«آذربایجان تاریخی»: ۱۹نجو عصر آذربایجان مدنیتی
ولایت مختاراوغلو – کؤچورن: تاج‌احمدی
ایضاح:
«آذربایجان تاریخی» کیتابی باکی دولت دانشگاهیندا حاضرلانمیش ایلک «آذربایجان تاریخی» درس‌لیگی‌دیر. کیتابین عرب الیفباسینا کؤچورولمه‌سی ۸۶۰ صفحه‌دیر. کیتابی جناب «تاج‌احمدی» عرب الیفباسینا کؤچوروب و نشر اوچون حاضیرلامیشدیر. کیتابین سون بؤلومو(ایگیرمینجی بؤلومو) «ایشیق» سایتی طرفیندن ایلک دفعه اولاراق سلسله‌لی صورتده حؤرمتلی اوخوجولارا تقدیم ائدیلیر.
***
«آذربایجان تاریخی»: ۱۹نجو عصر آذربایجان مدنیتی
۲ ـ ادبیات
ادبیاتین یئنی دورومونا عمومی باخیش
۱۹ (۱۳) نجو عصرده آذربایجان ادبیاتی اؤزونون تامامیله یئنی انکشاف مرحله‌سینه قدم قویدو. ادبیات یئنی فورم و ژانرلارلا زنگین‌لشمیش، اونون سیاسی ـ اجتماعی مضمونو گؤزه چارپاجاق اؤلچوده گئنیشلنمیشدی. وقتی کئچمیش عنعنه‌لر، ائپیقونچولوق (افسانه‌چی‌لیک) اؤز یئرینی بدیعی آختاریش‌لارا وئرمیش، مطبوعاتین، کیتاب نشری‌نین میدانا چیخماسی و یاییلماسی بدیعی سؤزون نفوذ و تأثیر دایره‌سینی بؤیوتموشدو. آذربایجان ادبیاتی اؤز شرق کؤک‌لرینی و عنعنه‌لرینی ساخلاماقلا عموم‌دنیا ادبی آخارینا قوشولموش، ادبی رابطه‌لرده بؤیوک بیر جانلانما یارانمیشدی. ترجمه صنعتی‌نین انکشافی سایه‌سینده آذربایجان ادبیاتی نمونه‌لری روس و خارجی دیل‌لره، اوروپا و روس ادبیاتی‌نین بعضی اؤرنک‌لری ایسه تورکجه‌یه چئوریلمیشدی. دراماتورقیانین، ادبی تنقید، ژورنالیستیک و اجتماعی مضمونلو طنزین ملّی ادبیاتا گلمه‌سی سایه‌سینده آذربایجان بدیعی فیکری چاغداش خصوصیت‌لر کسب ائتمیشدی. ایستر دیل، ایسترسه ده فورم، مضمون و اسلوب باخیمیندان ادبیاتدا گئدن دموکراتیک‌لشمه پروسه‌سی اونو خلقه یاخین‌لاشدیردی. بدیعی سؤزون موضوع دایره‌سی اهمیتلی درجه‌ده گئنیشلندی، کلاسیک شعرین عنعنه‌وی پئرسوناژلاری‌نین (شخصیت‌لری‌نین) یئرینی بلاواسطه خلق حیاتیندان آلینمیش صورت و کاراکترلر توتدو. ادبیاتدا ایلک دفعه خلقین تاریخی کئچمیشینه، موجود وضعیتینه ماراق گئنیش شکیل آلدی. صنعتکارلارین دربار محیطیندن اوزاقلاشمالاری، اجتماعی ـ سیاسی حیاتلا یاخیندان ماراقلانمالاری گونون بیر سیرا واجب مسأله‌لرینی بدیعی ادبیاتین موضوعونا چئویرمگه امکان وئردی. آذربایجان آغیر مستملکه اصول اداره‌سی آلتیندا ایدی. آنجاق بو تاریخی دورده ادبیاتدا خلق، وطن، یورد، ملّت آنلاییش‌لاری یارانیب اورتایا گلدی. قافقازدا و قسماً یاخین شرقده عمومی انسیت دیلینه ـ «آسیانین فرانسه‌جه‌سینه» چئوریلن آذربایجان تورکجه‌سی‌نین معنوی دگری یوکسلدی.
