فلسفی دوشونجه‌لر (۶)
کانت و صنعت صنعت اوچون؛ ائستئتیک پرینسیپی

کؤچورن: حمید بخشمند

کانتا گؤره، بدیعی اثردن دوغان ائستئتیک ایده‌یا قیراقدان، باشقاسیندان گؤتورولموش حاضر، بللی قایدالارا تابع اولمادیغی اوچون همین قایدالارین دیلی، آیدینلیغی و آچاری ایله آچیلمیر. آنجاق عوضینده، ائستئتیک ایده‌یانین «نَفَسی» هر هانسی بیر آنلاییشا توخوناندا اونون چرچیوه‌سینی اَریدیر و او، آیدینلیغینی ایتیریب، باشلاییر اؤزوندن مین چالارلی معنالاری گؤسترمه‌یه. دوغورودان دا، یادینیزا سالیم، تاریخین هر چاغیندا مدنیّت «سوچ»، «پئشمانلیق»، «یاخشیلیق»، «یانیمجیلیق»، «لیاقت» و سایره حاقّیندا آیدین معنالی آنلاییشلار حاضیرلاییر، اینجه‌صنعت ایسه اورتایا آتدیغی ائستئتیک ایده‌یالارلا (بدیعی اوبرازلارلا) همین آنلاییشلاری اولمازین سیناقلارینا سالیر و بو زامان گؤزله‌نیلمز سونوجلار آلینیر. مثلاً، صنعتین سایه‌سینده انسانلار گوناه آنلاییشینا اؤنجه‌لر عایید ائتمه‌دیکلری حادثه‌لرده بیردن- بیره قورخونج گوناهلار تاپیرلار، بیردن- بیره گؤرورلر کی، ایندی‌یه‌نه‌جن آلیشدیقلاری فلان ایشلری، اصلینه باخسان، درین پئشمانلیق حیسّی ایله یاشامالیدیرلار و سایره.
کانتین آنلاییش و ائستئتیک ایده‌یانین ایلیشگیسی حاقّیندا سؤزلری علم و اینجه‌صنعت ایلیشگیسینی ده ماراقلی یؤندن آچیر: اینجه‌صنعت آنلاییشلارلا دئییلمه‌میش، عادی گؤزه گؤرونمه‌ین چوخلو آنلاملار وئریر و آنلاییشلارین دؤنوب، بو زنگیلی‌یه چئوریلمک امکانینی حظله دوُیمامیز بیزیم دونیانی اؤیرنمک باجاریغیمیزا جان وئریر.
کانتین اینجه‌صنعت حاقیّندا اؤیرتیسینه، ان چوخ، دکوراتیو صنعت اویغون گلیر. دوغورودان دا ناخیشلار دوزگونلوک (مقصده‌اویغونلوق) پرینسیپی ایله قورولور، آنجاق بو مقصده‌اویغونلوق اوچون کونکرئت پراکتیکی مقصد گؤسترمک اولمور. هرچند کیم ایسته‌سه، تخیّولو ایله تفکّورونو ناخیشلارین اویناشماسیندا دورلو علاقه‌لره سالا بیلر. و نهایت، ناخیشلار، دکوراتیو صنعت اجتماعی گئرچکلی‌یین اخلاقی- سیاسی درینلیک‌لرینی آنلاماقلا مشغول اولمور، یعنی مقصدسیزدیر.
