ویجدان تمیزلییی
همت شهبازی
(مرحوم گنجعلی صباحی‌نین «قارتال» حئکایه‌سینه بیر باخیش)
«قارتال» حئکایه‌سی‌نین خلاصه‌سی:
«محمد» تهراندا اولدوغو زامان، رحیم‌سیز و ییرتیجی طبیعتی اولدوغوندان «قارتال» لقبینی آلمیش و تهرانین ان مشهور اوغرولاریندان اولموشدور. ایندی او، اؤز شهرینه قاییداراق اوچ نفرله بیرلیکده بیر رئستوراندا اوْتوراراق قارا چادرالی بیر قادینین دیلنچی‌لیینی و قارسون اونو ایته‌له‌ییب ییخماسینی گؤرمکله قارتالین بوتون وارلیغی سارسیلیر و قارسونا بیر سیللی وورماقلا، قادینین آرخاسینجا گئدیب اؤز آنالیغی نرگیز خانیم اوْلدوغونو بیلیر. نرگیز خسته‌لنمیش اوغلو «حمید»ـ ین داوا‌ـ درمانینی اؤده‌مک اوچون دیلنچی‌لیک ائدیر. قارتال اؤز قارداشی حمید و آنالیغی نرگیز ایله گؤروشدوکدن سونرا باشینا گلن حادثه‌لری سؤیله‌ییر:
قارتال، دوْغما آناسی «مریم» خانیمی کوچه قادینی اولدوغو اوجباتیندان و بونو بیلندن سونرا، اوندان انتقام آلماق فیکریله ائودن چیخیب، و تهرانا گئدیر. بورادا ایش‌سیز‌لیکدن بوتون پوللارینی قورتاریر. نهایت نئچه اوْغرویا توش گلدیکدن سونرا بیرینجی اوْغورلوغوندا توتولاراق دوستاق اولور. دوستاقدا بیلمه‌دییی بوتون پیسلیک‌لری‌ده اؤیره‌نیر و اوْرادان چیخاندان سوْنرا توپلوما ضید بیر آدام اولور. اوْغورلوقدا آد‌ـ سان قازانماسینا گؤره، اونا «قارتال» دئییرلر. بیر گون قارتال اوغورلوغا گئدن زامان، ائوین قادینینی، خسته اوشاغی‌نین باشی اوزه‌رینده هنیرتی‌لرینی ائشیتمکله و اؤز آنالیغی نرگیزین چکدییی زحمت‌لری خاطیرلاماقلا بوتون یاتمیش تمیز دویغولاری اوْیانیر. بو حالدا «آه… آنا» دئیه‌رک، سسی ائوه یاییلیر و قادین بو سس‌دن قورخاراق اؤزوندن گئدیر. صاباحیسی گون بو ماجرانی قزئتده اوخوماقلا، قارتال او قادین یاتان خسته‌خانایا گئدیر و او دقیقه‌دن فتنه‌ـ فساد اوْجاغیندان اوزاقلاشیر. بیر زامان ماهیر سوروجو کیمی ایشله‌ییر. ایندی او، اؤز آنالیغینی گؤرمک اوچون اؤز شهرینه گلیب، آنالیغینی بیر دیلنچی کیمی و اونون اوغلو “حمید”ی خسته گؤرمکله بیر دسته پول چیخاریب نرگیزه وئریر و یئنی‌دن تهرانا قاییتماق فیکرینده اولاندا نرگیزین چهره‌سینه غملی بیر دومان چؤکور. حمید یاخشیلاشیر. نرگیزین‌سه پولو قورتاریر. بئله بیر زاماندا قارتال مکتوبون ایچینده اییرمی‌مین تومن پول یوللاییر. بوندان سونرا داها قارتالدان خبر اولمور. بیر گون حمید قزئتی اوخویارکن، گؤزو بیر شکیله ساتاشاراق «قارتالین اؤلومو» باشلیقلی بیر خبری اوْخویور.
مرحوم صباحی گؤز‌ل و بدیعی اثرلر یاراتمیشدیر. او بو اثرلرینده بوتون هنده‌وه‌رینده و توپلومدا گئدن حادثه‌لرله سیخ ایلگی‌ده اولوب، اونو رئال شکیلده دوشونوب آچیقلاییر. اونون توپلومسال یاشاییش حاقدا تجروبه و بیلگی‌لری، یارادیجی خیال قووه‌سی، بدیعی‌ـ ادبی اثرلر یاراتماغا سبب اولموشدور. او، اوْبرازلاری‌نین توپلومسال دوروملارینا گؤره اؤز دؤرونون پیس دوروملارینی یازماغا چالیشیر، بو مقصده چاتماق اوچون یاشاییشین حتتا ان پیس دوروملارینی گؤسترمکله اؤزونون رئالیستی اوبرازلارینی یارادیر.