سیاسی سارسینتی‌لار و ادبیات
آذربایجان ادبیاتی کئچمیش یوز ایل‌لرده اولدوغو کیمی، خلقین بوتون طبقه‌لرینی تمثیل ائدیردی. بونونلا یاناشی، ۱۹ (۱۳) یوز ایلین سؤز صنعتینه حاکم خان و بگ طبقه‌سی اوستون یئر توتوردو. چونکی خانلیق چاغیندا بو طبقه چوخ یوکسک، آپاریجی بیر دوروم قازانمیش ایدی. خان، بگ اوغول‌لاری یالنیز دولت قوروم‌لاریندا دگیل، سؤز صنعتینده، جامعه‌نین معنوی یاشامیندا ایره‌لی‌ده اولماق اوچون بوتون امکان‌لاری ال‌لرینده ساخلاییردی‌لار.
یوکسک طبقه‌دن اولان قاسم بگ ذاکر، عباسقلی آغا باکیخانلی و اونون قیزی طغرا خانم، ابوالفتح خان طوطی (ابراهیم خان‌ین اوغلو)، آغا بگیم آغا (خان‌ین قیزی)، جعفرقلی خان نوا (خان‌ین نوه‌سی، محمدحسن آغانین اوغلو)، عبدالرحمان آغا دلباز اوغلو، مصطفی آغا عارف، کاظم آغا سالک، محمد بگ جوانشیر، مهربانلی بابا بگ، حسین خان مشتاق (شکی خانی، چلبی خان‌ین نوه‌سی)، آغاعلی بگ ناصح، عبدالله بگ عاصی، حسین بگ سالار، بگ‌بابا علیار بگ اوغلو فنا، و قیزی کمینه خانم، خورشید بانو ناتوان («خان قیزی»)، کریم آغا فاتح (شکی خان نسلیندن)، اسماعیل بگ قوتقاشینلی، میرزاجان بگ مددتوف کیمی شاعر و یازیچی‌لارین هر بیری‌نین اؤز یئری واریدی. آدی چکیلن ادیب‌لرین یاشاییشی اجتماعی ـ سیاسی باخیمدان عینی دگیلدی و عینی اولا دا بیلمزدی. فقط یوزایل‌لیگین باشیندا اولان سیاسی سارسینتی‌لار بو و یا باشقا اؤلچوده اونلارین هامی‌سینا توخونموش، بعضی‌لرینی ایسه یاخیب داغلامیشدی.
ملّی ادبیات او ایل‌لرین کسکین چارپیشمالاریندان دیشاری‌دا دگیلدی، اونلارا گؤز یوممامیشدی. جنوبی آذربایجان شاعری عاجز «روم و ایران خلقی» آراسیندا بیرلیگی (۱۸۱۰ = ۱۱۸۹ نجو ایل تورکیه ـ ایران اتفاقی) سئوینجله قارشی‌لاییب یازمیشدی:
تاپدی الفت ایکی دولت، گلدی ائلچی روم‌دن،
وه، نه ائلچی، گوهر ذاتی کیمی آدی نجیب.
ابوالفتح خان طوطی باجی‌سی آغابگیم آغا ایله (اونو خان اؤزو شاها «عقدنکاج» ائتمیشدی) فتحعلی شاه‌ین دربارینا گؤندرمیشدی. اونلار داغیدیجی قاجار یوروش‌لریندن سونرا قره‌باغ خانلیغی‌نین ایران ایله مناسبت‌لرینی یولونا قویماق اوچون بیر نوع قربان وئریلمیش ایدیلر. دوغرودور، آغابگیم آغانین عقلینه و گؤزه‌ل‌لیگینه وورولان شاه، «بانوی حرم» و بوتون حرم‌ده یاشایان‌لارا باشچی قویموشدو؛ ابوالفتح آغایا ایسه خانلیق وئرمیش، امیرالامرا رتبه‌سی ایله «مجلس خاص» عضولریندن بیری ائتمیشدی. اونلارین یازی‌لاریندا وطن، ائل ـ اوبا نیسگیلی باشلیجا یئر توتور:
چکیب ال خلقدن مجنون صفت صحرایه اوز قویدوم،
کسیلمیش صبر و تابیم، وصلت لیلی‌دن آیریلدیم.
(ابوالفتح خان، «غزل تورکی»)
و یا:
عزیریم قره‌باغ،
شکی، شیروان، قره‌باغ.