ایندی گؤتورک بیزیم اورتاچاغ مینیاتور، خطّاطلیق، خالچاچیلیق صنعت‌لرینی. کانتین دئدیکلری بو صنعت نؤوعلرینده یارادان صنعتکارلارین و اونلارین یارادیجیلیغینی قاورامیش اورتاچاغ آداملاری‌نین معنوی حالینی، دورومونو یاخشی آچیر. ناخیشلارلا، مینیاتورلرله اورتا عصر آدامی توپلومون دردی اوزرینده باش‌سیندیرمیردی. چوخ نادر حاللاردا سیاسی مقصدلر گودوردو. اونا گؤره ده کیملر اوچونسه بئله سوآل اورتایا چیخیر: اینجه‌صنعت دورمادان گئرچکلی‌یی اؤیرنمه‌لی‌دیر و اگر مینیاتور صنعتی، اورتاچاغ دکوراتیو- تطبیقی صنعتی بو ایشی گؤرمه‌ییبسه، دئمه‌لی، اونلار صنعتده فورمالیزم آخیمینا عایید اولوبلار. دئمه‌لی، اونلار «صنعت صنعت اوچوندور» پرینسیپینه سؤیکه‌نیبلر.
آنجاق بو سوآلین عوضینده باشقاسینی وئرک: بَه‌یَم چاغداش معمارلیق دونیانی اؤیرنمکله مشغولدور؟
بیز بیر شئیی قاریشدیرمامالی‌ییق. اینجه‌صنعتین مرکزینده، اساسیندا دونیانی سیاسی، اخلاقی، حتّا اقتصادی طرفلردن بیلمک ایسته‌ین جانلار، جریانلار دورور. اونلارین سایه‌سینده بدیعی مدنیّتین هوشونا، یادداشینا وارلیق حاقّیندا زنگین بیلگی‌لر توپلانیر و اینجه‌صنعت بو بیلگی‌لرله توپلومون قوللوغوندا دورور. بئله صنعت حتّا توپلومسال سفارشله ایشله‌ییر و اونو آنقاژه[۱] اولونموش صنعت ده آدلاندیریرلار.
آنجاق اینجه‌صنعتده ائله نؤوعلر، ژانرلار دا وار کی، اونون اؤزونه قوللوق ائدیر.
(مثلاً، پارودیا[۲]- امکانینی ایتیرمیش ژانرلاری گؤزدن سالیب، صنعتی اونلاردان عاریندیریر. یانیلمیریقسا، بو یوتینیانووون فیکریدیر).
اینجه‌صنعتین اؤزونه خدمت ائدن عصرلر دونیانی آنلاماق، سیاسی- اخلاقی پروبلملم‌لردن باش چیخارماق اوچون اونون استفاده ائتدی‌یی واسطه‌لرین کورشالمیشلارینی داغیداراق، تَه‌زه‌لرینی صنعتین دیلینه گتیریر. نتیجه‌ده بئله بیر دوروم یارانیر: توپلومسال سفارشله و حتّا بویوروقلارلا ایشله‌ین اینجه‌صنعت بیرباشا توپلوما قوللوق ائدیر و بونون سایه‌سینده دولاییسی صنعتین اؤزونه خئیر وار. مودیلیانی، پیکاسو، کاندینسکی، لژه کیمی صنعتکارلارین بیر چوخ اثرلری‌نین دَیرلری صنعته خدمت‌لری ایله، صنعت دیلینی زنگینلشدیرمه‌لری ایله اؤلچولور. اورتاچاغ تصویری صنعتیمیزی، دکوراتیو- تطبیقی صنعتیمیزی ده بئله دَیرلندیرمک گرکدیر.
ایندی یئنی‌دن قاییداق کانتا. یوخاریدا دئدی‌ییمیز کیمی، دونیانین ائستئتیک قاوراییشی، گؤزللیک و صنعت اثری‌نین بدیعیلی‌یی‌نین نئجه‌لی‌یی حاقّیندا اونون سؤیله‌دیکلری ان گوجلو شکیلده اؤزلرینی ناخیشلاردا (آرابسک‌لرده[۳])، دکوراتیولیکده دوغرولدور. بو صنعت نؤوعلرینده مضمونون نه و نئجه اولماسینی سؤزله، آنلاییشلا گؤسترمک چوخ چتیندیر، فورمالاری ایسه گؤز قاماشدیریر. اونا گؤره ده بیر چوخ آراشدیریجیلار حاقلی اولاراق حساب ائدیرلر کی، صنعت حاقّیندا فورمالیزمی دوغرولدان بیلگی‌لر، آرقومئنت‌لر[۴] کانتدان اؤز فلسفی اؤزولونو، سؤیکنجینی آلمیشدیر.
