آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو(۱۱)- شیفاهی ادبی دیل اوسلوبو
فیروز رفاهی
کئچن بؤلمه‌لرده قئید ائتدیک کی, ادبی دیلیمیزین ایکی تظاهور فورماسی وار ؛ بیری یازیلی ادبی دیل, بیری ده شیفاهی ادبی دیل. یازیلی دیل ایله شیفاهی دیل آراسیندا یالنیز سس و یازینین ایشتیراکی فرق یاراتماییر, بورادا فرقلز چوخ گئنیشدیر. بورادا فرقلر هم مورفولوژی، لئکزیک باخیمد‌ان, هم ده سینتکتیک و بیرلشمه‌لر باخیمد‌ان فرقلر مؤوجوددور. ان قاباریق فرق اوند‌ان عیبارتدیر کی، یازیلی دیلده سؤیله‌نیلن مطلب تامام اولمالیدیر, فیکیری چاتدیرماق اوچون بیر چوخ سؤزدن ایستیفاده اولونور و فیکیر اوزون جومله‌لر واسیطه‌سیله ایفاده اولونور. انجاق شیفاهی دیلده چوخ حاللاردا جومله‌لر تامام اولماییر، ایشلکده اولن سؤزلرین سایی چوخ آزدیر (هر بیر دیلی د‌انیشماق اوچوق ۱۰۰۰ سؤز لازیمدیر) و فیکیر قیسسا جومله‌لرده سؤیله‌نیلیر. بورادا شیفاهی دیل و شیفاهی ادبی دیل آراسیندا اولان فرقلره دیقّت ائتمک چوخ بؤیوک اؤنم داشیییر. شیفاهی ادبی دیل کوتله آراسیندا علاقه یاراتماق اوچون ایشلنیلن دیلدیر. بو دیلین موختلیف چالارلاری اولا بیلر. بو چالارلار تاریخ بویو جوربجور ایقتیصادی- ایجتیماعی و جغرافی ندنلر اوزره یار‌انا بیلر. هر بیر چالارین گئنیشلییی و محدود اولماسی‌دا تاریخی و معین بیر دؤور اوچون سجیه‌وی اولور. بیر چالار یا دیلچیلیک سؤزو ایله دئسک دیالئکت-شیوه معین بیر زاماندا گوجلنیب و یا گوجونو ایتیره بیلر. میثال اوچون زامان – زامان ماراغا, تبریز, أردبیل و خوی دیالئکتلری (چالارلاری) ایقتصادی ندنلره گؤره چوخ گئنیش بیر منطقه ده فعالیت ائدیبلر و سونرالار اوز فعالیتلرینی باشقا چالارلارا وئررک او منطقه‌لردن گئری چکیلیبلر.
شیفاهی ادبی دیل دئینده معین بیر اوصول و قایدالارا دایاناراق خالق آراسیندا ایشلک اولان ادبی دیلین بیر فورماسینی نظرده توتوروق. بونا گؤره ده شیفاهی ادبی دیلینین أساس قایناغی ائله ادبی دیلین اؤزودور. شیفاهی ادبی دیلین عملی – ایشلک شکلی نیطق مدنیتینی یارادیر. باشقا سؤزله دئیه بیلریک کی، شیفاهی ادبی دیلدن دوزگون یارارلانماق نیطق مدنیتینین گؤستریجیسی ساییلیر. نه قدر بیر توپلو آراسیندا ادبی دیل یایغین اولسا, بیر او قدر شیفاهی ادبی دیل, باشقا سؤزله نیطق مدنیتی گوجلو اولار.
شیفاهی ادبی دیلین أسکی بیر تظاهور فورماسی عاشیق صنعتینده اؤزونو گؤستریر. عاشیق تاریخ بویوندا خالق داستانلارینی شیفاهی اولاراق کوتله‌یه روایت ائدیب و اوندا کی حیس ائدیردی دینله‌ییجی یورولا بیلر, سازی أله آلیب موختلیف هاوالاری داستان اویغون اوخویوردو. ألبتده، بورادا عاشیق مجلیسین آب هاواسینا گؤره یئرلی سؤزلردن و حتا یئرلی دئییم طرزیندن فایدالانیر. بو دا شیفاهی ادبی دیلین شیفاهی بدیعی قولونا خلل گتیرمه‌ییردی. بورادا ادبی دیلین أساس نورمالاری, او جومله دن قراماتیک و سینتاکس و فرازئولوؤیک نورمالاری رعایت اولونوردو. بو گون موختلیف وسائطلرین اورتادا اولماسی نتیجه سینده عاشیقلیغین أساس وظیفه‌سی بیر آزجادا اولسا دارالیب و یالنیز اونون ساز چالماق, شعر یاراتماق و گئچمیش عاشیقلارین عنعنه‌سینین داوامچیسی اولماق شعورو اورتادادیر.
