرمیزی باغلاییب، یئنه میدانا چیخاردیلار. ائولرده، میدانچالاردا، بازارلاردا یازین رمزی اولان سمنی گؤیردردیلر، تاخچالارا، رفلره دوٍزولردی، ایل همین گؤٍنلرین معین ساعاتیندا تحویل وئریلردی. کوٍهنه تقویمه گؤره هر ایل بیر حئیوان اوٍستونده اولاردی.
نوروز عرفه‌سینده ایلین هانسی حئیوان اوٍسته تحویل وئریلمه‌سی، اونون شرحی اطرافیندا، اوزون ـ اوزادی مباحثه‌لر اولاردی.
نوروزدا بایرام سوٍفره‌سی آچیلاردی. بورایا اساسا” میللی یئمک‌لر، آش، میللی شیرینی یات، قوورقا، لپه و عدس و…. قویولار، سوٍفره ده شام یاندیریلاردی. (خوشگه بر میللی رایونلاردا محل‌لرده یئتیشن محصول لاردان عبارت اولور): بادام ـ پوسته و سایر… سوٍفره‌لری بَزه ییردی. رایونلاردا محل‌لرده عومومیتله سوٍفره ده یئددی جوره مئیوه اولاردی.
بایرام سوٍفره سی نوروزون شاملاری یاندیریلدیقدان سونرا آچیلاردی. عائله‌نین بوٍتون عوٍضولری سوٍفره‌یه اوتورار، بایرام یئمکلریندن یئیردیلر. نوروز آخشامی توفنگ آتمادا دبده‌ایدی.
بایرام آخشامی باجالاردان توربالار ساللانار، قاپیلاردا پاپاق آتیلار، اوشاقلارین شن نغمه سسلری بیر ـ بیرینه قاریشاردی.
نوروز شنلیگی گئجه یاری سینا جن اوزاناردی. جاوانلار آشیق ـ آشیق اوینار، نینی گئدر، گوٍلَشر و خان ـ خان اوینایاردیلار.
نوروز گوٍنلرینده یاخین آداملار، قوهوم ـ قارداش، بیر ـ بیرینه قوناق گئدر، عزیز آداملارینا بیشیردیکلری بایرام شیرینی‌لریندن آپاراردیلار. نیشانلی قیزلارا نوروز پایی گؤندرمک ده دبده ایدی. اوغلان ائوینه ده نوروز سوٍفره‌سی قایتاریلاردی. بوٍتون بونلار ایسه آداملار، قوهوملار آراسیندا مهربانلیق، خوش اوٍنسییت دوغورار و یاخشی احوال روحیّه یاراداردی.
نوروزون ایلک دؤرد گوٍنو ایلین فصیل‌لری ایله علاقه‌لندیریلردی. بیرینجی گوٍن گوٍنشلی کئچه‌سی ایدی، دئمک یاز یاخشی گئچه‌جک ایدی ـ ایکینجی گوٍن یاغمورلو اولسایدی، یای یاغمورلویدو ـ اوٍچونجو و دؤردونجو گوٍنلر قیشین و پاییزین نئجه گئچه‌جگینی بیلدیرردی. اگر نوروزون اوٍچونجو و دؤردونجو گوٍنونده یاغیش اولسایدی، آداملار قودو دوٍزلدیب میدانلاردا گزر و گوٍنشی چاغیران نغمه‌لر اوخویاردیلار.
بایراما ۴۰ گوٍن قالمیش باشلایان نوروز شنلیکلری مارسین آخرینا (کؤهنه تقویمله اورتالارینا) قده‌ر داوام ائدردی.
نوروز سرحد بیلمه‌ین، چوخ گئنیش منطقه‌ده یاییلان، یازین گلمه‌سینی، یئنی امک مؤوسومونون باشلانماسینی وصف ائیله‌ین بؤیوک ائل بایرامی‌دیر. بو گوٍن اوتایلی بو تایلی آذربایجانلا یاناشی اورتا آسیا، ترکمنستان، قیرقیزیستان، اؤزبکستان، قزّاقستان، افغانستان، پاکستان، ایران، توٍرکیّه و باشقا اؤلکه‌لرده یاشایان نئچه یوٍز میلیونلارلا زحمتکش اینسان، نوروزو اؤزونون عزیز بایرامی کیمی قید ائدیرلر.
