ديلده يـئنيچيليک
بهزاد بهزادي
ديل اجتماعی حياتـين اوست قورومو اولاراق اقتصادی, سیاسی, اجتماعی دهييشيکلرله بيرليکده دهييشير و انکشاف تاپير؛ علم و تئخنيکانـين ايرهليييشيايله زنگينلشير؛ قونشو خالقلار و دونيا خالقلاريله ايلگيلر واسطهسيله يـئني سؤزلر و ايفادهلری منيمسهيير.
ديل دورغون بير وارليق دئـييل, بلکه آرديجيل و قانونا اويغون انکشاف ائـتمکدهدير. اونا گؤرهده موجود ديللرين تملي اولان اسکي، کؤهنه و قديمي لغت و ديللر اؤزونه مخصوص بير بحث ديرکي, اونلاري اؤيرنمک و آراشديرماق متخصص ديلچيلرين ايشيدير.
بيز بورادا ديلين عمومی انکشاف خطيني ايضاح ائـتمک ايستهييريک.
انسانلارين اجتماعی قورولوشو يارانان زامانلاردان ديل اونسيت واسطهسي کيمي مئـيدانا گلير. هر کيچيک انسان گروپلاري, توپلوملاشماق اوچون ديل عنصرلريني ياراتماغا باشلايـير. گئـتديکجه کيچيک توپلوملار قونشولارلا قاريشيب سیاسی- اجتماعی قورولوشلار ياراديرلار؛ بو توپلومدا اشتراک ائدن گروپلارين ديللري بير- بيرينه قايـنايـيب- قاريـشـير و آنا ديللرين اساسي تشکيل تاپير. کؤچريليک, سیاسی حاکمیت بيرلييي, اقتصادی ايلگيلر, ديللرين بير- بيرينه قارشيليقلي تأثيريني گوجلنديرير, عموم خالق شفاهی ديلی وجودا گلير.
هر ديلده اولان چئـشيدلي لهجه و شيوهلر کئچميش انکشاف يوللاريـندان قالان آبيدهلردير. معین سیاسی- اقتصادی شرايطدن آسيـلي اولاراق لهجهلردن بيريسي, ديلده اوستونلوک قازانـير, عموم خالق شفاهی ادبي ديل تشکل تاپير. ايلکين يازيلي ادبي ديل عموم خالق و شفاهی ادبي ديلي اساسيـندا قورولور.
ادبي ديل گئـتديکجه اؤزونه مخصوص انکشاف يولو ايله ايرهليلهيير و ساراي و رسمي ديل سويهسينه يوکسهلرک, دانـيـشـيق ديل ايله باشقالاشير. شفاهی ديل و ادبي يازيلي ديل, هر بيري اؤز انکشاف يوللاريـنـي داوام ائديرلر. بئلهليکله ادبي يازيلي ديل, خالق ديليندن ائله اوزاقلاشـير کي, خالق اوچون اونو دوشونمک چتين و حتّا غیر ممکن اولور. بئله بير دورومدا ادبي يازيلي ديلده بير دؤنوشلوک اوز وئرير. گئرييه قايـيديش, ساده ديلده يازماق و خالق ديلينه اويغونلاشماق گئديشي باشلانـير.
مکتبلرين گئـنيشلنمهسي, يازماق و اوخوماغـين کوتلهويلشمهسي, کيتاب و مطبوعاتـين چوخ سايلي يايـيلماسي… ادبي يازيلي ديلين يـئني انکشاف دؤورونه سبب اولور. ادبي ديل خالق ديليندن ايلهام آلاراق سادهلشير و بديعي ايفادهلرين يارانـيلماسيـنا دوغرو ايرهليلهيير. بو مرحلهده يـئنيچيليك ديلده گوجلهنير.