آنجاق بیر شئیی اونوتمایاق. بوتون بونلاردا کانتین اؤزونون سوچو هامیدان آزدیر. اصلینده او، بدیعیلی‌یین اؤزللی‌یینی آنلاییشلارین، ثبوتلارین دیلی ایله آچیب- آنلاتماق ایسته‌میشدی: اینجه‌صنعت توپلومدا مین ایش گؤره بیلر. بونون اوچون اسکی چین فیلوسوفو لائوتسه‌نین بیر دئییمینی یئنه سؤیله‌یَک: سو چوخ یومشاقدیر، اونا گؤره ده قدرتلی‌دیر، آخیب، هر شئیی باسا بیلر. ائله‌جه ده اینجه‌صنعت سو کیمی یومشاقدیر، آخاندیر. اونا گؤره ده توپلومون معنویّاتیندا، بیلمک، دوُیماق، دیَرلندیرمک، اَیلنمک ایشینده هارادا بیر چاتیشمازلیق، اسکیکلیک اولورسا، «چؤکک» عمله گلیرسه، اینجه‌صنعت آخیب اورانی توتور. شلینگ دئییردی کی، طبیعت بوشلوغو سئومیر، اونون اوچون ده هارا بوشالسا، همنجه اورانی توتور. اوخشار اولاراق اینجه‌صنعت ده مدنیّت ده بوشلوغو سئومیر، بوشالان یئرلری توتور: اگر فلسفه ضعیفدیرسه، اونون ایشینی اؤزو چیینینه گؤتورور. اگر وجدان اؤلمه‌یه باشلاییرسا، اونو دیریلدیر، دویغولار کورشالیبسا، اونلارا حسّاسلیق، دوُیغونلوق وئریر، حادثه‌لری سندلشدیریب، قئید ائتمک و ساخلاماق یئترینجه دئییلسه، سندلشدیرمک ایشینی اؤز اوزرینه گؤتورور (سولژنتسینین رومانلاری کیمی).
بیر سؤزله، اینجه‌صنعت هر ایشی- قارا ایشی ده، آغ ایشی ده گؤره بیلر و اؤلن معنوی گوجلره جان وئریر.
بس بو چئویکلی‌یی اینجه‌صنعته وئرن نه‌دیر؟
کانت بیزه، باخ، بورادا کؤمک ائدیر. اینجه‌صنعتین، گؤزللی‌یین تؤرتدی‌یی ائستئتیک ایده‌یا هئچ بیر آنلاییشا تام سیغمادیغی اوچون هر شئیدن دانیشا بیلیر. دئمه‌لی، اینجه‌صنعت ائستئتیک ایده‌یا (یعنی بدیعی اوبراز) دیلی ایله هر یئره، هر کسه، هر شئیه اوز توتا بیلیر.
ایندی گؤتورک بدیعی اثرین مقصدسیز مقصده‌اویغونلوغونو. اثر ان مختلف، قیسا و اوزون عؤمورلو آماجلارا خدمت ائده بیلر. حتّا اولا بیلر کی، اونو پیس مقصدلره چکسینلر (فاشیست ائلیتاسی واگنری اؤزلرینه دوغما ساییردی). آنجاق اگر اثر اؤزونو او گونون داریسقاللیغیندان چیخان مقصدلره باغلاییبسا، تأثیری ده داوام ائده‌جک ائله بو گون عرضینده. صاباحدان باشلایاراق اونودولاجاق.