صباحی بیر طرفده یاشاییشین کسینلیکله اولایلاری قارشیسیندا یئنیلن اوبرازلار یارادیر (مریم، رضاقلی و بیر نؤقطه‌‌نظردن قارتالین اؤزو)، باشقا طرفدن‌سه، یاشاییشدا قورخمایان اوبرازلار یاراتماقلا یاشاییشین چتینلیک‌لری قارشیسیندا یئنیلمه‌مزلییی اؤیور (نرگیز و آناسی، قارتال، حمید). بیر طرفده اؤزوندن اراده‌سی اولمایان اوبرازلار باشقا طرفده ایسه دمیر اراده‌لی اوبرازلار یارادیر کی اؤزلرینه و داخیلی قووه‌لرینه گووه‌نه‌رک توپلومسال شرایطین قارشیسیندا دؤزمه‌یه چالیشیرلار.
قارتال اوشاقلیغینی آناسیزلیق و قونشولارین گولونج و آتماجا سؤزلریله کئچیریر. او بو شرایطی یارادانلارین علیهینه نیفرت بسله‌ییر، آنجاق اؤز گنجلیینی‌ده ایتیریر و اخلاقسیز یوللارا دوشور. بئله‌لیکله پیس‌لیک، پیس‌لیک تؤره‌دیر. دئمک اولار صباحی قاراگونلویو و پیس‌لیین سببینی کامیل شکیلده آرادان قالدیرماق اولماماق اینامیندادیر. «قارتال»ـین گؤز‌ل و اوشاق روحو، توپلوم و یاشامین چتین و پیس باسقیسی آلتیندا تاپدالانماقلا، سفیل‌لییه، اخلاقسیزلیغا و سوندا اؤلومه گتیریب چیخاریر.
قارتال یوخسوللوق، قاراگونلوک دوغوران بیر محیط‌دن جان قورتاریب، باشقا بیر محیطه گیریر. بورادا اؤزلویونه اینانماسا ایه‌ر، گئجه‌ـگوندوزونو پارکادا و خیاوانلاردا کئچیرمه‌لیدیر. بیر ایش گؤرمه‌سئیدی (هر ایش اولورسا اولسون: اوغورلوق، دیلنچی‌لیک، چاپقین‌‌لیق و…) آجیندان اؤلمه‌لیدی. چونکو بورادا مئشه قانونون حاکیم اولدوغونو دویور. انسان‌پرورلیک، دوستلوق، آزادلیقدان خبر یوخدور. ایسته‌سن اؤلمه‌یه‌سن، گره‌ک اؤلدوره‌سن، زوْر دئیه‌سن، اوْغورلوق ائده‌سن؛ انسان یالنیز بئله بیر شرایطده، یاشاماق حاققینی قازانیر. ائله بونا گؤره‌ده: «او (قارتال) بو صمیمیت، فداکارلیق اوْجاغیندان اوزاقلاشاندان فتنه‌ـ فساد باتداقلیغیندا اوزموشدو، انسانلیغی، شرافتی اوْنوداراق ییرتیجی بیر جاناوارا چئوریلمیشدی. ائو داغیدیب، آنالار آغلاتمیشدی.»(۱)
قارتال قاراگونلوکدن، اوغورسوزلوقدان قاچیر و اؤزونو دوستاقدا گؤرور. دوستاقدا ایسه هامی اؤز قارنی‌نین فیکرینده‌دیر. او دوستاغا گیرمکله اوغورلوق، پیس‌لیک، ایری‌لیین بوتون جیغیرلارینی اؤیره‌نمکله آدلیم بیر اوغرویا، و وحشی‌جه‌سینه توپلوما ضید بیر آداما چئوریلیر. حتتا اونا «قارتال» لقبینی ده بو خاراکتئرینه گؤره وئریرلر. بئله‌لیکله او بوتون ایلگیسینی توپلوم و حیاتدان اوزور. بورادا صباحی توپلومون پیس قانونلاری، انسانلاری دوغرو دوزگون بئجرمه‌دیینه گؤره سوچلاییر. توپلومون پیس شرایطی، انسانی، اجتماعی یاشام حاققیندا دوشونمه‌یه و اونون دوزه‌لمه‌یی اوغروندا چالیشماغا مهلت وئرمه‌مه‌سی یازیچینی درین فیکره دالدیریر. او گؤرور کی طبیعتین پیس شرایطی، انسانلارین گؤز‌ل و اینجه روحونو بوْغور، و ائله بونا گؤره ده قارتال تهرانا آیاق قویدوغو گوندن تکجه اؤزونه فیکیرله‌شیر. بو اؤزونه فیکیرلشمک، اونون اجتماعی کیملییی‌نین گؤز‌ل سوییه‌ده بئجریلمه‌سینه بؤیوک مانع اولور. شخص ایله توپلومون ضیدیتی قارتالین بوتون وارلیغیندا دویولور. توپلومدا و کوتله‌لر آراسیندا اولان ضیدیتلر، حئکایه‌ده اولان اوْبرازلارین مجبوری یاشاییشلاری قاباریق شکیلده گؤز اؤنونه گتیریلیر: «حتتا خدیجه (نرگیزین آناسی) نرگیزی آللهوردی‌یه کی یوخسول ایدی وئرمیردی آنجاق طالع ائله گتیریرکی بو عائله‌ده همیشه یوخسوللوق اولور و «جبره» گؤره او آللهوردی‌یه اوْنو وئریر».(۲)