- نقد و نتیجه:
۱- بو مقاله ده گلن نوروز بایرامینین باشلانغیج تاریخی، اوغوز اوغلونون زاغالاردا لوٍت یاشاما زمانینا باغلانارسا، اینانمالی اولا بیلر، چوٍن، بو نظریه کی، اوغوز ائللری زاغالاردا یاشایان زمانلاردان سونرا و قویون بسله مگه باشلایاندا و اکین اکمک ایشلرینه ال تاپاندا و یای قیشی و ایلین دؤرت فصلینی تانیاندان سونرا بئله بیر شنلیک مراسیمی و بایرامی اجرا ائتمک، چوخ ـ چوخ عقله گلن و اینانمالی سؤزدوٍر، چوٍنکی بئله نظره گلیرکی، اینسانین اَن بیرینجی دؤنه اولاراق کائناتی و گئجه گوٍنوزو و یای قیشی تانییاندان و بئله‌لیکله مال حئیوانی رام ائتدیکدن و اکین مسئله‌سینی باشا دوٍشندن و معیشتی یاخشیلاشاندان سونرا و قویونون نه زامان قوچا گلمه‌سینی و نه زامان دولون گلمَگینی و گؤیرتینین گؤیرمه‌سینی باشا دوٍشندن سونرا اؤزونه مخصوص بیر بایرام توتوبدورکی مختلیف دؤورلرده و مختلیف قوملار و اؤلکه‌لر آراسیندا مختلیف آدلارلا آدلانیبدیرکی اونون سابقه‌سی نئچه میلیون ایللری گئچیری، آمما اوغوز اوغلونون بیر قورد بالاسی ایله راست گلمه‌سی واریانتی، اگر افسانه‌وی و اساطیری اولسادا بیر بالاجا یانلیش (ناهماهنگ لیک)گؤزه چارپیر: اونون بیری بودورکی، قورد بالاسین اینسان یاشاییشیندا اوغوز اوغلوندان اوٍستون و بیلیجی توتولوبدور. ایکینجیسی بودورکی، قورد بالاسی اوغوز اوغلونا بیر جهره و بیرده ال دییرمانی گؤستریبدیر، یعنی قورد بالاسی، اوغوز اوغلونا یول گؤسترنده جهره و دییرمان وارایمیش، یعنی مدنیّت و ال ایشلری صنعتی وار ایمیش، آمما اوغوز اوغلو اونو بیلمیرمیش، و خلاصه‌سی بودور کی او زامان قورد بالاسی اوغوز اوغلوندان چوخ بیلیرمیش. اگر بو قورد بالاسینین یئرینه بیر آغ ساققال آداما یا افسانه‌وی و گؤرونموین بیرزادا نسبت وئریلسه ایدی یا بو قوردو یوخودا گؤرسه ایدی یئنه ده اینانماق اولاردی کی شاید ده ائله اولموش اولا، آمما بو عوٍنوان کی قورد بالاسی اوغوز اوغلوندان بیلیجی ایمیش و اوغوز اوغلونا جهره دگیرمان گؤستریبدیر هئچ اینانمالی بیر سؤز منیم نظریمه گلمیر.
۲- اینسانین یا اوغوز اوغلونون زاغالاردا یاشایان زمانیندان نئچه مین ایل اسکی اولماغی قاییدیر نئچه میلیون ایله، بو نظریّه‌یه باخاندا، شاهلارین هیچ بیریسی‌نین بئله بایراملاری بر پا ائتمکده نقشلری یوخدور؛ چوٍن کی بو بایرام او قده‌ر اسکی و قدیم و کهن دیرکی او زامان شاید هئچ بیر قبیله ده یوخوموش، هاردا قالسین کی خان یا حاکیم یا شاه اولا.
