چین شعری‌نین دونیاسی
ع. سلامی
چين شعرينين دونياسينا باش وورماق ايسته‌ينلر 3000 ايل بوندان قاباق زمانلارا دؤنملي اولاجاقلار. بو او زاماندير کي، چين شعرينين ايلکين قايناقلاريندان بيري اولان ”ماهنيلار کتابي“ خلق طرفيندن يارانيب و کوتله‌لر آراسيندا ياييلماقدادير. بو کتاب سونرالار 6-5 جي يوزايلليک‌لرده (ميلاددان قاباق) کنفوسيوس طرفيندن دوزليش آپاريلميش و چين اؤلکه‌سينده ياشايان انسانلارين ملي ادبي آبيده‌سي کيمي تانينميشدير. بو کتابدا توپلانان شعر و ماهنيلار بوتون تاريخ بويونجا سئويله‌رک اوخونموش و اوزاق يوزايلليک‌لري کئچه-کئچه، نسيلدن- نسيله اؤز درين ايزلريني شعر و ادبياتدا بوراخميشدير.
چين ادبياتيندان سؤز ائتديييميزده سارايين و حاکم چئوره‌لرين بو ساحه‌ده کسگين رولونو اونوتماماليييق. چين ادبياتي تاريخينده آز شاعر تاپماق اولار کي، سارايدا اؤزونه بير يئر آچماغا و بير منصب صاحبي اولماغا جان آتماميش اولسون. بو يولدا يازيچي و شاعرلرين چکدييي آجي و آغريلار آز اولماميشدير. ”لي‌بو“ چين تاريخينين ان بؤيوک شاعري عؤمرونو آغير احتياج و يوخسوللوق ايچينده کئچيرميش اولسادا، بئله بير آرزودا اولماميشدير و بونودا استثنا بير حال سانماق اولار.
چين شعرينده، بير چوخ حاللاردا سؤز رسام بوياسي کيمي گؤز اؤنونده گؤرونمکده‌دير. باشقا سؤزله دئسک، شعر شاعرين گؤردويوندن سؤز آچمير، اونو بيرباشا گؤسترير و سؤزلر اؤنوموزده داغلارا، قايالارا، وطنه دوغرو يئلکن آچان اوجا بولودلارا و پامبوق اورماني آرديندان بويلانان دولو آيا دؤنور. بونونلادا شاعر سؤز رسامي کيمي بير صنعتچي کيمليييني قازانميش اولور. بيز بورادا شعرله رسمين ياخين قونشولوغونو دئييل، آيري- آيري بيچيملرده اولان و عيني جوهري داشييان صنعت اثري اولدوغونو گؤروروک. بير چوخ چين شعرينده شاعر سؤزلرينه بنزتمه‌لرله (تشبئه‌لرله) دئييل، گئرچه‌يين اؤزونده گيزلي اولان پوئزياني اوياتماقلا، شعر ديري وئره بيلير.
بئله‌ليکله سؤز گؤزوموزون اؤنونده گئرچه‌يين پوئتيک بيچيميني آلميش اولور. شاعرين سئودييي بير انسان آرتيق گئتميش و اوندان اوزاقلاشميشدير و بونون کدريني اوره‌يينده دويان شاعر بو آيريليغي سؤزلرين بوياسيلا ان ييغجام و ان جانلي بير بيچيمده رسم ائده بيلميشدير:
دالغالانيردي سولاردا آيين ايشيقلاري،
اوزانيردي قاييغين ساحيلده؛
ايندي بير جوت دورنا دورور قارانليقدا،
قوملار اوزه‌رينده، قاييغين اولان يئرده.
(گونگ سو)
و يا:
ساللانير ديواردان گاوالي بوداقلاري،
بو سويوقلاردا نه غريبدير چيچکلري!
قار سانماق اولاردي اونلاري
اولماسايدي اينجه قوخولاري.
(سو. دونگ- پو)
بير باشقا اؤرنک:
گونش باتدي؛ قارالدي اوزاق داغلار.
قالين قار آلتيندا يوخسول بير دام؛
چپرين آرديندا هورن بير ايت؛ من
بو گئجه
بو قارانليق قار دونياسيندا, بوردا
قالمالييام.
