حبیب ساهیر ؛ ۲۱ آذر ماتمچیسی
نیگار خیاوی
سیدجعفر پیشه‌وری رهبرلیگی ایله ۱۹۴۵-جی ایلده گونئی آذربایجاندا بیر ایل بویونجا قورولموش اولان میللی حکومت، ساهیرین بوتون خوش خاطره‌لری‌نین یاشاندیغی ایلدیر. میللی حکومتین قورولماسی آذربایجاندا مدنی گلیشمه‌لره سبب اولوب اونا میللی هاوا گتیریر. بو زامان معلم‌لیکله مشغول اولان ۴۳ یاشلی ساهیر ده آذربایجان تورکجه‌سی ایله شعر و حکایه‌لر یازماغا باشلامیشدی. ساهیر او قیسسا دؤنمی “قیسا بیر زاماندا باهار تک/ چیچک‌لنن گؤزل یوردوموز…” دئیه وصف ائدیر.
بو بیرجه ایل سورن میللی حکومت محمدرضا شاهین باسقینچی اوردوسو هجومو نتیجه‌سینده ییخیلدیقدان سونرا شاعیرین فاجعه ایله دولو اولان حیاتی باشلار:
«سویوق قبیریستانا بنزدی
داغیلدی دومان تک اوردوموز…” (سحر ایشیقلانیر، ص. ۱۶).
میللی حکومت داغیلدیقدان سونرا آرتیق سورکلی “آه” چکن بیر شاعیرله قارشیلاشیریق. اونون یازدیغی هر اثرده‌ایسه: آجی، آجلیق، اؤلوم، سورگون، نیسگیل، قارانلیق، زنجیر، قارا یئل، زیندان، دار آغاجی و س. کیمی منفی تئما‌لار بول-بول گؤزه چارپماقدا‌دیر.
«گون چیخان‌دان قارا یئل اسدی
ییخیلدی قورغوموز، ائویمیز
اودلاندی، تالاندی خوی، تبریز
اورمو، آخار سولار دیاری
گولو سولوب رنگی سارالدی.
هر گون، هر گئجه قاپیمیزدان
آجلیق، اؤلوم گیردی ایچری…
هئچ اونودولارمی او گونلر؟
جنوبا یوللانان سورگونلر؟
کیم اونودا بیلر او قیشدا
آخشامادک قاردا یاغیشدا
قارا زیندان‌لارین اؤنونده
یئره سریلن آروادلاری؟…” (سحر ایشیقلانیر، ص. ۱۶).
ساهیر، “اووولداییر دلی یئللر” آدلی شعرینده ۲۱ آذر فاجعه‌سینی آچیق بیر دیل ایله بئله دیله گتیریر:
“اووولداییر دلی یئللر… بودور
چامور دامدا…
نه کؤز قالیبدی اوجاقدا،
یاغیشلی آخشامدا.
کدرلی خاطیره‌لردی
کیتاب-کیتاب قالانیب
باغیم خزان اولاراق
یورد-یووام، ائویم تالانیب.
بوراخدیلار قارا یئل اسدی
شرقدن بیر گون.
نه قویدولار ائویمه قیش زامانی
گون دوشسون…
نه قویدولار کی اکین یاز چاغیندا
تئللنسین، نه قویدولار غزلین سون باهاری
گوللنسین…
خرابه زار ائله‌دی اود دیارینی افسوس
قورو و ایستی دیاردان آخیب گلن اوردو…
ائلیم اسیر اولاراق اویماغیم کؤچوب گئتدی
و فارسلاشان آغالار
ساتدیلار گؤزل یوردو…”(سحر ایشیقلانیر ، ص. ۶۵-۶۶).
