قاشقایی ائلی و توٍرکلری حاققیـندا
میر هدایت حصاری
قاشقایی ائلی ایرانیـن ان اؤنملی و ان تانـینمـیش و حال- حاضیـردا «بختیاری» ائلیندن سونرا ایرانیـن ان بؤیوک ائلی ساییـلماقدادیـر. بو ائل تاریخ بویو ایرانیـن سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوروموندا تأثیرلی اولموشدور. بو ائلین نه زامان و هارادان ایرانیـن گوٍنئـیینده اولان ایندیکی «فارس» ایالتینه گلمه‌سینه عاید بیر-بیرلری ایله فرقلی اولان چئشیدلی فیکیرلر واردیـر. بو ائلین تاریخده موٍختلیف: «قاشقای، قاشقایی (قشقایی)، قاچقایی، قایی، کئشانلی، قایـیـن، قایـیـق، دده قایی، آغ قایی، ساک(ساغ)قایی، شاهیلی» و س. کیمی آدلاری اولموشدور.1
قاشقایی ائلی‌نین آدیـنی شاهیلی(شاییـلی) آدی ایله ایلک دفه تیموری‌لر دؤنمینده و قاشقای آدیـنی ایسه آنجاق صفوی‌لر دؤوروٍنوٍن سونلاریندا, هیجری 11-جی (میلادی 17-جی) عصرده گؤروٍروٍک.
قشقای (قاشقای) آدی‌نیـن هارادان گلمه‌سی باره‌ده ده بیر چوخ فیکیرلر واردیر. بیر نئچه‌سینه ایشاره ائدیریک.
1- قاشقا (آنلی آغ آت) کلمه‌سیندن آلیـنمیـشدیـر. چوٍنکی اونلارین آتلاری چوخلوقدا قاشقا اولارمیـش. (قاشقا آتلی، قاشقاتلی، قاشقایـیلی، قاشقایی)۲
۲- میرزا حسن فسایی «فارسنامه ناصری» آدلی اثرینده یازیـر کی, «بو ائل اؤنجه قافقازدان ساوه‌یه گلیب، اورادا ساکین اولان خلج توٍرکلری ایله بیرلیکده یاشامیـشدیر. سونرا اونلارلا قانلی دوٍشهرک (آدام اؤلدوٍره‌رک) قاچماغا مجبور اولوب، فارس ایالتینه گئتمیشدیر. اونا گؤره اونلارا قاچقای یعنی (فراری) دئمیشلر.»3
قشقایی‌لرین خلج توٍرکلری ایله ایلگیلی اولماقلارینی ظن ائتمک چتین دئـییل. چوٍنکی ایندی ده قشقایی ائلی‌نین بیر تیره‌سی‌نین آدی خلج‌دیر. نظره گلیر کی, کئچمیشده اورادا ایکی خلج و قشقایی آدلی ائل اولموش, لاکین سونرا بو ایکیسی بیرلشهرک هامیـسی قشقایی آدلانمیـشلار.
۳- بعضی‌لری بو کلمه‌نین «کاشغر» شهری‌نین آدیـندان آلیـندیـغیـنا اینانیـرلار. «مسعود کیهان» یازیـر کی, «قره تاتار (قره ختایی) ائلی‌نین بیر طایفاسی سلجوقلار حاکیمیتی زامانی توٍرکوٍستانا کئچره‌ک «کاشغار»دا ساکین اولدولار. خارزمشاه‌لار دؤنمی اونلار چوخ گوٍج قازانمیـشلار. فارس اتابکی سعدبن زنگی خارزمشاه‌لار و قارا ختایی‌لار طرفیندن یـئنیلیب (شیکست یـئییب) اونلارلا صوٍلح قوردوقدا خارزمشاه قاشغاردا ساکین اولان قارا ختایی‌لاردان ۲۰ مین کیشی سعدبن زنگییه وئرهرک فارس ایالتینه گوندردی. اونلار اوّلجه کاشغری (قاشغارلی) و سونرا قاشقایلی و قاشقایی آدلاندیـلار.»4
بیر آیری روایـته گؤره ایسه خلج‌لر و اوغوزلار سولطان محمود غزنوی دؤنمینده (هیجری 4- جوٍ و میلادی 10- جو عصر) خوراساندا و مرو طرفینده اولوب، سونرا سولطان محمود ایله آنلاشمادیـقدا (یولا گئتمهدیکده) اونلاریـن بیر قیسمی کرمانا، بیر حصه‌لری آذربایجانا و دیاربکیره کؤچدوٍلر. کرمانا گئدن اوغوزلار و خلج‌لر سولطان محمود طرفیندن تعقیب اولدوقلاریـنا گؤره اصفهانا کؤچهرک اورانیـن گوٍنئـیینده‌کی اوتلاقلاریـنا کئچیرلر. اونلار یوللاری‌نیـن اوٍستوٍنده «زاگرس» داغلاری‌نیـن اتهیینده ساکین اولدولار. قاشقایی‌لاریـن «فارسیـمدان(ایمور)، قالازن، دوققوزلو(شش بلوکی)، نئیمدی، عراقی و س. ایلک مهاجرلریندن اولموش, سونرا دا او بیری توٍرک طایفالاری خصوصیله توٍرک باشچیـلاریـندان اولان «یاغمیر» سولطان مسعود طرفیندن اؤلدوٍروٍلدوٍکده، شوریش اولوب بعضی توٍرک طایفالاری گلیب، قاشقایی ائلینه قوووشموشدولار.»
