قاشقايي ائلي و توٍرکلري حاققيـندا
مير هدايت حصاري
قاشقايي ائلي ايرانيـن ان اؤنملی و ان تانـينمـيش و حال- حاضيـردا «بختياري» ائليندن سونرا ايرانيـن ان بؤیوک ائلي ساييـلماقداديـر. بو ائل تاريخ بويو ايرانيـن سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوروموندا تأثيرلي اولموشدور. بو ائلين نه زامان و هارادان ايرانيـن گوٍنئـيينده اولان اينديکي «فارس» ايالتينه گلمه‌سينه عايد بير-بيرلري ايله فرقلي اولان چئشيدلي فيکيرلر وارديـر. بو ائلين تاريخده موٍختليف: «قاشقاي، قاشقايي (قشقايي)، قاچقايي، قايي، کئشانلي، قايـيـن، قايـيـق، دده قايي، آغ قايي، ساک(ساغ)قايي، شاهيلي» و س. کيمي آدلاري اولموشدور.1
قاشقايي ائلي‌نين آديـني شاهيلي(شاييـلي) آدي ايله ايلک دفه تيموري‌لر دؤنمينده و قاشقاي آديـني ايسه آنجاق صفوي‌لر دؤوروٍنوٍن سونلاريندا, هيجري 11-جي (ميلادي 17-جي) عصرده گؤروٍروٍک.
قشقاي (قاشقاي) آدي‌نيـن هارادان گلمه‌سي باره‌ده ده بير چوخ فيکيرلر واردير. بير نئچه‌سينه ايشاره ائديريک.
1- قاشقا (آنلي آغ آت) کلمه‌سيندن آليـنميـشديـر. چوٍنکي اونلارين آتلاري چوخلوقدا قاشقا اولارميـش. (قاشقا آتلي، قاشقاتلي، قاشقايـيلي، قاشقايي)۲
۲- ميرزا حسن فسايي «فارسنامه ناصري» آدلي اثرينده يازيـر کي, «بو ائل اؤنجه قافقازدان ساوه‌يه گليب، اورادا ساکين اولان خلج توٍرکلري ايله بيرليکده ياشاميـشدير. سونرا اونلارلا قانلي دوٍشهرک (آدام اؤلدوٍره‌رک) قاچماغا مجبور اولوب، فارس ايالتينه گئتميشدير. اونا گؤره اونلارا قاچقاي يعني (فراري) دئميشلر.»3
قشقايي‌لرين خلج توٍرکلري ايله ايلگيلي اولماقلاريني ظن ائتمک چتين دئـييل. چوٍنکي ايندي ده قشقايي ائلي‌نين بير تيره‌سي‌نين آدي خلج‌دير. نظره گلير کي, کئچميشده اورادا ايکي خلج و قشقايي آدلي ائل اولموش, لاکين سونرا بو ايکيسي بيرلشهرک هاميـسي قشقايي آدلانميـشلار.
۳- بعضي‌لري بو کلمه‌نين «کاشغر» شهري‌نين آديـندان آليـنديـغيـنا اينانيـرلار. «مسعود کيهان» يازيـر کي, «قره تاتار (قره ختايي) ائلي‌نين بير طایفاسي سلجوقلار حاکيميتي زاماني توٍرکوٍستانا کئچره‌ک «کاشغار»دا ساکين اولدولار. خارزمشاه‌لار دؤنمي اونلار چوخ گوٍج قازانميـشلار. فارس اتابکي سعدبن زنگي خارزمشاه‌لار و قارا ختايي‌لار طرفيندن يـئنيليب (شيکست يـئييب) اونلارلا صوٍلح قوردوقدا خارزمشاه قاشغاردا ساکين اولان قارا ختايي‌لاردان ۲۰ مين کيشي سعدبن زنگييه وئرهرک فارس ايالتينه گوندردي. اونلار اوّلجه کاشغري (قاشغارلي) و سونرا قاشقايلي و قاشقايي آدلانديـلار.»4
بير آيري روايـته گؤره ايسه خلج‌لر و اوغوزلار سولطان محمود غزنوي دؤنمينده (هيجري 4- جوٍ و ميلادي 10- جو عصر) خوراساندا و مرو طرفينده اولوب، سونرا سولطان محمود ايله آنلاشماديـقدا (يولا گئتمهديکده) اونلاريـن بير قيسمي کرمانا، بير حصه‌لري آذربايجانا و دياربکيره کؤچدوٍلر. کرمانا گئدن اوغوزلار و خلج‌لر سولطان محمود طرفيندن تعقيب اولدوقلاريـنا گؤره اصفهانا کؤچهرک اورانيـن گوٍنئـيينده‌کي اوتلاقلاريـنا کئچيرلر. اونلار يوللاري‌نيـن اوٍستوٍنده «زاگرس» داغلاري‌نيـن اتهيينده ساکين اولدولار. قاشقايي‌لاريـن «فارسيـمدان(ايمور)، قالازن، دوققوزلو(شش بلوکي)، نئيمدي، عراقي و س. ايلک مهاجرلريندن اولموش, سونرا دا او بيري توٍرک طایفالاري خصوصيله توٍرک باشچيـلاريـندان اولان «ياغمير» سولطان مسعود طرفيندن اؤلدوٍروٍلدوٍکده، شوريش اولوب بعضي توٍرک طایفالاري گليب، قاشقايي ائلينه قوووشموشدولار.»