دوز بو تاریخدن باشلایا‌راق، یعنی فاجعه ایله سونوجلانان ۲۱ آذردن سونرا ساهیرین شعری ده اؤزو کیمی، درین بیر حزن و اوزگونلویه قاپیلیر:
“بویانارکن قیزیل سویا آخشاملار
گونچیخاندان اوز چئویریب او زامان
آل-اؤرپک‌لی گونباتانا باخارام.
الوان-الوان داوودیله بزنن
او مقدس پاییزی من اؤزلرم.
گئجه‌لری بیر تک چیراق یاندیریب،
آیدینلیغین کاروانینی گؤزلرم” (سحر ایشیقلانیر ، ص. ۷۳).
بئله‌جه، شاعیرین یارادیجیلیغیندا بول-بول یاسلی خزان، یاس‌ی پاییز، قانلی خزان کیمی سؤز بیرلشمه‌لرینه راستلاشیریق. “قار یاغیب اوستومه…” شعرینده ده:
“گونباتانا ساری اوزانیر یوللار
یوللارین سونوندا قانلی دیار وار
گئجه‌لر اورادا بایقوش‌لار بانلار
خزانی یاسلی‌دیر، باهاری گولمز” (سحر ایشیقلانیر ، ص. ۱۰۲).
و یا:
«بیر چوخ خزان گلیب کئچدی…
بیر چوخ کاروان قونوب کؤچدو
بیر خزاندا، یئتیم قالدیق.
بیر خزاندا سئودالاندیق
بیر خزاندا
آلوولاندیق… (سحر ایشیقلانیر ، ص. ۱۱۸-۱۱۹).
میللی حکومت باسیلدیقدان سونرا آذربایجان تورکجه‌سیله چاپ اولونموش بوتون کیتاب‌لار و درس‌لیک‌لر اودا چکیلیب یاندیریلیر، ساهیر بو سیتمی “جاهانین خبرسیز قالدیغی قانلی فاجعه”-دئیه دیرلندیریر:
«بو تایدا بیر چوخ یوردلار
ییخیلمیش… سؤنموش اوجاق
اودلانمیش یوروشلرده
کیتاب‌لار قالاق-قالاق” (سحر ایشیقلانیر ، ص. ۵۴).
ویا:
«بو گونده اودلادیلار آذری کیتاب‌لارین… آه!
بو قانلی فاجعه‌دن اولمادی جاهان آگاه…
او، یئنگی دونیا‌لی اربابلارین سئویندیردی
سیچان دلیک‌لرینی، اول ساتین آلان جمجاه!” (سحر ایشیقلانیر ، ص. ۱۰۱).
بوتون بونلاری گؤز اؤنونده توتا‌راق ساهیری ۲۱ آذر فاجعه‌سینین یاسلی‌سی، آغیچی‌سی اولان شاعیر آدلاندیرمامیز یئرلی اولا‌جاقدیر، دئیه دوشونوروک. ساهیر، عؤمرو بویو آذربایجان میللی حکومت ییخیلیشینین بیر گرچک ماتمچیسی اولموش و بو ماتمی آذربایجان شعرینده تک باشینا یورودوب یاشاتمیشدیر. اونون بیر چوخ شعرلری‌نین مؤوضوعسونو میللی حکومتین آجینا‌جاقلی شکیلده سقوطا اوغرادیغی تشکیل ائدیر.
گونئی آذربایجان شاعیرلری ایچینده جرئتله دئمک اولار، هئچ بیر شاعیرین ادبی یارادیجی‌لیغی ساهیرینکی قدر بو میللتین توپلومسال تاریخی پروسئسلری ایله یوغورولوب دوغرولمامیش‌دیر. ساهیر، شعرینی هارا‌دان باشلارسا سون اوجو آنجاق وطن دردی، ائل دردی و نهایت میللتین تاریخی دردلرینه قوووشوب دویوملنه‌جک‌دیر.
“ایللر بویو بیزه حؤکوم سوردو فارس
سیر اولدوق توی-دوگونلر اولدو یاس
بویونداکی زنجیرلری باسدی پاس
هانی یوردلار هانی ائللر هانی یار؟” (سحر ایشیقلانیر ، ص . ۸۴).