۴- بو آد «کش» شهری‌نین آدی ایله اوغوزلاریـن ۲۴ طایفاسیـندان اولان «قایی» کلمه‌سیندن دوٍزلمیشدیر. کش= قالا و قایی= مؤحکم معناسیندا اولدوغو اوٍچوٍن «کش قایی» یا قاشقایی مؤحکم قالا معناسیـندادیـر.
۵- بیر آیری فیکیر ده بودور کی, بو آد (و ائل) قدیملردن او بؤلگه‌ده اولان توٍرک خالقلاری «مثلن: کاسلار» و یا خود «ساک‌لار»(ساکایی‌لار) و یا خود اونلارین یوردلاری ایله ایلگیلی‌دیر.
بونلاردان باشقا فیکیرلری ده گؤرمک اولور؛ لاکین بو آدین 17 یوٍز ایللیکده (میلادی) بیردن- بیره تاپیـلماسی اونون اوّلجه باشقا بیر آد یا خود تشککوٍل آلتیـندا اولدوغونو ذهنه گتیریر.
هر حالدا بئله آنلاشـیلیر کی, بو آد اوغوزلارین ۲۴ بویوندان بیری اولان «قایی» طایفاسی ایله ایلگیلی اولمالـیدیر. قاش(قاچ) کلمه‌سی‌نین قاشقایی شیوه‌سینده «قاچان»، چابوک معناسیندا اولدوغونو نظره آلدیقدا قاشقایی «چابوک قایی» معناسیندا اولمالـیدیر.
قاشقایی و قایی و ساییره اوغوز توٍرکلری‌نین طایفالاری آدلارینی ایندیکی ایران توپونیم‌لرینده(۵ ) و ائتنونیم‌لرینده(6) گؤرمک اولار. مثلن گوٍنئـی آذربایجانـین مشهور شاعیری شهریاریـن وطنی اولان «عباس» ماحالی‌نیـن 44 کندیندن بیری‌نین آدی «قاشقای» دیر. ها بئله «قارلیـق، قیپچاق، قاجار، ایگدیر، آغاجاری، سالور، اوغوزلو…» کیمی کند آدلارینی گؤرمک اولار. یا خود «قم» شهری اطرافـیندا خلج‌لرین یاشادیقلاری بؤلگه‌یه «خلجستان» دئـییلیر.
تاریخه گؤره قشقایی طایفالارینـین بعضی‌لری چوخ قدیمدن اورادا اولموشدور. مثلن: فارسیـمدان(فارسی ماددان) طایفاسی‌نیـن ماد(میدیا) اؤلکه‌سی‌نین طایفالاریـندان بیری اولدوغو ظن اولونور. یا خود ایندیکی «عمله» طایفاسینین بیر تیره‌سی سایـیلان «شاهیلی»(شاییـلی) واختی ایله اؤزوٍ بؤیوک بیر طایفا اولوب قاشقایی ائلی‌نین تمل داشینی قویانلاردان بیری اولموشدور. (شایـیلی همن قایـیلی دئمکدیر.)
بو روایتلردن بو نتیجه‌نی اله آلماق اولار :
1- قاشقایی‌لار اوغوز بویلاریندان بیری اولان قایی طایفاسی ایله ایلگیلی اولوب، بیر زامان قفقازدا اولوب، سونرا گوٍنئـیه ساری کؤچموٍشلر.