(لي‌او چانگ چينگ)
چين شعريني باشقا بير ديله چئويرمکده چتينليکلردن بيري اونلاردا اولان سيمبوللارين چوخلوغودور. بير چوخ حاللاردا هر بير اوت، هر بير چيچک، هر بير قوش و سايره… شعرده سيمبول اولاراق ايشلنميشدير کي، بونلاري آچيقلامادان شعرين دوغرو آنلاميني بيلمک‌ده مومکون دئييلدير.
بوتون خالقلاردا اولدوغو کيمي چين تاريخيده قانلي دؤيوشلر، سونسوز باسقينلار و چاليب چاپمالار تاريخيدير. بوتون بونلار اؤز عکسيني شعر و ادبياتدادا تاپميشدير. بير چوخ شعرلرين ماياسي انتقام، دوشمن قانيني آخيتماق، يوردونا اود وورماق و بو کيمي دويغولارلا يوغرولموشدور. بو سئچمه‌ده بو تئمادا اولان شعرلره گؤز یومولسادا آنا وطنین شرف و غروروندان، سربست‌لیک و باشی‌اوجالیقدان سؤز آچان شعرلر یئر آلمیشدیر.
اوزون ایللردن بری چین شعرینه بسلدیگیم سئوگی بو قوجامان شعر اورمانیندان آنجاق بیر نئچه آغاجلیق دیلیمیزه چئویره بیلمگه سبب اولدو، هم‌ده ایکینجی دیلدن! بوینو بوکوک یئتیم دیلیمیز بیزدن نه‌لر گؤزلمیر کی!!!
”ماهنيلار کيتابي“ ندان
(1000-700 ايل ميلاددان اؤنجه)
سيچوول ماهنيسي
بير سؤزوم وار آي سيچوول، دينله مني!
ايسته‌مم آرتيق، توخونما داريما!
اوچ ايل بويونجا بسلديم من سني
سندن بير ياخشيليق گؤرمه‌ديم آما.
آرتيق قاچيرام بو يئرلردن
باشقا بير اؤلکه دئيه گئديرم؛
بختيارليغي، سئوينجي توکنمه‌دن
اوردا آنجاق ياشاماق ايسته‌ييرم.
بير سؤزوم وار آي سيچوول، دينله مني!
اوغورلادين توخوملاريمي، دينمه‌ديم.
اوچ ايل بويونجا بسلديم من سني
سندن بير خوش سؤز بئله دينلمه‌ديم.
آرتيق اليندن قاچيرام، اوزاقلاردا
بير اؤلکه وار، شنليکلر دياري،
يوخدور آه چکيب قان توپورن اوردا
آخماز کيمسنين گؤز ياشلاري.
اونونلا
سپلنميش ماويلره
قارانقوشلار بيرم- بيرم.
يانيمدا بير گنج قادينلا
تارلالاردان، اوتلاقلاردان کئچيرم.
من دورورام، او گئدير،
اوزاقلاردا آرتيق ايتير.
ياناقلاريمدا گؤزياشلاري
گيلدير-گيلدير.
جو يوان(340-278 ايل ميلاددان اؤنجه)
سورغو
کيم ”باشلانغيج“دان سؤيله‌يه بيلدي؟
اولمادي کي بونو بيلن،
وارليغين ان ايلکي نده‌ايدي
گؤيله يئر هله بيرکن؟
بو قارما- قاريشيقليقدا بير يؤنمو
واردي؟
بير تملمي بو بورولغاندا؟
کيم گتيردي گئجه‌ني، کيم يانديردي
پارلاق ايشيقلاري بو تاواندا؟
هييه لينگ- يون(385-433)
دؤنوش
داغلاردا چاي کيمي ايشيل- ايشيل،
دونيا يئنيلشميشدي سحر ائرکن.
اونوتموشدوم يولومون اوزون اولدوغونو،
درين بير سئوينج ايچينده من.
سحر آچيلارکن چيخديم دره‌دن،
گونون باتماسيلا مينديم قاييغا.
ياماجلاردا ماوي کؤلگه‌لر گؤرونوردو
آخشام ايشيقلاريندا بولودلار
گئديردي اوزاغا.
سويون آيناسيندا لوتوس چيچکلري،
قارغيلار يان- يانا، سيخ- سيخ دايانيردي.
گؤروردوم قاياليقدا دوران کومامي،
قاييغيم ساحيله يان آليردي.
انسان يومشاقسا،
يونگولدور يوکو دونيانين،
بؤيوک بير سئوينجدير آج‌گؤزلوکله
هوسين اولماماسي؛
اي حياتين اکسيريني آرايانلار!