۴- بو آد «کش» شهري‌نين آدي ايله اوغوزلاريـن ۲۴ طایفاسيـندان اولان «قايي» کلمه‌سيندن دوٍزلميشدير. کش= قالا و قايي= مؤحکم معناسيندا اولدوغو اوٍچوٍن «کش قايي» يا قاشقايي مؤحکم قالا معناسيـنداديـر.
۵- بير آيري فيکير ده بودور کي, بو آد (و ائل) قديملردن او بؤلگه‌ده اولان توٍرک خالقلاري «مثلن: کاسلار» و يا خود «ساک‌لار»(ساکايي‌لار) و يا خود اونلارين يوردلاري ايله ايلگيلي‌دير.
بونلاردان باشقا فيکيرلري ده گؤرمک اولور؛ لاکين بو آدين 17 يوٍز ايلليکده (ميلادي) بيردن- بيره تاپيـلماسي اونون اوّلجه باشقا بير آد يا خود تشککوٍل آلتيـندا اولدوغونو ذهنه گتيرير.
هر حالدا بئله آنلاشـيلير کي, بو آد اوغوزلارين ۲۴ بويوندان بيري اولان «قايي» طایفاسي ايله ايلگيلي اولمالـيدير. قاش(قاچ) کلمه‌سي‌نين قاشقايي شيوه‌سينده «قاچان»، چابوک معناسيندا اولدوغونو نظره آلديقدا قاشقايي «چابوک قايي» معناسيندا اولمالـيدير.
قاشقايي و قايي و ساييره اوغوز توٍرکلري‌نين طایفالاري آدلاريني اينديکي ايران توپونيم‌لرينده(۵ ) و ائتنونيم‌لرينده(6) گؤرمک اولار. مثلن گوٍنئـي آذربايجانـين مشهور شاعيري شهرياريـن وطني اولان «عباس» ماحالي‌نيـن 44 کنديندن بيري‌نين آدي «قاشقاي» دير. ها بئله «قارليـق، قيپچاق، قاجار، ايگدير، آغاجاري، سالور، اوغوزلو…» کيمي کند آدلاريني گؤرمک اولار. يا خود «قم» شهري اطرافـيندا خلج‌لرين ياشاديقلاري بؤلگه‌يه «خلجستان» دئـييلير.
تاريخه گؤره قشقايي طایفالارينـين بعضي‌لري چوخ قديمدن اورادا اولموشدور. مثلن: فارسيـمدان(فارسي ماددان) طایفاسي‌نيـن ماد(ميديا) اؤلکه‌سي‌نين طایفالاريـندان بيري اولدوغو ظن اولونور. يا خود اينديکي «عمله» طایفاسينين بير تيره‌سي سايـيلان «شاهيلي»(شاييـلي) واختي ايله اؤزوٍ بؤیوک بير طایفا اولوب قاشقايي ائلي‌نين تمل داشيني قويانلاردان بيري اولموشدور. (شايـيلي همن قايـيلي دئمکدير.)