قـيساجا دئديگميز ديلين انکشاف مرحلهلريني، فارس و آذربايجان ديللرينده، اؤتري بير باخـيـشلا، تطبيق ائدك:
اسكي فارسي ديللري بارهسينده آرتـيق دانـيشماق لازيم گلمير. بو ديللر عربلر استيلاسيـندان سونرا تاريخه قوووشدو. ايلك فارسجا ادبي ديل، سامانيلر مستقل حاکمیت قوردوقدان سونرا ديرچهليشه باشلايـير. خراسانـين شيمالي بولگهلرينده ياشايان فارس ديللي طایفالار آراسيندا «دري» لهجهسي اوستونلوك قازانـير، سامانيلر سارايـيندا ايلك فارسي شعرلر و نثر يازيلار «دري» لهجهسينده يارانـير و گئـنيشلهنير. گئـتديكجه دري لهجهسي ادبي و رسمي ديل سويهسينه یوکسلیر، بو ديل اينديده ياشاماقدادير.
رودكي-دن باشلاياراق فارس شعري ساده و خالق ديلينه ياخين، يابانچي لغت و ايفادهلردن اولدوقجا آريدير. لاكين زامان كئچديكجه يازيلي ادبي ديللرده حددن آرتـيق عربي و تورک سؤزلرین ايشلتمک, ادبي اثرلريني دولاشيق و آنلاشيلماز بير طرزده بيان ائـتمك, طنطنهلي ادبيات ياراتماغا سبب اولاراق، اونلاري دوشونمك خالق اوچون غیر ممکن اولدو. شعرده هندی سبك نثرده «تاريخ وصاف»، «دره نادري» كيمي كيتابلار، دولتي فرمانلار و مكاتبهلر بئله بير دورومون نمونهسيدير.
قاجارلار دؤوروندن، گئرييه قاييديـش، ساده ديلده يازماق باشلانـير. مشروطيت انقلابيندان سونرا يـئـني ديرچهليش دؤورونده ادبي ديل كوتلهويلشمك, سادهلشمك يولي ایله ايرهليلهيير.
آذربايجاندا اسكي زامانلاردا ياشايان التصاقي ديللر كوهنهلير، ايلك تورك طایفالارينـين آذربايجاندا تشكولو و سونراكي زامانلاردا مختلف تورك طایفالارينـين (خزرلر، قـيپچاقلار، اوغوزلار و…) آذربايجانا كؤچمهسيله، مختلف لهجهلي تورك و التصاقی ديل طایفالارين بيرگه ياشامالاري سبب اولوركي، عموم خالق آراسيندا ايلگي و اونسيت يارانماق گركلييي نتيجهسينده، عموم خالق ديلي بوتون بو ديل و لهجهلرين قايـنايـيب- قاريشماسيـندان، آنا تورك ديلي اساسيـندا، اوغوز- قـيپچاق لهجهسينين اوستونلويو اوزره تشكول تاپسين. شفاهی ادبي آذربايجان توركجهسي مئـيدانا گلير. يازيلي ادبي ديل بئله بير تمل اوزره عموم خالق ديلينه ياخـين يارانـير. «دهده قورقود کيتابي» و حسن اوغلو شعري بو مرحلهده ادبي ديلين سادهليگينه نمونهدير. بو زامان عرب و فارس ديللريندن گلمه سؤزلر اولدوقجا آزدير.
لاكين يازيلي ادبي ديل اوز انکشافـيندا، عربجهدن (ديني ديل اولدوغونا گؤره) و فارسجادان (رسمي ديل اولدوغونا گؤره) آشـيري اولاراق سؤزلر و ايفادهلردن فايدالانـير, بيان دولاشـيـق و دوشونولمز اولور. شاه اسماعيل ختايي و فضولي شعرلرينده عرب و فارسي سوزلرينين چوخلو ايشلنمهسي بئله دوورو سجيهلنديرير. البته ختايي و فضولي شعرلرينده ائله مصراعلار و بيتلرده وارديركي, اونلاردا بير كلمهده فارسجا و عربجه سؤز ايشلنمهميشدير.