معاصر دؤرده شیفاهی ادبی دیلدن یارارلانماق بیر نئچه ایستقامتده اؤزونو گؤستریر؛ بونلارد‌ان بیری تلفوظدور. دئمک سسلر و سؤزلرین آیدین- آشکار تلفوظو و هر هانسی بیر فونئتیک حادیثه دن ( شیفاهی دیله مخصوص اولان حادیثه لردن ) قاچماق گؤزل نیطقه مالیک اولماغین ایلکین أساس و واجیب شرطی حئساب اولونور. بئله بیر شرایط نه زامان یار‌انا بیلر ؟ انجاق اوخوماق و ا‌ؤیرنمک سایه‌سینده. بری باشد‌ان قئید ائتمک لازیمدیر کی، بیز سؤزلریمیزی و جومله لریمیزی کیتابلاردا اولدوغو کیمی دئمه‌ملی‌ییک. بئله بیر وضعییتده د‌انیشیق چوخ صونعی و غیرطبیعی گؤرونر. آنجاق یازی ایله تلفوظ آراسیندا چوخ دا اوچوروم اولمامالیدیر. أیر بیز سؤزلری پیس تلفوظ ائتسک و بونادا گؤبود بیر وورغو ( intonation) قاتساق, اوندا شیفاهی ادبی دیل قایدالارینا چوخ منفی یاناشمیش اولاریق. باشقا معنادا دیلیمیزدن چوخ گؤبود صورتده فایدالانیریق. بو مسأله هر زامان جمعیت قارشیسیندا أهمیتلی‌دیر. بونا گؤره ده « آذربایجان دیلینین اورفوائپییا لوغتی» سؤزلری دوزگون تلفوظ ائتمک اوچون حاضیرلانیبدیر. بو کیتابین اؤن سؤزونده قئید اولونور کی, رادیو-تلویزیون تشکیلاتلاریندا, تئیاتر ایشلرینده, عمومی خیدمت یئرلرینده دوزگون تلفوظ اوچون همین کیتابد‌ان فایدالانماق اولار.
ایکینجی ایستیقامت نئچه دیللی ( bilingual) توپلومدا اولان غیرطبیعی‌لیکدیر. بوردا نیطیقده ایکی دیلدن بیرزاماندا فایدالاناراق قارماقاریشیق بیر دیل ( pidgin) اورتایا چیخیر. بو شکیلده دیلدن یارارلانماق جنایت تؤرتمک کیمین بیر عمل ساییلیر. جنایتین ایضاحیندا فرده و جمعیته قارشی و اونلارا زیان چاتدیر‌ان هر بیر عمل نظره توتولورسا؛ قارماقاریشیق بیر دیلدن ایستیفاده ائتمک جمعیتین کیملییینه, عادتینه, مدنتیتینه تؤره‌دیلن بیر زیانکار ایشدن باشقا بیر شئی اولا بیلمز.
کوتله و اونون ساده عضولری دیلی طبیعی بیر صورتده ایشلدیرلر و دیله گوندن گونه گوزللیک بخش ائدیرلر. آنجاق جمعیتین ائلیتلری (ضیالیلاری)؛ شیفاهی ادبی دیلی ایشه درک دیلین داها بیر وارلی, فایدالی شکلینی کوتله آراسیندا یایمالی اولورلار. عکس حالدا دیله زیان گتیریرلر. شیفاهی دیلده ایکی دیله عاید و بیر معنا چاتدیر‌ان سؤزلری یان-یانا ایشلتمک دوزگون ساییلمیر. خصوصن رسمی یئرلرده و او یئرلرده کی, شیفاهی نیطقدن ایستیفاده ائتمک ( چیخیشلاردا, تدریسده, شعر مجلیسلرینده و س.) لازیم اولور. شخصی موشاهیدلریم گؤستریر کی، ناطیق هیجانلاناندا نکته عوضیه نقطه ایشله‌دیب و س.