بو روايتلردن بو نتيجه‌ني اله آلماق اولار :
1- قاشقايي‌لار اوغوز بويلاريندان بيري اولان قايي طایفاسي ايله ايلگيلي اولوب، بير زامان قفقازدا اولوب، سونرا گوٍنئـيه ساري کؤچموٍشلر.
ايران تاريخچي‌سي «حسن پيرنيا» بئله يازمـيشدير: «ايندي ده قافقازدا ۲۰ مين خانه‌لي قاشقايي آدلي بير بوي ياشاماقدادير. حتتا دربند داغلاري‌نين قايالاري‌نين توٍرکجه يازيلميش بير کتيبه‌سينده بئله دئـيير:«بورادا قاشقايي ائلي اگلنمهدهدير». بونلار اوزون مدت آذربايجاندا ساکين اولموش و آذربايجان خالقي ايله ياخيندان ايلگيلي اولموشلار.»
قاشقايي‌لارين ديللري و فولکلورلاري آذربايجان ديلي و آنادولو شيوه‌سي و فولکلورلاري ايله عئـينيدير. اونلارين دا آذربايجاندا اولدوغو کيمي عاشیقلاري وار و چگور دئـييلن ۷ سيملي سازلاري ايله ائل ايله يايلاق و قيشلاغا کؤچهرک, بويلاريني اوخشايارلار.
بعضي روايتلر قاشقايي‌لارين دوغو سمتيندن (شرقدن) فارس بؤلگه‌سينه گلمه‌لريني ادعا ائديرلر. بونو قبول ائتسه‌ک اونلار آذربايجاني گؤرمه‌ميش اولارلار. بئله اولسا اونلارين ديللري‌نين و فولکلورلاري‌نـين آذربايجانلا بير اولماسيني توجيه ائتمک اولماز, بير حالدا کي, بو اوخشايـيش او قدهر ياخيندير کي, اونلارين آذربايجاندا اولمالاري و آذربايجان خالقي ايله بير اولماقلارينا هئچ شوٍبهه يـئري قويماييـر. دوٍزوٍ بودور کي, قشقايي‌لار آذربايجاندان و آنادولودان آيريلميشلار و اوزون مدت‌ده خلج‌لرله بير يـئرده ياشاميـش و نه ايسه اورادان فارس ايالتينه کؤچموٍش و قرن‌لرديرکي, اورادا يايلاق و قـيشلاق ائـتمهدهديلر.
ايرانشهر دايرﺓالمعارفينده ده يازيـرکي, قشقايي‌لار اولجه قافقازدا (قوزئـي آذربايجاندا) اولوب سونرا گوٍنئـي آذربايجانا و سونرا کيچيک آسيايا (آسيا-ي صغير يا آنادولو) کؤچوٍب هر ايکي يـئرده اوزون مدت ياشايـيب، سونرالار فارس ايالتينه گليب چيـخميـشديـلار.
قاشقايي ائلي‌نين قورولوشو
قاشقايي(قشقايي) عنوانيـني ايلک دفه 1135- جي ايلده صفوي‌لر سوٍلاله‌سي دييشرکن تاريخده گؤروٍروٍک. بو ائلي او زامان «کهکيلويه» افشارلاري سيـراسيـندان چيـخاريـب و فارس ايالتينده ياشاماقدا اولان بير نئچه توٍرک اويماقلاري ايله اوز باشچيـليـغي آلتيـندا بيرلشديريب، قدرتلي بير سیاسی و اجتماعی و اقتصادی قورولوش کيمي اورتايا چيخاران «امير قاضي شاهيلي» آدلي بير شخص اولموشدور. بو ائلين ايلک ائلخانيسي «جاني‌خان» آدي ايله تاريخده ثبت اولموشدور.
بو ائل اينديليکده 6 اصلي طایفا و بير نئچه کيچيک طایفالاردان تشکيل اولور. هر طایفا بير نئچه «تيره»، هر تيره بير نئچه بنکو(بونکو) و هر بونکو بير نئچه «بيله»(بيلک=قول) و هر بيله بير نئچه «خانه‌لي»- دن تشکيل اولور. هر بيله‌نين بير آغ ساققالي، هر تيره‌نين بير کت‌خوداسي و هر طایفانـين کئچميشده بير کلانتري اولوردو. باشدا ايسه ائلخاني و اونون ناييبي اولان «ائل بگي» دوروردو. (ايندي ايسه ائلخاني و ائل بگي و کلانتر يوخدور.)