حال‌بوکی، اصل اینجه‌صنعت تأثیری کؤهنلمیر، نه‌دن دانیشیر دانیشسین، گونون هانسی مقصدلرینه قوللوق ائدیر ائتسین، یئنه ده هئچ بیر آماج، هئچ بیر استقامت اونو اؤز چرچیوه‌سینه قیسدیرا بیلمیر. و ایندی کانتدان چیخیش ائده‌رک دئیه بیله‌ریک: بدیعی اثری گونون هانسی کونکرئت مقصدینه جاواب کیمی آنلاییریق آنلایاق، حظّیمیز بیر ده اوندان آرتیر کی، اثرین بو آماجلاردان چوخ گئنیش، زنگین اولدوغونو دوُیوروق.
ایضاحات:
[۱]- anqaje آنقاژه (روس سؤزو): غرضلی.
[۲]- parodiya پارودیا (یونان سؤزو): ساتیریک ادبیّاتین نؤوعلریندن بیری؛ هر هانسی ادبی جریانی، ژانری، مشهور یازیچینی، یاخود اثری مسخره‌یه قویماق مقصدیله یازیلان اثر.
[۳]- arabesque آرابسک: اسلامی ناخیشلار.
[۴]- argument آرقومئنت: دلیل، مباحثه، مناظره.

افکار فلسفی – ۶
کانت و هنر برای هنر؛ اصل زیباشناختی

ترجمه: حمید بخشمند
(متن ترجمه فارسی)

از نظر کانت [قفل] ایده‌ی زیباشناختی یک اثر هنری به‌خاطر عدم تبعیت از قواعد حاضر و آماده‌ی مأخوذ از مآخذ و حواشی، با زبانه‌ی این کلید و قواعد و ایضاحات آن گشوده نمی‌شود. اما در عوض «نفَس» ایده‌ی زیباشناختی در برخورد با هر مفهومی، چارچوب آن را ذوب کرده، آن مفهوم وضوحش را از دست می‌دهد و طیفی از معانی متعدد به‌ما عرضه می‌دارد. یادآور شویم که، فرهنگ در هر برهه‌ی تاریخی در خصوص مفاهیمی همچون «گناه»، «ندامت»، «ایثار»، «لیاقت» و غیره، مفاهیم [جایگزینِ] دیگری با معانی روشن تدارک می‌بیند. هنرهای زیبا نیز با در میان افکندن ایده‌های زیباشناختی (مضامین هنری) همین مفاهیم را از پرویزن ناممکنات گذرانده و به‌نتایج غیرقابل منتظره‌ای دست می‌یابد. برای مثال، در پرتو هنر، انسان‌ها در تجاربی که پیشتر آن را بی ارتباط با مفهوم گناه می‌پنداشتند، ناگهان معاصی هراس‌انگیزی کشف می‌کنند. ناگهان درمی‌یابند که با مراجعه به رگ و ریشه‌ی اموری که تاکنون برایشان عادی می‌نمود، ، از این پس مجبورند با حس ندامت ژرفی زندگی کنند و غیره.
حرف‌های کانت در باره‌ی تأثیر و تأثر ادراک و ایده‌ی زیباشناختی [با انتقال به حوزه‌ی] علم و هنرهای زیبا جنبه‌ی شورانگیزی می‌یابد: هنرهای زیبا معانی زیادی در ارتباط با ادراکات و مفاهیم تاکنون ناگفته و نادیده ارائه می‌کند. این امکان دگرگونی ادراکات و مفاهیم در راستای پرباری آن‌ها، به توانایی احساس لذت‌آمیز دنیایمان جان می‌بخشد.
تعالیم کانت در باره‌ی هنرهای زیبا، بیش از همه با هنرهای تزیینی همخوان می‌نماید. نقش و نگارها در واقع با اصل انتظام (غایت‌مندی) تولید می‌شوند. منتها برای این غایت‌مندی، هدف عملی مشخصی نمی‌توان نشان داد. با این حال، هر کس در صورت تمایل می‌تواند تخیّل و تفکّرش را در بازی نقش و نگارها، با علائق متنوع بکار گیرد. و سخن آخر این‌که، نگاره‌ها و هنرهای تزیینی کاری به کار عمیق‌ترین واقعیت‌های اخلاقی- سیاسی ندارند. یعنی مقصدی در پیش روی خود نگذاشته‌اند.