اورکده اولمالي اونون آرانماسي!
مئنگ هااوران(691-740)
بير ياي آخشاميندا
گونش ائندي بيردن داغ آردينا،
ياواشجا بويلاندي آي گؤل اوستونده.
داغينيق ساچلاريمدا آخشام کوله‌يي،
اوزانماق نه گؤزل بو آنلاردا
آچيق پنجره‌نين اؤنونده!
لوتوسلارين قوخوسو روزگاردا،
داملالار سوزولور بامبوقلاردان‌دا.
گؤزلدير چالماق قانونو شيرين- شيرين،
يوخ کي بير دوست، مني دينله‌يجک!
رؤيامدا قالدين بوتون گئجه‌ني،
بير من اولدوم بير سن، سونا دک.
لي بو(701-762)
بير قيزين باهار دوشونجه‌سي
زومرود ساپلاردير اوتلار ياندا،
اير توت آغاجي ياشيل بوداقلاريني قينده،
قيريلار اوره‌ييم بوردا چيليک-چيليک
سن اوزاقلاردا مني دوشوننده.
نه اوزلودور بو اسن باهار کوله‌يي!
سوخولور ايچه‌ري،
چيرپينير ايپک پرده‌ده.
لي يو- شن- هسو(8- نجي يوزايلليکده)
داغداکي کومام
توکه‌نير يول، بولودلارين بيتدييي يئرده.
اينجه آدديملارلا گئدير سولارلا باهار.
اوچوشور هاوادا کپنکلر کيمي
چيچکلرده؛
قانادلانير اوزاقلارا گؤزل قوخولار.
کومامين قاپيسي بير جيغيرا آچيلير.
دؤرد يانيم ياشيلليقدير؛
يارپاقلار آراسيندان
مني سالاملايان گونش،
کتابيما ساچيلير،
گؤزل ناخيشلار آلير پالتاريم اوندان.
فانگ يينگ(دوغ. 1914)
سئوگي
دولاشير سئوگيم داغدا بير آغاجا،
قوجاقلاييب اونونلا بيرلشيرم،
ساريليرام سيخ- سيخ کؤکلرينه.
ياشيللانير سئوگيم، بير آغاج اولور.
قاريشير سئوگيم داغدا چايا،
سو اولورام من‌ده، گولومسه‌ين
ساحيلين کناريندان آخيريق بيز.
آخاراق سئوگيم بير چاي اولور.
تسئنگ مين(دوغ. 1920)
سنينله‌يم
مقدس بئش داغلارين اوزه‌رينده
يئللر اسن گونه‌دک،
يانيندايام، سنينله‌يم؛
کؤرفزين ماوي کؤکسونده بولودلار
عکس ائدن گونه‌دک،
يانيندايام، سنينله‌يم؛
قيشدا آغ کلملرينين ياشيلليغي،
يايدا بيبرلرينين آل- قيرميزيليغي
سينميشدير آلتينا دريمين؛
آخار قانيمدا شيرين و دوزلو سولاري
قايالاردان قاينايان بولاقلارينين،
و دنيزله قوجاقلاشان کؤرفزينين.
”داش اورمان“ينداندير سوموکلريم،
”گؤي گؤل“ونون سولارينداندير اوره‌ييم؛
وويي داغلارينين آياغيندان گليب کئچن
او سيخ دومانلارينداندير دوشونجه‌لريم.
بوتون بونلار اولان گونه‌دک
يانيندايام، سنينله‌يم.
يوخ کي مني سندن قوپارا بيله‌جک،
سون نفسيمده اي وطن!
سنين قوينوندا بيته‌جک.
ني‌يو هان(دوغ. 1923)
قاييت مارال!
اوزاقلاردان
چوخ اوزاقلاردان
قاچاراق
قومرال- قيرميزي بير مارال گلير،
سيچراياراق اوچارجاسينا،
کئچير اورتاسيندان
قيزيل سونبول تارلالارين.
دايانميش اينانمادان باخير اونا
يول اوستونده انسانلاردا،
کيمينين گؤزله‌نيلمز
بير سئوينج وار باخيشيندا،
کيمينين بير حيرانليق،
کيمينينسه بير قايغي.
اي اوزاقلاردان قاچاراق
گلن مارال!