شیفاهی ادبی دیله زیان گتیرن و باشقا غیرطبیعی بیر ایستیقامتی دیلین ترجومه سیدیر. بو وضعیتده د‌انیشان بئینینده فارسجا دوشونور و سونرا اونو سورعتله آنا دیلینه چوخ گوبوت بیر دیلده ترجومه ائدیب ائشیدنلرین قولاقلارینا یوروش ائدیر. بئله شیفاهی نیطقین زیانی یالنیز دوشونن اوچون دئییل ؛ ائشیدنلرین هامیسینا زیان گتیریر. منیم شخصی ملاحیظه‌م بودور کی، بیز عادی صوحبتلریمیزده آنا سؤز و جومله‌لریمیزی ایشله دیریک, آنجاق اوندا کی، ایسته‌ییریک علمی-ایقتیصادی و یا سیاسی بیر مووضود‌ان د‌انیشاق ذئهنی ترجومه یه مئیل ائدیریک. آیدین میثال گؤسترمک اوچون « صدا و سیما» وئریلیشلرین «سحر» آدلی آذربایجان دیلینده یاییملانان بیر برنامه‌سیندن بیر نئچه میثال گؤسترمک چوخ یئرینده اولار. تهر‌ان و اورمو د‌انیشانلاری آراسیندا د‌انیشق گئدیر و تهر‌انداکی آپاریجی اورمود‌ان گزارش طلب ائدیر. اورموداکی آپاریجی اؤز سؤزلری آراسیندا بئله ایفاده‌لر ایشله‌دیر: «د‌انشمندلریمیز… یوخاری گئدیبلر… دقیقن أیام ۲۲ بهمن شاید ۵۷ ایدی. مملکتیمیز ایر‌ان در اختیار اونلارین ازنابی ایدی… استان آذربایجان غربی برغم بویی که, سویوق ایدی… خالق آیاق اوسته دوروبلار کی، …». ماراغلی بودور کی، اورمو آپاریجی تهر‌انداکی ایشداشیند‌ان عذر ایسته‌ییر کی, بو دیلی ( انلامادیم هانسی دیلی دئییر) یاخشی بیلمیر و اوند‌ان ایسته ییر کی, او بو سؤزلره آرتیق ایضاحات وئرسین.
أیر دیلین شیفاهی شکلینده ایشلتمکده چوخ حساس اولماساق دیل اورا چاتار کی, مثلن بوگون همد‌ان أطرافیندا اولان تورکلر کیمین دئیه‌ریک اییرمی و بئش، اوتوز و یئدی, یوز و ایکی ( و « او» تلفوظ اولونمالیدیر).
شیفاهی ادبی دیلین باشقا بیر غیرطبیعی ایشلتمه سی, سؤزلرین سیر‌الانماسیندادیر. شیفاهی دیلدن فرقلی اولاراق شیفاهی ادبی دیلده سؤزلرین چوخ موحکم سیرالانماسی اولمالیدیر. یازیلی ادبی دیلده (خصوصن بدیعی دیلده) سؤز سیراسی بدیعی تصویر, تاثیر و گؤزل ریتم یاراتماق اوچون دیلین یوکسلمه نامینه یئربه یئر اولا بیلر. ساده شیفاهی دیلده ده سیر‌انی بیزیم د‌انیشیق طرزیمیز تعیین ائده بیلر. انجاق شیفاهی ادبی دیلده بوقدر سربستلیک ایمکانسیز گؤزونور. گؤزل بیر نطیق و تاثیرلی بیر د‌انیشیق چوخ آیدین و دوزگون سؤز سیراسی ایله یار‌انا بیلر.
چوخ تاسوفله دئمه‌لییم کی، بوتون بو قئید اولونان غیرطبیعیلیک بو تایدا باش وئریر. بونون بیر باغیشلانان یانی بودور کی، بیز اؤز آنا دیلیمیزده اوخویا بیلمیریک و ائله بونا گؤره ده د‌انیشیغیمیز طبیعی حالتدن چیخیر. بونون گوناهی اونلارین بوینونادیر کی، بیزی بئله بیر طبیعی حاقیمیزد‌ان محروم ساخلاماق ایسته ییرلر. بیزیم اؤز دیلیمیزده د‌انیشماغیمیز سون ایللرده خارجه مملکتلره کوچ ائدن وطنداشلاریمیزین دیلینه اوخشاییر. اونلاردا فارسجا د‌انیشاندا نیطقلرینده ایستر – ایستمز خارجی سؤزدن ایستیفاده ائدیرلر. فرق بوردادیر کی، اونلار اؤز شرایطلرینی اؤزلری سئچیبلر و یاشاییرلار, بیز ایسه بئله بیر شرایطته ایسته‌مدن دوشموشوک.
دئمک شیفاهی ادبی دیل آذربایجان ادبی دیلینین جنوب قولوندا چوخ ضعیف اینکیشاف ائدیبدیر. بورادا ضیالیلاریمیزین رولو چوخ شرفلی و حساسدیر. دیلین بئله بیر فورماسینین ایشلتمه‌سی ائلیتلریمیزه بیر وطنداشلیق بورج کیمیدیر. هئچ اولماسا رسمی و یاریم-رسمی اولان یئرلرده. بئله وظیفه گرگ ضیالیلاریمیز اوچون بیر یاریش ساییلسین. هارادا بیردن چوخ آذربایجانلی وار و اورادا ضیالیلاریمیز ایشتیراک ائدیرلر گرگ چالیشسینلار شیفاهی ادبی دیلدن یارارلانسینلار و بو یولدا بیر-بیری ایله رقابت آپارسینلار. ضیالی اودور کی، گؤزل دوشونسون, تمیز د‌انیشسین و عمللریندن اینسانلارا زیان گلمسین.