حال به سراغ هنرهای سده‌های میانه‌ی خودمان، یعنی هنرهایی از نوع مینیاتور، خوشنویسی و قالی‌بافی برویم. گفته‌های کانت وضعیت و موقعیت معنوی هنرمندان خلاق این برهه از تاریخ و آن گروه از آدم‌هایی که آفرینش آن هنرمندان را درک کرده‌اند، بهتر می‌نمایاند. انسان سده‌های میانه با نگاره‌ها و مینیاتورهایش کاری به‌کار آلام اجتماعی نداشت. شاید در موارد بسیار نادری  اهداف سیاسی را دنبال می‌کرد. از این‌رو، برای برخی‌ها این سوآل پیش می‌آید که: هنرهای زیبا ناگزیر از تعلیم بی‌وقفه‌ی واقعیت‌اند. و اگر هنر مینیاتور یا هنر تزیینی- تطبیقی سده‌های میانه به این الزام نپرداخته باشند، معنی‌اش این است که آن‌ها به فرمالیسم هنری تعلق داشته‌ و متکی به اصل «هنر برای هنر» بوده‌اند.
اما در قبال آن سوآل، سوآل دیگری پیش می‌کشیم: مگر معماری معاصر به تعلیم و تعلّم جهان می‌پردازد؟
یک نکته‌ را نباید خلط کرد. در کانون و بنیان هنرهای زیبا جان‌ها و جریان‌هایی وجود دارند که خواهان فهم جهان به لحاظ سیاسی، اخلاقی و حتی اقتصادی هستند. به یمن وجود آن‌هاست که حافظه و خاطره‌ی فرهنگِ هنری سرشار از دانش پربار هستی‌شناسی است و هنرهای زیبا با کوله‌باری از معلومات در ‌خدمت جامعه‌اند. این نوع از هنر حتی کارکردی مطابق با سفارش‌های اجتماعی دارد. این نوع هنر را هنر غرض‌مندانه نیز می‌نامند.
با این حال، هنرهای زیبا دارای انواع و ژانرهایی است که صرفاً در خدمت خودشان‌اند.
(برای مثال، در نظر بگیرید هجو را که ژانرهایی را که امکانشان ته کشیده، از آن‌ها صرف نظر کرده، ساحت هنر را از وجود آن‌ها می‌پیراید. اگر سهو نکرده باشیم، این سخن ی.تینیانوف است).
هنرهای زیبا در سده‌های خودخدمتی‌اش، به‌منظور درک و فهم جهان و معضلات سیاسی- اخلاقی‌اش، با کنار گذاشتن واسطه‌های غیرقابل استفاده‌، تازه‌های آن را بکار می‌گرفت.
در نتیجه، وضعیتی پیش می‌آید که در آن هنرهای زیبای سفارشی و حتی دستوری هم یک‌سره به‌خدمت جامعه درمی‌آیند و از این راه سود این هنرها بطور غیرمستقیم به جیب هنر می‌رود.
ارزش بسیاری از آثار هنرمندانی چون مودلیانی، پیکاسو، کاندینسکی و لژه از طریق خدمت به هنر و کمک به غنای زبان هنری مورد سنجش قرار می‌گیرد. هنر تصویری و تزیینی- تطبیقی سده‌های میانه‌ی ما نیز از این راه قابل ارزیابی است.
اکنون دوباره برگردیم به کانت. همانطور که در بالا یادآور شدیم، گفته‌های کانت در باره‌ی فهم زیباشناختی جهان، و ماهیّت هنری زیبایی و اثر هنری، با قدرت تمام خود را در نگاره‌ها، در آرابسک arabesque ها (یعنی نقوش اسلامی) و امور تزیینی تحقق می‌یابد. در این نوع هنرها نشان دادن ماهیت و کیفیت مضمون با کلام و مفهوم [انتزاعی] سخت دشوار و فرم‌های آن‌ها خیره کننده است. از این‌رو بسیاری از پژوهندگان بحق بر آنند که معلومات و مباحثات فرمالیستی در باره‌ی هنر، پایه و پشتوانه‌ی فلسفی خود را مرهون کانت هستند.