۳- اینسانین زاغالاردا یاشاماسی، اودون تاپیلماسی و فصیللرین و ایستی سویوقون مختلیف آیلاردا ثابتلشمه‌سی، دوغرو و علمی و اثباتـا یئتیشمیش بیـر عونواندیر، بونلارین هامیسی ائله‌جه‌ده بو بایرام گؤٍنلرینده اولابیلر اولسون. آمما اگر آیری گوٍنلرده تاپیلسایدی (کشف اولسایدی) لازیم ایدی کی آیری گوٍنلرده بو جوٍره بایراملار وجودا گله ایدی و مراسیم توتولایدی، لیکن بو فصیللرین وجودا گلمه‌سی و اودون تاپیلماسی و اوغوزون زاغادان بـایرا چیخیب قویون، اؤکوز و اکینی اؤز خدمتینه توتماسینا گؤره بیر بایرام قورماق طبیعی، ساده و یقین بیر ایش‌دیر. بس بو یوخاریدا گلن سؤزلره مناسیب اولان نظریه‌لرده هئچ بیر پادشاه و یا حاکیم یا خان بو بایرامین قورولماغیندا دخیل اولا بیلمز چوٍنکی بو شاهلارین عؤمورلری هئچ بیر میلیون ایله یئتیشمیر، هاردا قالسین کی نئچه میلیون ایل اوزونلوقو اولان تاریخده جمشیدین زرتوٍشتون و یزدگردین و سایر‌لرین بیر نقشی و رولو اولا بیلسین…
اتک یازی:
۱ـ نوید آذربایجان نوٍمره ۲۸۶ـ۲۸۵ـ ۲۸۴نجی مخصوص نوٍمره (۱۵مارس۲۰۰۳)
۲ـ نوید آذربایجان همان نومره صفحه ۲۳ مهندس راشدی.
۳ـ همشهری گوٍنده لیگی ۳۰۰۷تاریخ ۲۶/۳/۸۳ نوروز به قدمت ایران و ایرانیان.
۴ـ شیفاهی خالق ادبیاتی کیتابی آقای زارع.
۵ـ بو کیتابین ترتیب ائدنی پروفسور آزاد نبی یوو و رداکتور هئیأتی آقاموسی آخونداوو پاشا افندی یوو ,توفیق حاجی یوو, علیار سفرلی, حسین عارف, میرعلی سید اوو , و هدایت بیگ‌لرین نظری آلتیندا ۱۹۹۳نجو ایلده باکیدا گنجلیک نشریاتیندا چاپ اولوبدور کی بوجوٍره مراسیملرده یوٍکسک سوییه ده تحقیق آپاریلیبدیر.
۶ـ مراسیملر و عادتلر کیتابی, آزاد نبی یوو
دئتال : ان خیردا تفرعات : ماشین و مکانیزمین خیردا و ایری حیصه‌لری.
ائتنوگرافیا : خالق لارین مادی و معنوی مدنیت‌لرینی و اونلارین مدنی تاریخی علاقه‌لرینی تدقیق ائدن علم. بیر خلقین ـ ائلین ـ یئرین، معیشت ـ عادت ـ مدنیت خصوصیت‌لری نین مجموعه سی.
سجیوی : بیرشخصه و شئیه خاص اولان بیرخصوصیّت و او شئیی باشقاسیندان فرقلندیرن.
گیگی یئنا : بعضی یئرلرده آنا نوازشی دئیلیر.
گیگی یئنا : خارجی محیطون مختلف عامل‌لرین اینسان ارگانیزمینه تاثیرینی و ساغلاملیقی قوروما و تدبیرلر اؤیره نن علم.
آنیمیزم : ابتدائی اینسانلارین هر بیر شئی نین روحو اولدوغونا اینانمالی و طبیعت قوه‌لرینه و حادثه‌لرینه روح ایسناد وئرمه سیندن عبارت اعتقادی.