ندن بونجا گؤزل
و قيوراقسان؟
ندن بونجا صاف اورکلي
و هر سوچدان
سن ايراقسان؟
ندن بوراخدين داغلارداکي
او سيخ اورمانيني؟
تپه‌نين آياغيندا
کوللوقلار آراسيندا،
اللرينده اودلو سيلاحلاري
اووچولار دورموشلار ماريغا.
اي اوزاقلاردان گلن مارال!
قاييت آمان،
قاچ اوزاقلارا بورالاردان!
گونگ لي‌او(دوغ. 1927)
اوتانجاق آرزو
گلر جيران اؤروشلره اورکک- اورکک،
اوخشايا بيلمز کي
ان سئويملي بير ال اونو،
قاچار، اوزاقلاردا گيزلنرک،
اونا بنزر بو اوتانجاق آرزوم‌دا.
سونرا من قالارام و بيرده بو
آغريلارلا دولو اوره‌ييم،
قورخاقليقدير گوناهيم، بيليرم،
داها نه گيزله‌ييم!
شاو-يانک سيانگ (دوغ. 1933)
هاوا اوچون شعر
سن دوردوقجا، گؤز ووراجاق اولدوزلاردا،
ايشيل- ايشيل دالغالاردا،
سن منيم دوم- دورو دوستومسان،
سني گؤرمک اولماسادا
سن هرياندا وارسان.
ايشيق مندن اوزاقداکن،
من قاليرکن قارانليقدا،
انسانلاردا واريلماز اولونجا،
يالنيزليغي تا ايچيمده دويونجا،
سنيدين يوخوسوز گئجه‌لريمده
آلديغيم هر نفسيمده.
بوغولان آنلاريمدا بئله
سن مني يالنيز بوراخمادين،
بورنومون قانادلاريندا
دويدوردون اؤزونو،
آسلانيرکن حياتيم اينجه بير ساپدان
اوزاق اولمادين مندن بير آن.
سني بولانديرماق ايستييرکن
او کيرلي زندان،
سن اوخشادين سرين نفسينله
ياناقلاريمي،
دولدوردون قلبيمي اوميدايله،
دنيزدن اسن دوزلو و نملي
کولکلرين،
و اورمانلارلا بوزقيرلارين
اوزه‌ريندن گزن
ماوي دومانلارين.
يئريديم کوچلرده يالنيزجا،
گؤرورکن فنرلرين ايشيغيندا
سالخيم سؤيودلرين بوداغيندا چيچکلري
سانديم کي آنجاق بير صحنه‌دير،
اينانماديم گئرچک اولدوغونا،
بيردن بير اينام گولومسدي اورييمده
سن گتيرينجه منه باهارلا
ياسمنلرين قوخوسونو.
سني گؤرمک چتينسه‌ده
سن هر يئرده‌سن،
بير سؤز سؤيلمه‌دن، هر زامان
منيمله‌سن.
تک قويار مني بير گون کؤلگم‌ده
سن آنجاق مندن آيريلمازسان،
من آنجاق سندن آيريلمارام،
سن هر زامان منيمله‌سن، بيليرم
من هر زامان سنينله‌يم
لي‌او تسانگ يو( دوغ. 1935)
بوز دره‌سينده
يالنيز آغ قالميش بوتون رنگلردن.
قارلا بوز آلتيندا هر نه بير اولموشدور.
هامار و انگين قار اوز‌رينده گونشين
سولغون ايشيقلاري دونموشدور.
بو اؤلوم دئييل، بير آرادير آنجاق.
بو سويوقلار حياتين گوجونو
قوروياجاقدير.
ايتيرسه‌ده دؤرد فصيل هر بير ايزيني،
خيال گؤيونده اولدوزلار
قوجاق- قوجاقدير.
بلکه تاريخ ميليون ايللرجه
اونوتموش بو دره‌ني.
سونرا بير گون بوردا آياق ايزلري
گؤروندو.
ايستي نفسلر آغيزلاردا دؤنر چيچه‌يه،
بوردا حياتين اوره‌يي دؤيونور ايندي.
وانگ يي اکسين(دوغ. 1957)
بوشلوق
داغلاري چکدين و بولودلاري.
ندنسه داياندين اوزون- اوزون
قويا بيلمه‌دين فيرچاني بو بوش يئره.
بلکه قورخدوم
اوياتماق ايستمه‌دين
تاپماجا ايچينده بو تاپماجاني،
رؤيا ايچينده بو رؤياني!
سن بير آدديم گئري چکيليرکن
اوزاتدي قوشا قوللاريني
شام آغاجي بو بوشلوغا.