صفويلر دؤورونده اوز وئرن اوچ حادثه و اونلارين ديل انکشافـيندا بوراخديـغـي ايزلري بئله سيرالاماق اولار:
ايراندا گئـنيش اؤلكهنين يارانماسي، مركزيلشميش حكومتين قورولماسي؛ شيمالي و جنوبي آذربايجان ديل بيرلييينين آرتـيق ياخـينلاشماسيـنا سبب اولور.
عثمانلي خلافتينين، ايران اؤلكهسينيده باشقا قونشو مسلمان اؤلکهلري كيمي اوزلرينه تابع ائـتمك سياستي و شاه اسماعيل و باشقا صفوي شاه لارينـين بو سياسته قارشي چيخيش و محاربهلري، خصوصيله شيعه مذهبينين ايراندا رسمي اولاراق گئنيش يايـيلماسي ايكي اؤلکه و خالقلاري آراسيندا اولان ايلگيلرين قـيريلماسيـنا سبب اولدو. آنادولو و آذربايجان تورکجهسي هر بيري مستقل ديل كيمي انکشاف يولونا يونلديلر، نهايت هر بيري 28 تورك ديللر گروپونون بير قولونو تشكيل ائتديلر. آذربايجان ديلي سارايـين قونوشما ديلينه، حربي ايشلر ديلينه، ياري رسمي ديل سويهسينه يوكسلدي.
18- نجي عصيردن ديل سادهلشمهيه دوغرو گئرييه دونوش حركتينی باشلايـير و ايگيرمينجي عصيرلرده يـئنيچيليك گوجلهنير.
ديلده يـئنيچيليك مرحلهسي خصوصياتـي ديلين سادهلشمهسي، خالق ديلينه ياخـينلاشماسي، يابانچي ديللردن آلينما سؤزلرين و ايفادهلرين اولدوقجا آزالماسي، ديلين اؤزل سؤز خزينهسينين گوجلنديريلمهسي، ديلين قورولوش قانونلارينـين اؤيرهنيب، آراشديريلماسي و ادبياتدا تطبيق ائديلمهسيندن عبارت اولدوغونو قــيد ائـتمك اولار. ديل علمي اساسلار اوزره آرديجـيل و قانونا اويغون صافلاشـير. لاكين بو او دئمك دئـييل كي، يابانچي سؤزلر و ايفادهلر بوتونلوكله ديلدن چـيخاريلير. گركلي آلـينما سؤزلر ديلي زنگينلشديرمهيه يارديم ائدير, اونونلا دوغمالاشـير، آلان ديلين عضوو كيمي ياشايـير. بوندان باشقا علمي و تـئخنيكي اختراعلار نتيجهسينده يـئـني يابانچي سؤزلر ديلده قبول اولونور.
ديلده يـئـنيچيليك ملی اويانـيش حركاتي ايله گوجلهنير. لاكين بو دؤورده بير پارا آشـيري حركاتدا ديلين دوزگون ايرهليلهييشينه منفي تأثير بوراخا بيلر. اؤرنك اولاراق رضاخان، اربابلارينـين امريني اجرا ائـتمك مقصديله، «فرهنگستان» واسطهسيله فارسي ديليني عربي، توركو لغتلردن تميزلمک تشبوثونو آد آپارماق اولار. «فرهنگستان» خالقا تانـيش اولمايان اسکي و کؤهنلميش فارسي لغتلريني يـئـنيدن ديريلتمک, قوندارما «دساتير» لغتلردن فايدالاناراق اويدورما و کؤکسوز سؤزلر و ايفادهلري فارس ديلينه سوخوردولار. کسروي «زبان پاک» کيمي عـيبهجر بير ديل يارادير, «پان آريائيست»لر هلهده فارسيدا ايشلهنن عربي و تورکو سؤزلرينه قارشي دوشمنجه خور باخـيرلار. بئله بير تشبوثلر ديلين يـئـنيچيليک گئديشينده زيان يـئـتيرن «آزار, آفت»-لر دير. بونلارين حاقـيندا آذربايجانلي بير مثلي دئمک يـئرينه دوشر. (کنديميزه تزه دللک گليب, ککولو ياندان قويور).