ایران تاریخچی‌سی «حسن پیرنیا» بئله یازمـیشدیر: «ایندی ده قافقازدا ۲۰ مین خانه‌لی قاشقایی آدلی بیر بوی یاشاماقدادیر. حتتا دربند داغلاری‌نین قایالاری‌نین توٍرکجه یازیلمیش بیر کتیبه‌سینده بئله دئـییر:«بورادا قاشقایی ائلی اگلنمهدهدیر». بونلار اوزون مدت آذربایجاندا ساکین اولموش و آذربایجان خالقی ایله یاخیندان ایلگیلی اولموشلار.»
قاشقایی‌لارین دیللری و فولکلورلاری آذربایجان دیلی و آنادولو شیوه‌سی و فولکلورلاری ایله عئـینیدیر. اونلارین دا آذربایجاندا اولدوغو کیمی عاشیقلاری وار و چگور دئـییلن ۷ سیملی سازلاری ایله ائل ایله یایلاق و قیشلاغا کؤچهرک, بویلارینی اوخشایارلار.
بعضی روایتلر قاشقایی‌لارین دوغو سمتیندن (شرقدن) فارس بؤلگه‌سینه گلمه‌لرینی ادعا ائدیرلر. بونو قبول ائتسه‌ک اونلار آذربایجانی گؤرمه‌میش اولارلار. بئله اولسا اونلارین دیللری‌نین و فولکلورلاری‌نـین آذربایجانلا بیر اولماسینی توجیه ائتمک اولماز, بیر حالدا کی, بو اوخشایـیش او قدهر یاخیندیر کی, اونلارین آذربایجاندا اولمالاری و آذربایجان خالقی ایله بیر اولماقلارینا هئچ شوٍبهه یـئری قویماییـر. دوٍزوٍ بودور کی, قشقایی‌لار آذربایجاندان و آنادولودان آیریلمیشلار و اوزون مدت‌ده خلج‌لرله بیر یـئرده یاشامیـش و نه ایسه اورادان فارس ایالتینه کؤچموٍش و قرن‌لردیرکی, اورادا یایلاق و قـیشلاق ائـتمهدهدیلر.
ایرانشهر دایرﺓالمعارفینده ده یازیـرکی, قشقایی‌لار اولجه قافقازدا (قوزئـی آذربایجاندا) اولوب سونرا گوٍنئـی آذربایجانا و سونرا کیچیک آسیایا (آسیا-ی صغیر یا آنادولو) کؤچوٍب هر ایکی یـئرده اوزون مدت یاشایـیب، سونرالار فارس ایالتینه گلیب چیـخمیـشدیـلار.
قاشقایی ائلی‌نین قورولوشو
قاشقایی(قشقایی) عنوانیـنی ایلک دفه 1135- جی ایلده صفوی‌لر سوٍلاله‌سی دییشرکن تاریخده گؤروٍروٍک. بو ائلی او زامان «کهکیلویه» افشارلاری سیـراسیـندان چیـخاریـب و فارس ایالتینده یاشاماقدا اولان بیر نئچه توٍرک اویماقلاری ایله اوز باشچیـلیـغی آلتیـندا بیرلشدیریب، قدرتلی بیر سیاسی و اجتماعی و اقتصادی قورولوش کیمی اورتایا چیخاران «امیر قاضی شاهیلی» آدلی بیر شخص اولموشدور. بو ائلین ایلک ائلخانیسی «جانی‌خان» آدی ایله تاریخده ثبت اولموشدور.
بو ائل ایندیلیکده 6 اصلی طایفا و بیر نئچه کیچیک طایفالاردان تشکیل اولور. هر طایفا بیر نئچه «تیره»، هر تیره بیر نئچه بنکو(بونکو) و هر بونکو بیر نئچه «بیله»(بیلک=قول) و هر بیله بیر نئچه «خانه‌لی»- دن تشکیل اولور. هر بیله‌نین بیر آغ ساققالی، هر تیره‌نین بیر کت‌خوداسی و هر طایفانـین کئچمیشده بیر کلانتری اولوردو. باشدا ایسه ائلخانی و اونون ناییبی اولان «ائل بگی» دوروردو. (ایندی ایسه ائلخانی و ائل بگی و کلانتر یوخدور.)