ائلين کئچيمي داوارلار ايله‌دير. هر خانه‌لي اوز داوارلارينا ماليک اولدوغو حالدا، اوتلاماقلاري تيره‌نين سوٍروٍسوٍ ايله بيرليکده اولور.
«بيله» ائلين اصلي واحيدي‌دير و گوٍنده‌ليک اقتصادی فعالييت‌لرده چوخ اهمييتي وارديـر. «بيله» بير نئچه خانه‌لي‌دن تشکيل اولور. اونلار يايلاقدا، قيـشلاقدا و کؤچده بير يـئرده اولوب، بيرليکده ياشايارلار.
قاشقايي‌لاريـن 6 اصلي طایفاسي‌نيـن آدلاري
1- فارسيـمدان(فارساماددان)- بو طایفانيـن اينديليکده ۲۵ تيره‌سي واردير. بو بويا «ايمور» دا دئـييرلر. بو طایفا او بيري طایفالاردان قديم‌دير. اوندا اولان «ماد» کلمه‌سي اولسون کي, ماد(ميديا) اؤلکه‌سينه عايددير. بو طایفانين دانيـشيـق شيوه‌سي آذربايجان و آنادولو ديلينه داها ياخيـنديـر.
2- عمله اويماغي(بويو)- بو اويماغين 47 تيره‌سي واردير. ائلخاني‌نين قوللوقچولاري و گوزتچي‌لري بو اويماقدان اولاردي. بو طایفا اوّلجه «ممسني» ائلينه تابع ايميش. سونرا اونلارلا اختلاف تاپديـقدا آيريـلاراق فارسيمدان اويماغيـنا ياپيـشميـش, داها سونرا اؤزوٍ بؤیوک بير طایفا شکلينه دوٍشموٍش، ايندي ده آلتي اصلي طایفانيـن بيري کيمي ساييـليـر.
3- دره‌شوري (دره شورلو)- بو اويماغيـن 51 تيره‌سي وارديـر.
4- شش بلوکي (قورد)- بو اويماغيـن ۲۰ تيره‌سي وارديـر.
5- بؤیوک کشکولي (کئش گوللوٍ)- بو اويماغيـن 47 تيره‌سي وارديـر.
6- کيچيک‌کشکولي (کئش گوللوٍ)- بو اويماغيـن ۱۷ تيره‌سي وارديـر. بو تيره‌لرين بعضي‌لري‌نين آدلاري اورخون داش يازيـلي آبيده‌لرينده ده گؤروٍنوٍر.
قاشقايي‌لاريـن بو 6 بؤیوک طایفالاريـندان علاوه اينديليک بير نئچه آيري طایفالاري دا اهميتلي گؤروٍنوٍرلر. او جوٍمله‌دن بونلاري آد چکمک اولار. بونلار چوخلوقدا طایفا باشچي‌لاري‌نيـن آدلاري ايله تانيـنيـرلار. مثلن: قاراجا- صفي‌خانلي- رحيمي- عملهي شيباني- نقدعلي- لبو محمدي- پيرسلامي- درازي- عبداللهي…
قاشقايي خانلاري بير زامان ائل ايچينده تاجسيز و تخت‌سيـز بير پادشاه کيمي دولانارديـلار. اؤزلري محکمه قوروب محاکمه ائدهر و اؤزلري جزالانديـرارديـلار. بو ائل واختيـندا سیاسی بير قوٍوه کيمي سايا آليـنيـردي. بيرينجي دوٍنيا محاربه‌سي اثناسيـندا آلمانلي‌لاردان طرفدارليـق ائدهرک اينگيليس‌لرله ساواشا گيرديلر. ايران مشروطيتي انقلابيـندا مشروطه‌چيلردن حيمايت ائتديلر. نهايت ۱۳۳۲-جي ايلده ايرانيـن مشهور باش ناظيري (نخست وزيري) دوکتور مصدق‌دن حيمايت ائديرديلر. لاکين او (مصدق) شاه رئژيمي‌نين الي‌ايله (آمريکانين يارديـمي‌ايله) سالينـيب حبسه آليـنديـقدان سونرا قاشقايي ائلي (ائلخانيسي) ايله دؤلت آراسيندا گرگين‌ليک ياراندي. ائلين سون ائلخانيسي اولان ناصرخان(محمدناصرخان) خاريجه‌يه قاچماغا مجبور اولدو. او زاماندان دا ائل‌خاني‌ليق و ائل‌بگلي‌ليک قالديـريـلدي.