یوخسول‌لار، بئکارلار داها دا یوخسول اولورلار آنجاق اونلار یئنه ده مجبوری حالدا، یاشامین گؤز‌للییی و ساغلاملیغی اوچون جهد گؤستریرلر. اونلار دیلنچی‌لیک ائدیرلر؛ خیاوانلاردا یاتیرلار، آنجاق یئنه ده بئله بیر یاشاییشین قارشیسیندا یئنیلمه‌مه‌سی اوچون چالیشیرلار. ائله بونا گؤره ده، قارتال حئکایه‌نین سونوندا اؤزونون نجیب و تمیز کئچمیشی ایله باریشیر؛ و صباحی بونلارین هامیسینی اؤز رئالیز‌مینده گؤز‌ل سوییه‌ده گؤستریر.
اوبرازلار بوتون چتینلیک‌لره قاتیلیر، آنجاق اونلاری انسانلیقدان چیخارمیر و همیشه اونلارا بیر انسان کیمی باخیر. چونکو انسانی اؤز حالیندان چیخارماق، نه اینکی رئالیزمه دوْغرو بلکه ناتورالیزمه طرف یؤنلدیر.
نرگیزین حیاتیندا اولدوغو کیمی، قارتالین دا اوبرازیندا بیر نوع «جبر= مجبوریت» واردیر؛ بئله‌کی قارتالین اؤلوموندن بئله چیخیر کی قارتال و اونون یاشاییشینا اوخشار آداملاردا نهایتده دیری‌لیک و یاشاماق قابلیت‌لری یوخدور. صباحی اونلاری یاشاماق فیکریندن اوزاق اولدوقلارینی وورغولاییر. دوغرودور قارتال آناسینا پول گؤنده‌ر‌مکله اونون عائله‌سینی یوخسوللوقدان قورتاریر، باشقا طرفدن ایسه اونون اؤلومو گؤستریر کی یوخسوللوق هله‌م هله‌م یاشامالی و حیاتین بیر حقیقی وارلیغی کیمی انسانلارلا یاناشی اولاراق، بشریت‌دن قوربانلیق آلمالی‌دیر. بو قووه ایله کسگین و دوشونجه اوزره مبارزه ائتمه‌سه‌لر، انسانلیق دونیاسی اونونلا همیشه یاشامالیدیر. باشقا طرفدن ایسه دئمه‌لییک قارتالین من‌لییی و اوبرازی دییشمه‌لی‌دیر. او بیر زامانلار هئچ بیر قووه ایله دییشیلمیر؛ تکجه پول و سرخوشلوق فیکرینده‌دیر. آنجاق یوخسوللوقدان بیر آنانین هنیرتی‌لرینی ائشیتدیکدن سونرا، اؤز حقیقی من‌لیینه، اوشاقلیق تمیزلیینه قاییتماق دویغوسو اوره‌یینده یارانیر. قارتالین بو دییشکن‌لییی حئکایه‌نین داها دا رئال‌لیغینی اؤنملی بیر قووه کیمی ایضاح ائدیر. اونون دوستاقدا آغلاماسی، ویجدانی‌نین تمیزلیینی گؤستریر. بو تمیزلیک، حئکایه‌نین سونوندا اویانماقلا، قارتالین بوتون وارلیغینی دارما‌ـ داغین ائدیر. حئکایه‌نین سونو گؤستریرکی اونون وارلیغیندا داخیلی و گؤز‌ل سجیه‌لی بیر دوروم و مئیل واردیر کی اونون اوزونو زامانین بولودلو توْزو اؤرتوب و او یالنیز ایچه‌ریدن اویانان قووه ایله معنوی گوجونو تاپیر. محیطین قاباریقلی یوروشونو ایگیدلیکله اؤزوندن اوزاقلاشدیریر. قارتال حئکایه‌نین قهرمانی اولماقلا بوتون معنوی و مادی قووه‌سینی باشقالارینا آندیرماغینی باجاریر. او، اؤز اؤلومو ایله یاشاییشا، یاشاماق باغیشلاییر.