ائلین کئچیمی داوارلار ایله‌دیر. هر خانه‌لی اوز داوارلارینا مالیک اولدوغو حالدا، اوتلاماقلاری تیره‌نین سوٍروٍسوٍ ایله بیرلیکده اولور.
«بیله» ائلین اصلی واحیدی‌دیر و گوٍنده‌لیک اقتصادی فعالییت‌لرده چوخ اهمییتی واردیـر. «بیله» بیر نئچه خانه‌لی‌دن تشکیل اولور. اونلار یایلاقدا، قیـشلاقدا و کؤچده بیر یـئرده اولوب، بیرلیکده یاشایارلار.
قاشقایی‌لاریـن 6 اصلی طایفاسی‌نیـن آدلاری
1- فارسیـمدان(فارساماددان)- بو طایفانیـن ایندیلیکده ۲۵ تیره‌سی واردیر. بو بویا «ایمور» دا دئـییرلر. بو طایفا او بیری طایفالاردان قدیم‌دیر. اوندا اولان «ماد» کلمه‌سی اولسون کی, ماد(میدیا) اؤلکه‌سینه عایددیر. بو طایفانین دانیـشیـق شیوه‌سی آذربایجان و آنادولو دیلینه داها یاخیـندیـر.
2- عمله اویماغی(بویو)- بو اویماغین 47 تیره‌سی واردیر. ائلخانی‌نین قوللوقچولاری و گوزتچی‌لری بو اویماقدان اولاردی. بو طایفا اوّلجه «ممسنی» ائلینه تابع ایمیش. سونرا اونلارلا اختلاف تاپدیـقدا آیریـلاراق فارسیمدان اویماغیـنا یاپیـشمیـش, داها سونرا اؤزوٍ بؤیوک بیر طایفا شکلینه دوٍشموٍش، ایندی ده آلتی اصلی طایفانیـن بیری کیمی ساییـلیـر.
3- دره‌شوری (دره شورلو)- بو اویماغیـن 51 تیره‌سی واردیـر.
4- شش بلوکی (قورد)- بو اویماغیـن ۲۰ تیره‌سی واردیـر.
5- بؤیوک کشکولی (کئش گوللوٍ)- بو اویماغیـن 47 تیره‌سی واردیـر.
6- کیچیک‌کشکولی (کئش گوللوٍ)- بو اویماغیـن ۱۷ تیره‌سی واردیـر. بو تیره‌لرین بعضی‌لری‌نین آدلاری اورخون داش یازیـلی آبیده‌لرینده ده گؤروٍنوٍر.
قاشقایی‌لاریـن بو 6 بؤیوک طایفالاریـندان علاوه ایندیلیک بیر نئچه آیری طایفالاری دا اهمیتلی گؤروٍنوٍرلر. او جوٍمله‌دن بونلاری آد چکمک اولار. بونلار چوخلوقدا طایفا باشچی‌لاری‌نیـن آدلاری ایله تانیـنیـرلار. مثلن: قاراجا- صفی‌خانلی- رحیمی- عملهی شیبانی- نقدعلی- لبو محمدی- پیرسلامی- درازی- عبداللهی…
قاشقایی خانلاری بیر زامان ائل ایچینده تاجسیز و تخت‌سیـز بیر پادشاه کیمی دولاناردیـلار. اؤزلری محکمه قوروب محاکمه ائدهر و اؤزلری جزالاندیـراردیـلار. بو ائل واختیـندا سیاسی بیر قوٍوه کیمی سایا آلیـنیـردی. بیرینجی دوٍنیا محاربه‌سی اثناسیـندا آلمانلی‌لاردان طرفدارلیـق ائدهرک اینگیلیس‌لرله ساواشا گیردیلر. ایران مشروطیتی انقلابیـندا مشروطه‌چیلردن حیمایت ائتدیلر. نهایت ۱۳۳۲-جی ایلده ایرانیـن مشهور باش ناظیری (نخست وزیری) دوکتور مصدق‌دن حیمایت ائدیردیلر. لاکین او (مصدق) شاه رئژیمی‌نین الی‌ایله (آمریکانین یاردیـمی‌ایله) سالینـیب حبسه آلیـندیـقدان سونرا قاشقایی ائلی (ائلخانیسی) ایله دؤلت آراسیندا گرگین‌لیک یاراندی. ائلین سون ائلخانیسی اولان ناصرخان(محمدناصرخان) خاریجه‌یه قاچماغا مجبور اولدو. او زاماندان دا ائل‌خانی‌لیق و ائل‌بگلی‌لیک قالدیـریـلدی.