قشقايي‌لاريـن يايلاق و قيـشلاق ائتمه‌لري
قاشقايي‌لارين يايلاغا و قيـشلاغا گئتمه‌لري ائل اوٍچوٍن بؤیوک و حياتي بير حادثه ساييـليـر. هر بير شئيلري داواردان حاصيل اولان بو کؤچري ائل داييما يـئني اوتلاقلار اوٍچوٍن حرکتده اولمالـيدير. بو کؤچ ائتمک عئـيني حالدا توريست‌لر و يا خود آراشديـريـجيـلار اوٍچوٍن ده چوخ محتشم بير حادثه کيمي گؤروٍنوٍر. ايلده ايکي دفه بير آي زامان سوٍره‌ن بو کؤچ قاشقايي‌لاريـن بوٍتوٍن وارليـق‌لاريـديـر. دنيز دالغاسي حرکتسيز قالسا اولوٍر کيمي اولدوقدا، قاشقايي‌لاردا کؤچمه‌يه بيلمزلر.
دفه‌لرله حکومت‌لر بو ائلي ضعيف‌لتمک اوٍچوٍن اونلاري زورلا تاختا-قاپي (بير يـئرده ساکين اولماق) ائتمک اوٍچوٍن چاليـشديـلار. بير قيسميني‌ده ساکين ائده بيلديلر. لاکين اکثريت بو ايشه بويون قويماديـلار. قاشقايي شاعيرلري بو موضوعودا چوخلو يانارلي شعرلر قوشموشلار. اونلار بو ايشه اؤلوٍم-ديريم مسله‌سي کيمي ياناشميـشديـلار.
قاشقايي ائلي‌نين يايلاق و قيشلاغي فارس کورفزيندن ايرانين مرکزي ساييلان اصفهان ايالتينهدک چکيلير. اوٍست- اوٍسته قاشقايي‌لارين يايلاق- قيشلاقلاري ايرانين ۷ گوٍنئـي ايالت‌لريني اؤرتمکده‌دير. يايلاقلاري اصفهان ايالتي ايله چهارمحال بختياري ايالتينده اولدوغو حالدا قيـشلاقلاري فارس، خوزستان، کهکيلويه و بويراحمد و بوشهر ايالت‌لرينده واقع اولور.
يايلاغدا هر بيله‌نين و بونکونون اؤزل و بللي يايلاقلاري وارديـر. قيـرخ ايل بوندان اول ايران دؤلتي بوٍتوٍن اوتلاقلاري «ملی» اعلان ائتميش, سونرا هر بيله‌يه داوارلاري‌نيـن سايي و تاريخي سابيقه‌لري اوٍزره اوتلاق وئريلميشدير.
قاشقايي‌لاريـن اوزل شهرلري ايسه بونلاردان عبارتدير:
-آباده، اقليد، سميرم،شاهرضا، فيروزآباد، قيـشلاقدا ايسه شيراز، قير، کازرون، بوشهر…
قاشقايي‌لار کؤچرکن هر بونکونون «بيله»لري بيرلشهرک بيرليکده کؤچرلر. بو کؤچمه‌لرده گوٍن به گوٍن آرتماقدا اولان ايستر کؤچ يولوندا، ايستر يايلاق و قيـشلاقدا چتين‌ليک‌لرله اوٍز به اوٍز اولورلار.
قاشقايي‌لاريـن اسکان اولموشلاري
دئديييميز کيمي، ايران دؤلتي خصوصی ايله شيراز(فارس) والي‌لري ايله بو ائل آراسيندا داييما اختلاف و گرگين‌ليک‌لر اولموش و ائل حکومت طرفيندن زور آلتيـندا قالميـشديـر. نئجه‌کي ۱۲47- جي هيجري قمري ايلينده فارس واليسي «مشيرالممالک» قاشقايي‌لاري چوخ داردا قويدوقدا ائل آجيـق ائله‌ييب کرمان ايالتينه کؤچدوٍ. بير ايل سونرا «مشير» ايشدن آليـنديـقدا وطن‌لرينه قاييـتديـلار. اودور کي, ايستر ايران حکومتي، ايستر فارس واليسي داييما بو ائلي کؤچدن ساخلاييـب، بير يـئرده اسکان ائتمهيه چاليـشميـشديـلار. بو آرا-سيـرا تکرار اولان حادثه نتيجه‌سينده بعضي طایفالار تاختا-قاپي (اسکان) اولماغا مجبور اولموشدولار.