میللی حکومت ییخیلینجا شاعیریمیز ده بیر چوخ آذربایجان ضیا‌لی‌سی کیمی میللی مسئله‌لرله اوغراشماسی اوزرینه ایشدن قووولور، اردبیله سورگون سورولور (۱۹۴۶). ساهیر بو فاجعه‌نی بئله آنلا‌دیر:
«۱۹۴۶-جی ایلده شاه اوردوسو آذربایجانا باسقین ائیله‌ییب هر شئیی، ادبیاتی، گؤزل صنعتی محو و تار و مار ائتدی‌لر. ۱۹۴۶-جی ایلده قیشین توفا-توفوندا یوردومدان قووولوب سورگونه گؤندریلدیم” (۱، س. ۱۳۹).
«ائللر کؤچدولر ده، بوش قالدی یوردلار
باسقین ائتدی شهره قان ایچن قوردلار” (۲۳، س. ۶۶).
ساهیر بو فلاکت‌لی سورگونلوک یولچولوغونا چیخما ماجراسینی “سورگون” آدلی شعرینده آچیقلامیشدی” (۲۰، س. ۱۷۷). شعرلرینده دؤنه-دؤنه میللی حکومتین دئوریلمه‌سیندن اورک یانغیسی ایله یاد ائدیر:
“ساکیت گؤرور هر کس منی
اورییمده توفان قوپار
یادا دوشسه “قانلی خزان”
گولمز اولور قیزیل باهار” (۲۰، س. ۱۷۷).
خاطیرلاما‌لی کی، ساهیرین سورگون عنوانینی داشییان ایکی فرقلی تاریخده یازمیش اولدوغو شعری مووجوددور.
ساهیر، میللی حکومتین ۱۹۴۶-جی ایلین پاییزیندا سقوطا اوغرادیلماسینی نیسگیل دولو چئشیدلی آدلارلا خاطیرلایار: قانلی پاییز، قانلی خزان، یاسلی خزان، مقدس پاییز، غملی خزان و س. شعرلری‌نین چوخونلوغوندا دا دؤنوب- دؤنوب بو عنوان‌لارا مراجعت ائدیر. بونا باخمایا‌راق او، “مقدس پاییز”دان هله اومیدینی اوزمه‌میش و گله‌جکده گئرچکلشمه‌سینه اینانیر. نه یازیق کی، ساهیرین او اسکی یاراسی هله ده ساغالمامیش و اولدوغو کیمی دورور:
«الوان-الوان داوودیله بزه‌نن
او مقدس پاییزی من اؤزلرم
گئجه‌لری بیر تک چیراق یاندیریب
آیدینلیغین کاروانینی گؤزلرم” (سحر ایشیقلانیر ، ص. ۷۳).
سول میللییت‌چی‌لیک ایدئیاسی ایکینجی جاهان جنگیندن سونرا ایلک اولاراق گونئی آذربایجان آیدین‌لاری آراسیندا بیر چئشید یئنی اورتایا چیخمیش پولیتیک آخیم کیمی تانینما‌لی‌دیر، دئیه اینانجیندایام. بونون تملینی قویانلاردان بیری، بلکه ده ایلک شخص جسارتله دئمک اولار حبیب ساهیر ایدی. سهند (بولود قاراچورلو) ایسه گلیب اونو زیروه‌یه چاتدیردی، و بئله‌جه، میللییت‌چی‌لیک گئت- گئده گونئیده گوجلندی. بو قونو ادبیاتیمیزدا بیر دؤنوش نقطه‌سی، بیر مستقیل قونو اولاراق گئنیش شکیلده اینجه‌لنمه‌لی، آراشدیریلما‌لی‌دیر.