اما یک نکته را نباید فراموش کرد، و آن این‌که در این زمینه خطای خود کانت از همه کمتر است. در واقع او خواهان آن بود که شاخص‌های هنری را از طریق مفاهیم و استدلال تبیین و تشریح کند: هنرهای زیبا در جامعه از کارایی بس بیشتری برخوردارند. در این ارتباط یک‌بار دیگر گفته‌ی فیلسوف چین باستان، لائوتسه را یادآور می‌شویم: آب خیلی نرم است. و درست به‌همین خاطر قدرت زیادی دارد. می‌تواند جاری شده و بر هر چیزی چیره گردد. هنرهای زیبا نیز مثل آب، نرم‌ و روان‌اند. هم از این‌روست که وقتی در امور معنوی، علمی، احساسی، ارزشی‌ و تفریحی جامعه، در هر آن‌جایی که نارسایی و کمبود و خلأ ایجاد می‌شود، هنر به جریان افتاده آن‌ را پر می‌کند. شلینگ می‌گفت طبیعت از خلأ بیزار است. بدین جهت هر کجا را خالی دید، بلافاصله آن را پر می‌کند. به‌قرینه[ی سخن شلینگ می‌توان گفت]، هنر نیز از خلأ فرهنگی نمی‌پسندد و به‌تبع آن جاهای خالی را پر می‌کند: [مثلاً اگر در جامعه] فلسفه ضعیف است، کار او را بدوش می‌کشد. اگر وجدان در حال احتضار است، به آن جان می‌دمد. اگر احساسات[عمومی] تیزی خود را از دست داده‌اند، حساسیت و احساس را به آن‌ها بازمی‌گرداند. اگر مستند سازی و ثبت و ضبط رخدادها به‌حد کفایت نیست، این کار را خود به‌عهده می‌گیرد (مثل رمان‌های سولژنتسین).
خلاصه، هنر به هر کاری- اعم از سیاه و سفید- تواناست و قوای معنوی محتضر را جان می‌بخشد.
اما عامل این چالاکی و چُستی هنر چیست؟
درست در همین‌جاست که کانت به‌یاری ما می‌شتابد. ایده‌ی زیباشناختی منبعث از هنر و زیبایی بخاطر این‌که بطور کامل در هیچ مفهوم و معنایی نمی‌گنجد، می‌تواند هر چیزی را دستمایه‌ی خود سازد. بنابراین هنرهای زیبا با ایده‌ی زیباشناشناختی (مضامین هنری) می‌تواند به هر جا و هر کس و هر چیزی روی آورد.
اکنون بیاییم بر سر غایت‌مندیِ بی‌غایت اثر هنری. اثر می تواند در خدمت متنوع‌ترین اهداف کوتاه یا بلندمدت درآید. حتی می‌توان او را به اهداف بد نیز رهنمون شد (چنانکه مثلاً نخبه‌گان فاشست واگنر را متعلق به خود می‌دانستند). اگر اثری هنری از اهداف تنگ‌نظرانه‌ی روز تأثیر پذیرد، تأثیرش به همان روز محدود شده و از فردا رو به فراموشی خواهد گذاشت.
حال آن‌که، تأثیر هنرهای زیبا کهنه شدنی نیست. از هرچه سخن بگوید و در خدمت هر هدفی که باشد، باز هیچ آماج و هئچ سمت و سودهی‌ای قادر نیست او را در چارچوب خود محبوس سازد. اکنون که بحث کانت به اینجا کشیده، می‌توان گفت که اگر تلقی‌مان از یک اثر هنری پاسخ به یک هدف مشخص روز باشد، بر لذت‌مان بدین جهت افزوده می‌شود که احساس می‌کنیم اثر غنی‌تر و فرا‌تر از آن آماج است.