او طایفا‌لاريـن آدلاري بئله‌دير: چرکس (قالا آلان معناسيـناديـر)، دده قايـيلي، فيلي، جنگي(زنگي يا زنگييه), خلج، کئيي، جامه‌بزرگ‌لي، ذوالقدر،چيچک‌لي، مارگماري، اورگلو، سالور،موصلي، آغ ائولي، (بايات آغ ائولي تيره‌سيندن)، اينانلو،صلاحلي، (بيات قارا ائلي طایفاسيندان)، چييانلي… و س.
بونونلا بئله قاشقايي‌لار داييما يـئرلشيک ياشاييشي قيـناميـش و بير يـئرده قالانلاري تات(فارس) دئـيه قارغيـميـشلار. بير آتا سؤزوٍ ده وارديـر دئـيه‌رلر: «بير اوبايلان کؤچ، مينگ اوبايلان قالما».
قاشقايي‌لاريـن ديللريندن علاوه ظاهيري و جيسمي شکيل‌لري ده آذربايجانليـلارا و آنادولو خالقيـنا بنزه‌ييرلر. حسن پيرنيا قاشقايي خانلاري‌نيـن آغ قويونلو سوٍلاله‌سيندن اولوب، فارس ايالتينه گلديکلريني ده قئـيد ائدير.
خمسه ائلي، قاشقايي‌لاريـن رقيبي
قاشقايي ائلي هر دؤنمده بير سیاسی و اقتصادی قدرت کيمي ساييلميـشديـر. ائلين قدرتي هم دؤلتي هم ده فارس حکومتيني قورخويا دوٍشوٍروٍردوٍ. اونلار داييما بو ائلي ضعيفلتمهيه و اونو تاختا- قاپي ائتمهيه چاليـشارديـلار. داييما آرالاريـندا گرگين‌ليک اولاردي 1۲74- جوٍ قمري ايلينده، قاجار شاهي «ناصرالدين شاه» اصفهانا ائتدييي سفرينده بو ائلين قدرتيندن وحشت ائدهرک، اينگيليس‌لرين گوستريشلري ايله، قاشقايي‌لاريـن موٍقابيلينده بير آيري قدرتلي ائل توپلومو ياراتماق فيکرينه دوٍشدوٍ.
شيراز ريجال‌لاريـندان اولان مشير(مشيرالملک) آدلي بيري‌نين باشچي‌ليـغي‌ايله 5 طایفادان عبارت اولان بير ائل توپلوسو دوٍزليندي. آديـني دا خمسه (عربجه خمسه 5 معناسيـنداديـر) قويدولار. بو بئش طایفانيـن اوٍچوٍ (بهارلو، اينانلو، نفر) توٍرک ديللي 4- جوٍسوٍ (بصيري) فارس و 5- جيسي عرب آدلي و عرب ديللي‌دير. بو بولوٍک ايندي فارس ايالتي‌نين دوغو (شرقي) بؤلگه‌سينده ياشاماقداديـر.
مآخذ
۱- زبان ترکي قشقايي، مرداني، قم 1380، ص 46
۲- فارسنامه ناصري، م فسائي، تهران 1314 قمري، ص 31۲
۳- همن قايناق, ص ۲13
۴- جغرافياي سياسي، م کيهان، تهران 1351
۵- توپونيم= مکان آدلاري
۶- ائتنونيم= شخص آدلاري
۷- تاريخ ايران باستان، پيرنيا، تهران
۸- تاريخ زبان و لهجه‌هاي ترکي، دکتر جواد هيئت، تهران 1365
۹- بخاراي من، م. بهمن بئگي، تهران 1368(چاپ دوم)
۱۰- يازارين شخصي يادداشلاري
11 -Persia Land Reform , Anlembtan , London , 1969
منبع:
آذری- ائل‌دیلی و ادبیاتی فصلنامه‌سی- نومره 13