ساهیرین واختیله مؤوجود اولان هر هانسی سیاسی تشکیلاتا قوشولماماسی، هر هانسی سیاسی قوروم آدینا قلم چالماماسینا باخمایا‌راق، اثرلری‌نین مضمونو اجتماعی- سیاسی مسئله‌لرله دولغوندور، شعری‌نین چرچیوه‌سی ده ذاتاً بو مؤوضوعلار اوزرینده قورولور. اونون سیاسی دوشونجه‌سی توپلومدا اولان قوروملار و تشکیلاتین اؤته‌سینده گئرچکلشیر. او، سیاسی قوروملار یاخود سیاسی چالیشما‌لاردان اوزاق گزسه ده اؤزونه خاص اولان سیاسی دوشونجه و یوکسک میللی شعور صاحبی‌دیر. بونا گؤره ده بولوندوغو تاریخی زامان دیلیمی ایستر-ایسته‌مز اونون شعرینه سیاسی بویا‌لار قاتیر. ساهیرین ایچ دونیاسی چیلخا شاعیرانه دویغو و دوشونجه‌لرله یوغورولموش اولدوغونا باخمایا‌راق میللتی‌نین دردی، اؤلکه‌سی‌نین قارا یازیسی اونا صرف شعر و ادبیاتلا اوغراشمایا ایذین وئرمیر، او دیگر آذربایجانلی شاعیرلره ده میللی دردلرله اوغراشمانی تشویق و تکلیف ائدیر:
“گلین دوستلار بیز یاخیندان تانیشاق!
دوغما شعرین رواجیندا چالیشاق
ائلیمیزین آتشیله آلیشاق…
کاروان کؤچر یول اوزه‌ره کول قالار
باغچاواندان چیچک قالار گول قالار” (کؤوشن، ص. ۸۹).
باشقا بیر شعرینده بئله دئییر:
«یاد الیله ویران اولان
یوردو اگر آباد ائتسک
قارا یئللر چؤلدن اسمز
بایقوش یووا سالا بیلمز
… دوشون بیر آز!
اؤز نسلی‌نین ووقارینی
قویما خزان تباه ائتسین
گنج‌لیگی‌نین باهارینی…
قارانلیقدا بوغولمادان
دور آیاغا چیراق یاندیر
زیندانی ییخ!” (کؤوشن ، ص. ۲۱).
او بیری یاندان دا توپلومسال سیخینتی‌لاری گؤرمزدن گلن و میللی ایدئیا‌لارا قوشولمایان شاعیرلره تپکی گؤستریر، ائل دوشمنی، دیل دوشمنی خطاب ائدرک طنزلی بیر دیل ایله اونلارا اوز توتور:
“ندن دیلین دانیب شاعیر
یالتاقلانیب ثنا ائتدی؟
خنجر وئریب جللادلارا
قان ایچه‌نی دعا ائتدی؟” (کؤوشن ، ص. ۷۰).
«اوتور ائوده بورون کورکه!
داغدا واردی بوران شاعیر!
قاراباغدا خالان وارمی
خالان سنه قوربان شاعیر
…
بوراخ آشسین داشسین آراز
سن گئت شاها مدیحه یاز!
ائل دوشمنی دیل دوشمنی
گل آلداتما ائل اوبانی!” (سحر ایشیقلانیر، ص. ۶۱).
ساهیرین میللی حکومتین ییخیلماسیندان ییرمی یئددی ایل سونرا یازدیغی بیر شعرین سونوندا وئردیگی تاریخ بئله‌دیر:
۱۳۵۳/ آذر۲۱-۲۳ ، (۱۲-۱۴/۱۲/۱۹۷۴).