آذربايجان ديلينين بو گونکو ديرچهليش مرحلهسينده, ملی حرکاتـيندا گوجلنمهسي نتيجهسينده بير پارا آشـيري حرکتلر باش وئره بيلر. اوميد ائديريک يازيچـيلاريمـيز و شاعرلريميز، بو گونکو شرايط و طلباتي نظره آلاراق ديليميزين منليگیني و کيمليگيني قوروماقلا, تلسمهدن, بيلرکدن, گؤزو آچـيـقلـيـقلا حرکت ائـتسينلر.
يـئري گلميشکن نئچه تاپشيريغـي خاطـيرلاماق ايستهييريک:
– خالقدان آيريلمايـين. سيز خالق اوچون يازيرسيز. خالقا تانـيش اولمايان لغتلري ايشلتمکدن چکينمک لازيمدير. اگر يازيلاردا ائله لغتلر ايشلنهکي, اونو اوخويان کوتلهلر, باشا دوشمهيهلر, سيزين پياملاريزي منيمسهيه بيلمهيهجکلر. بودا دوشمنلري سئوينديرهجک.
– متروک تورکو لغتلري, يـئرسيز اولاراق, يازي و شعرده گتيرمک گرکسيزدير.
– ادبي شعر و يازيدا يـئرلي سؤزلري ايشلتمکده گرک دقت ائديلسين.
– شيمالي آذربايجان عاليم و يازيچـيلارينـين اثرلريني اليفبامـيـزا کؤچورنده, شيمالي آذربايجاندا ايشلک اولان روسجا و آوروپا کؤکلو سؤزلر و ايفادهلر عـيني ايله کؤچورولمهمليدير. اونلارين فارسجا و يا عربجه تانـيش اولان قارشيلـيقلارين ايشلتمک يارارلي اولار. (پوئما, ليريکا… يوخ, شعر غزل يازيلماليدير.)
– تورکيه تورکجهسينده ايشلهنن لغت و اکلري ادبياتـيميزدا يايماق, خالقـيميزا تانـيش اولمايان و ديليميزين قانونلاريله اويوشمايان سؤزلري ايشلتمک دوزگون دئـييل.
– بو گونکو شرايطي نظره آلاراق لغت وايفادهلر دوزلتمهيه تلسمهمليييک. واختيله صلاحيتدار عاليم ديلچيلر, قورولوشلار, ديليميزين قانونلارين گؤزلمکله برابر بو ايشه ساهمان وئرهجکلر.
– عربجه و فارسجا لغت و ايفادلرين ديليمیزده قبول اولونان دوغمالاشميش, کوتلهلره تانـيش اولانلارا قارشي کينه ايله ياناشمامالييـيق.
– «مدني, سیاسی…» کيمي ايفادهلرين يـئرينه «کولتورول, پوليتيکال…» ايشلتمهيي ديلده يـئـنيچيليک آدلانديرماق اولماز.
ديلده يـئـنيچيليک حرکاتي تاريخي بير ضرورت دير. ديل سادهلشيب, گرهکسيز يابانچي سؤز وايفادهلردن اؤزونو تميزلهيهجک. ادبي يازيلي ديل خالق ديلينه ياخـينلاشماق اوغروندا ايرهلييهجک. مکتبلر و عالي مکتبلر لازيمي و صلاحيـتدار کادر حاضيرلاياراق آکادمي قورولماغـينا امکان ياراداجاق و عاليم ديلچيلريميز علمي اساسلار اوزره ديليميزين قانونلارينا اويغون بئله بير حرکتين اوغورلو ايرهليييشينه يارديم ائدهجکلر.
منبع: آذری درگیسی – نومره 3