بورادا بو سورغو اورتایا چیخیر: حئکایه‌نین سونوندا قارتال نییه و نه‌یه گؤره اؤزونو اؤلدورور؟ اونون سبب‌سیز اؤلومو، حئکایه‌نی رئال‌لیقدان اوزاقلاشدیرماقلا، ناتورالیزمه یاخینلاشدیریر. حئکایه‌نین سونو اوسلوب باخیمیندان اؤزونو بدیعی گؤستریر. قارتالین نئجه اؤلدویو اوخوجو اوچون کؤلگه‌ده قالیر. اوخوجودا سورغو و اونون آردینجا یوزوملار تؤره‌دیر. کسینلیک حئکایه‌ده یوخدور. یازیچی حئکایه‌نین داوامینی اوخوجو یوزومونا اؤتورور. قارتالی اؤلدورورلرمی؟ یا خود آناسی کیمی او دا اؤزونو اؤلدورور؟ یعنی حیاتین چتینلیک‌لرینه دؤزمک، سارسیلماز قارتالی اؤزونو اؤلدورمک نتیجه‌سینه گتیریب چیخاریرمی؟ بئله بیر حالدا اونا بو میراث، دوغما آناسیندان قالماقلا، او دا آناسی کیمی مجبوریت زوروندان یاشاماغا حاققی یوخدورمو؟ بو کیمی سورغولار اوخوجو یوزوموندا آرتیب یاشاماغا باشلاییر.
قارتال اؤز دوغما آناسینی وفاسیز و لیاقت‌سیز گؤردوکده، آنا یوردوندان گئتمک قرارینا گلیر. آیری بیر محیط‌ده جنایت‌لر و غیراخلاقی ایش‌لرین قارشیسیندا اعتناسیز اولماقلا، یاخشی و ایدئال بیر توپلوما گیرمکدن اوزاقلاشیر. اونون تمیز و یوموشاق روحو کوْبودلاشیر و بوتون تمیزلیک و اخلاقی جیغیرلاردان اوزاقلاشیر، یقین کی بونو، محیطین غیراخلاقی جهت‌لری و قارما‌ـ قاریشیقلیغی طلب ائدیر.
باشقا طرفدن ایسه او، قارداش و آنالیغینی یوخسوللوقدان قورتارماقلا اؤزونه آد قازاناراق دیللرده یاشاییر. بئله‌لیکله اؤز دوغما آناسی‌نین یولونو گئتمیر و اونون کیمی یاشاماقدان چکینیر. او، دوغما آناسی‌نین اؤز حیاتینا قصد ائتمک فیکرینده اولارکن، اؤزو بو یولون قوربانلاریندان اولور. او آناسیندان انتقام آلماق فیکرینده‌ایدی آنجاق دوغما آناسی کیمی او دا اخلاقسیزلیغا طرف گئدیر.
باشقا طرفدن ایسه، صباحی نرگیزین (قارتالین له‌له و آنالیغی) فداکارلیق روحونو گؤسترمکله آنالارین و قادین‌لارین فداکارلیق‌لارینی اینجه و بدیعی شکیلده عکس ائتدیریر. نرگیز چتین شرایطده یاشاسا دا، او بوتون وار قووه‌سیله چالیشیر و اومیدینی ایتیرمیر. بونلار هامیسی گنجعلی صباحی‌نین گؤز‌ل و سارسیلماز و اینجه روحونون تمیزلیینی یانسیدیر.
اتک یازی:
۱ و ۲) قارتال، گنجعلی صباحی ، انتشارات فرزانه ، ایکینجی چاپ ۱۳۵۷
#مقاله ایلک دفعه ۱۳۸۰.جی ایلده “نوید آذربایجان” قزئتینده چاپ اولوبدور. بلکه ایندی باخیلسا آزاجیق فرقلی باخیلیردی بو اثره. آمما یازی‌نین ایلک یازیلیش اؤزللیینی دَییشدیرمک ایسته‌مه‌دیم.