و بو میللی حکومتین سقوطا اوغرادیغی گونون ایگیرمی یئددینجی ایل دؤنومو دئمکدیر. او، “پاییز” آدلی شعرینی بئله باشلاییر:
«یئنه پاییز اله‌دی یول‌لارا قیزیل یارپاق
و شاعیرین کیتابیندا یازیلدی شعر-ی فراق
ایگیرمی یئددی ایل اول سؤنن اوجاق‌لار اوچون
سارایدا توی توتولوب، قیرمیزی چیراق یانا‌جاق…” (سحر ایشیقلانیر، ص. ۱۰۰).
و بو حادثه محمدرضا شاه پهلوی دؤنمینده دؤولت طرفیندن بیر عنعنه‌یه چئوریلمیش اولاراق هر ایل ۲۱ آذر گونونو “روز نجات آذربایجان” (آذربایجانین قورتولوش گونو) – دئیه رسمی تعطیل اعلان اولونموش، طنطنه‌لی شؤلن کئچیریلیب آتشفشان‌لیق اولاردی. گویا کی، بو گون آذربایجان غصب ائدیلمیش اجنبی قوه‌لر الیندن شاه اوردوسو جانفشان‌لیغی ایله قورتاریلمیشدیر.
گؤرونور ساهیر هئچ حالدا بو تاریخی فاجعه‌نی اونودا بیلمیر، بوتون عؤمرو بویو ایچ دونیاسیندا نیسگیل ایله گزدیردیگی بیرساغالماز یارایا چئوریلرک قالیر. اونا گؤره ده هر زامان بو فاجعه‌نی باغیرماق، ایضاح ائتمک ایسته‌ییر، حاققیندا قلم چالماقدان یورولوب اوسانمیر:
«بو گون او گوندو، اؤلوم کؤلگه‌سین یئره سالدی،
اسیر اولوب آنا‌لار، کؤرپه‌لر مَلر قالدی.
دومانلیغی سئون اول قان تؤکن قودوز قوردلار
یوروش ائدیب ده بیزیم اود دیارینی آلدی…” ((سحر ایشیقلانیر ، ص. ۱۰۰).
ساهیر، ۲۱ آذرده آزربایجانین باشقا شهرلرینده ده اولوب کئچن‌لری اونودماییر اونلاری خاطیرلایا‌راق، یئرلی فئودال‌لار و بعضی ساتقین آیدینلارین بو مغلوبیتین خاطره‌سی موناسیبتیله شن‌لیک کئچیردیکلریندن اوزگون و آجیقلی‌دیر:
«بو گون او گوندو قورولدو “ساراب”دا “اورمو”دا دار
و اؤرتدو ناحاق آخان یوللار اوسته قانلاری قار…
بو گون او گوندو ییغینجاق ائدیب و شن‌لیک ائدر
بیزیم چوروک فئودال‌لار و خائن آیدینلار” ((سحر ایشیقلانیر ، ص. ۱۰۰).
الی هر یئردن اوزولموش ساهیر یئنه اومیدینی گله‌جه‌یه باغلاییر:
«گونش یاتیب دا، آچارکن اوفوقده قانلی چیچک
بو گون اؤتوب کئچه‌جک… باشقا غملی گونلر تک
بیزه دیوان توتان اول آریا‌لی فاشیستلره، ائل
دیوان توتوب، گله‌جکده تلافی ائیله‌یه‌جک…
زوالا اوغراماز اصلا، بو اود دیاری، دوشون
بولوتدا قالسا دا سؤنمز اوفوقده قیرمیزی گون
گل آچ قارا لچه‌یین، ائی آنا وطن، ائللر
حاضیرلاشیر توی ائده، “قورتولوش” زامانی اوچون..” ((سحر ایشیقلانیر ، ص. ۱۰۰).