قشقایی‌لاریـن یایلاق و قیـشلاق ائتمه‌لری
قاشقایی‌لارین یایلاغا و قیـشلاغا گئتمه‌لری ائل اوٍچوٍن بؤیوک و حیاتی بیر حادثه ساییـلیـر. هر بیر شئیلری داواردان حاصیل اولان بو کؤچری ائل داییما یـئنی اوتلاقلار اوٍچوٍن حرکتده اولمالـیدیر. بو کؤچ ائتمک عئـینی حالدا توریست‌لر و یا خود آراشدیـریـجیـلار اوٍچوٍن ده چوخ محتشم بیر حادثه کیمی گؤروٍنوٍر. ایلده ایکی دفه بیر آی زامان سوٍره‌ن بو کؤچ قاشقایی‌لاریـن بوٍتوٍن وارلیـق‌لاریـدیـر. دنیز دالغاسی حرکتسیز قالسا اولوٍر کیمی اولدوقدا، قاشقایی‌لاردا کؤچمه‌یه بیلمزلر.
دفه‌لرله حکومت‌لر بو ائلی ضعیف‌لتمک اوٍچوٍن اونلاری زورلا تاختا-قاپی (بیر یـئرده ساکین اولماق) ائتمک اوٍچوٍن چالیـشدیـلار. بیر قیسمینی‌ده ساکین ائده بیلدیلر. لاکین اکثریت بو ایشه بویون قویمادیـلار. قاشقایی شاعیرلری بو موضوعودا چوخلو یانارلی شعرلر قوشموشلار. اونلار بو ایشه اؤلوٍم-دیریم مسله‌سی کیمی یاناشمیـشدیـلار.
قاشقایی ائلی‌نین یایلاق و قیشلاغی فارس کورفزیندن ایرانین مرکزی ساییلان اصفهان ایالتینهدک چکیلیر. اوٍست- اوٍسته قاشقایی‌لارین یایلاق- قیشلاقلاری ایرانین ۷ گوٍنئـی ایالت‌لرینی اؤرتمکده‌دیر. یایلاقلاری اصفهان ایالتی ایله چهارمحال بختیاری ایالتینده اولدوغو حالدا قیـشلاقلاری فارس، خوزستان، کهکیلویه و بویراحمد و بوشهر ایالت‌لرینده واقع اولور.
یایلاغدا هر بیله‌نین و بونکونون اؤزل و بللی یایلاقلاری واردیـر. قیـرخ ایل بوندان اول ایران دؤلتی بوٍتوٍن اوتلاقلاری «ملی» اعلان ائتمیش, سونرا هر بیله‌یه داوارلاری‌نیـن سایی و تاریخی سابیقه‌لری اوٍزره اوتلاق وئریلمیشدیر.
قاشقایی‌لاریـن اوزل شهرلری ایسه بونلاردان عبارتدیر:
-آباده، اقلید، سمیرم،شاهرضا، فیروزآباد، قیـشلاقدا ایسه شیراز، قیر، کازرون، بوشهر…
قاشقایی‌لار کؤچرکن هر بونکونون «بیله»لری بیرلشهرک بیرلیکده کؤچرلر. بو کؤچمه‌لرده گوٍن به گوٍن آرتماقدا اولان ایستر کؤچ یولوندا، ایستر یایلاق و قیـشلاقدا چتین‌لیک‌لرله اوٍز به اوٍز اولورلار.
قاشقایی‌لاریـن اسکان اولموشلاری
دئدیییمیز کیمی، ایران دؤلتی خصوصی ایله شیراز(فارس) والی‌لری ایله بو ائل آراسیندا داییما اختلاف و گرگین‌لیک‌لر اولموش و ائل حکومت طرفیندن زور آلتیـندا قالمیـشدیـر. نئجه‌کی ۱۲47- جی هیجری قمری ایلینده فارس والیسی «مشیرالممالک» قاشقایی‌لاری چوخ داردا قویدوقدا ائل آجیـق ائله‌ییب کرمان ایالتینه کؤچدوٍ. بیر ایل سونرا «مشیر» ایشدن آلیـندیـقدا وطن‌لرینه قاییـتدیـلار. اودور کی, ایستر ایران حکومتی، ایستر فارس والیسی داییما بو ائلی کؤچدن ساخلاییـب، بیر یـئرده اسکان ائتمهیه چالیـشمیـشدیـلار. بو آرا-سیـرا تکرار اولان حادثه نتیجه‌سینده بعضی طایفالار تاختا-قاپی (اسکان) اولماغا مجبور اولموشدولار.