ساهیرین بیر چوخ شعرلری پاییز فصلینده، یعنی میللی حکومتین سقوطا اوغرادیلدیغی فصیلده یازیلمیشدیر. سانکی ساهیر بئله‌لیکله، او قانلی پاییزین خاطره‌سینی عزیزلمه‌یی بیر جور شخصی عنعنه‌یه چئویره‌رک اؤز ایچینده یاشاتماق قرارینا گلمیشمیش. ۱۹۴۶-جی ایلین پاییزی اونون ایچ دونیاسیندا اؤزل و نیشانلی بیر پاییز هیکلی کیمی یونولا‌راق قالیر، پاییز فصلی اونون ذهنی دونیاسی ائله‌جه ده شعر دونیاسیندا آنلاملی یئر آلیر. پاییز فصلی اونون اوچون هم سئویملی، هم ده هر زامان قاناماقدا اولان بیر یارایا چئوریلیر. او، بو یارانی اوسانما‌دان تکرار تکرار دیلینه گتیریر، اونا چئشیدلی نیسگیل‌لی آدلار وئریر: یاسلی خزان، قانلی پاییز، غملی خزان، مقدس پاییز.
«گول آچدیساعؤمروم باهاری، تئز ده سوووشدو
بیر “غملی خزان” گلدی، سنی قوینونا آلدی
گون باتدی و گون چیخدی دا بیلمم نه سببدن
گؤنلومده “خزان”دان آجی بیر خاطره قالدی” (اوچ دفتر/ پروفسور صبری‌دن آلینیب، ص. ۱۱).
میللی حکومت باسیلدیقدان سونرا وطن اوستونه قانادلارینی آچان آنجاق استبداد قوشودور ، باشقا قوشلار قفسده سوسوب:
«هر شئی سوسوب، قفسده سوسوبدور قناریلر
یالنیز قیزیل بؤجک‌لر اوخور ایندی ایستیده
آختارما بوش یئره گؤزلیم! قیرمیزی شراب
باخ، ائوده بیر ایچیم سو دا یوخ ساخسی بستیده» (اوچ دفتر/ پروفسور صبری‌دن آلینیب ، ص. ۱۴).
اونون شعرینده حتی تبریزین قوزئیینده یئرلشن “ائینا‌لی” داغی دا بو غمین حزنوندن دومانا بورونور. ساهیر بیر چوخ شعرینده بو داغی، اونون تورپاغینین قیرمیزی رنگ اولدوغونا گؤره “قیزیل داغ” آدلاندیریر و اونو میللی فاجعه‌نین بیر تمثیلچیسی کیمی یاد ائدیر:
“قیزیل داغی دومان بورودو
قوربتده، آه!عؤمور چورودو
کیملر بیزی چؤل‌لره سوردو
یوخمو آگاه اولان بو سیردن؟” (اوچ دفتر/ پروفسور صبری‌دن آلینیب ، ص. ۹).
و بیزی بو گونلره سالانی قارغیشلاییر:
“یئل سونبولون ساچینی یولسون!
گول دره‌نین گوللری سولسون!
بیزی قووان، قاراگون اولسون!
باغ باغچاسی دوشسون ثمردن.” (اوچ دفتر/ پروفسور صبری‌دن آلینیب ، ص. ۹).
ساهیر، ائللری قیزیل مشعل یاندیرماقلا مبارزه‌یه چاغیریر:
«توزلودور تبریز یولو
شیطانلا یوردلار دولو
زینجیرلر دمیردنسه
پولاددیر ائلین قولو
دئسه ده توفان قان- قان
چکینمه قارانلیقدان
دور قیزیل مشعلی یاک(یاخ)
اود گؤروب قاچار شیطان” (اوچ دفتر/ پروفسور صبری‌دن آلینیب ، ص. ۱۳).
یک پاسخ
منیم بوردا سیزدن بیر سئوالیم اولاجاق اودا بودور کی،عجبا ندن رحمتلی”حبیب ساهیرین” صحیفه سینی سیلمیشسینیز چونکو اووللر حبیب بئگین مخصوص بیر صحیفه سی وار ادی و بیر چوخ شعریده اوردا قید اولونموشدور آمما ایندی یوخدور!!