او طایفا‌لاریـن آدلاری بئله‌دیر: چرکس (قالا آلان معناسیـنادیـر)، دده قایـیلی، فیلی، جنگی(زنگی یا زنگییه), خلج، کئیی، جامه‌بزرگ‌لی، ذوالقدر،چیچک‌لی، مارگماری، اورگلو، سالور،موصلی، آغ ائولی، (بایات آغ ائولی تیره‌سیندن)، اینانلو،صلاحلی، (بیات قارا ائلی طایفاسیندان)، چییانلی… و س.
بونونلا بئله قاشقایی‌لار داییما یـئرلشیک یاشاییشی قیـنامیـش و بیر یـئرده قالانلاری تات(فارس) دئـیه قارغیـمیـشلار. بیر آتا سؤزوٍ ده واردیـر دئـیه‌رلر: «بیر اوبایلان کؤچ، مینگ اوبایلان قالما».
قاشقایی‌لاریـن دیللریندن علاوه ظاهیری و جیسمی شکیل‌لری ده آذربایجانلیـلارا و آنادولو خالقیـنا بنزه‌ییرلر. حسن پیرنیا قاشقایی خانلاری‌نیـن آغ قویونلو سوٍلاله‌سیندن اولوب، فارس ایالتینه گلدیکلرینی ده قئـید ائدیر.
خمسه ائلی، قاشقایی‌لاریـن رقیبی
قاشقایی ائلی هر دؤنمده بیر سیاسی و اقتصادی قدرت کیمی ساییلمیـشدیـر. ائلین قدرتی هم دؤلتی هم ده فارس حکومتینی قورخویا دوٍشوٍروٍردوٍ. اونلار داییما بو ائلی ضعیفلتمهیه و اونو تاختا- قاپی ائتمهیه چالیـشاردیـلار. داییما آرالاریـندا گرگین‌لیک اولاردی 1۲74- جوٍ قمری ایلینده، قاجار شاهی «ناصرالدین شاه» اصفهانا ائتدییی سفرینده بو ائلین قدرتیندن وحشت ائدهرک، اینگیلیس‌لرین گوستریشلری ایله، قاشقایی‌لاریـن موٍقابیلینده بیر آیری قدرتلی ائل توپلومو یاراتماق فیکرینه دوٍشدوٍ.
شیراز ریجال‌لاریـندان اولان مشیر(مشیرالملک) آدلی بیری‌نین باشچی‌لیـغی‌ایله 5 طایفادان عبارت اولان بیر ائل توپلوسو دوٍزلیندی. آدیـنی دا خمسه (عربجه خمسه 5 معناسیـندادیـر) قویدولار. بو بئش طایفانیـن اوٍچوٍ (بهارلو، اینانلو، نفر) توٍرک دیللی 4- جوٍسوٍ (بصیری) فارس و 5- جیسی عرب آدلی و عرب دیللی‌دیر. بو بولوٍک ایندی فارس ایالتی‌نین دوغو (شرقی) بؤلگه‌سینده یاشاماقدادیـر.
مآخذ
۱- زبان ترکی قشقایی، مردانی، قم 1380، ص 46
۲- فارسنامه ناصری، م فسائی، تهران 1314 قمری، ص 31۲
۳- همن قایناق, ص ۲13
۴- جغرافیای سیاسی، م کیهان، تهران 1351
۵- توپونیم= مکان آدلاری
۶- ائتنونیم= شخص آدلاری
۷- تاریخ ایران باستان، پیرنیا، تهران
۸- تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، دکتر جواد هیئت، تهران 1365
۹- بخارای من، م. بهمن بئگی، تهران 1368(چاپ دوم)
۱۰- یازارین شخصی یادداشلاری
11 -Persia Land Reform , Anlembtan , London , 1969
منبع:
آذری- ائل‌دیلی و ادبیاتی فصلنامه‌سی- نومره 13