تهران جنّته دؤنسه
یاددان چیخماز قره‌باغ
(آغابگیم آغا، حیاتی)
جعفرقلی خان نوانی ایسه سیاسی بورولقان هاواسی سورگونه آتمیشدی. قره‌باغ خانلیغی اوغروندا گیزلی و آچیق چکیشمه‌ده روسیه فرمانده‌لیگینه بئل باغلاماسی اونا چوخ باها باشا گلدی: «… چوخ حیله و دسیسه‌لر و پرفساد تدبیرلر ایشلتدیسه ده، نتیجه‌سی اولمادی» (فریدون بگ کؤچرلی). توتولوب «گؤزدوستاغی» حالیندا سیمبیرسکه سورگون ائدیلدی. قره‌باغ شاعری جانی‌اوغلو جعفرقلی خان‌ین «محبوس‌وار» آپاریلماسینا آیریجا بیر شعر یازمیشدی: (…اولدو ویرانه کؤنول کشوری سلطان گئده‌لی/ یعنی سردار جهان، سرور دوران گئده‌لی). بئش ایلدن سونرا تزار اونو باغیشلادی، پالکوونیک رتبه‌سینده قره‌باغا قاییتماسینا اجازه وئردی. تزار حکومتینه قارشی مخالف دوشونجه‌لری هر زمان گیزله‌ده بیلمیر، روسیه قارشی‌سیندا قوللوق توتوب خلقین ایچینه چکیشمه سالان‌لاری، او سیرادان روحانی‌لری قمچی‌له‌ییردی:
سن نئجه ضامن اولوردون، کیشی، دعوا اولماز،
بو سؤزو روس یانیندا دئدینیز هم، قاضی.
سیز مگر حالینی اؤز اهلی‌نیزین بیلمزسیز،
ذرّه‌جه بد عملیندن ائله‌مز غم، قاضی.
اؤزگه دعواده اولان کس‌لر آلیر سیم و زری،
قیردیریر شیشه‌لینی مفتی مسلمان قاضی.
جعفرقلی خان قاسم بگ ذاکره یاخین ایمیش. خان‌ین بو یازی‌سی ذاکرین دوشونجه‌لری ایله سسلشدیگیندن او، موضوعی گئنیش بیر آخارا چیخارمیش، اونون بوتون آذربایجان اوچون ضروری اولدوغونو وورغولویوب بئله جواب وئرمیشدی:
تبریزین آغی اوجوز، میر ولایت غافل،
هر الفبا دئیه‌نی قیلدی معمم قاضی.
دخی دیوان رعیت بئله گئتسه، قالماز،
بو قره‌باغی ائدر جمله مکرّم قاضی.
سیاسی دورومون یوخ ائتدیگی ادیب‌لریمیزدن بیری مصطفی آغا عارف ایدی. او، قازاخ ماحالی‌نین شیخ‌لی کندینده ۱۷۷۴ (۱۱۵۳) نجو ایلده دوغولموشدور. کاظم آغا سالک‌ین بؤیوک قارداشی و یا عمی‌سی‌اوغلودور. مصطفی آغا «اؤز غیرت و ملّت‌پرست‌لیگی اوجوندان چوخ بلالر و مصیبت‌لره دچار اولوب‌لار» (فریدون بگ کؤچرلی). شمس‌الدینلو نصیب سلطان ایله یاخین اولموش، اونونلا بیرلیکده سوچلانیب غازانا سورگون ائدیلمیش، اورادا دا دنیاسینی دگیشمیشدیر. سورگونده بئله «بگ‌لی، پاشالی» کئچمیشی، «آغالیق، سلطانلیق، خانلیق» چاغی‌نین روسیه اشغالی ایله یوخ ائدیلدیگینی سؤیله‌مکدن چکینمه‌میشدیر:
ائل‌لریمیز واریدی بگ‌لی، پاشالی،
داغ‌لاریمیز واریدی الوان مئشه‌لی.
سوسن‌لی، سنبل‌لو، تر بنؤشه‌لی
قالدی باغ‌لار، خیابان‌لار، آغلارام…
داد ائیله‌رم، یئتن یوخدو فریادا،
دردیم اولور گوندن گونه زیادا.
آغالاریم هر زمان دوشنده یادا
بیزیم قازاخ، قره‌مان‌لار، آغلارام.
قالدی پایدار بورچالی‌نین بگ‌لری،
میدان گونو بیر ـ بیریندن یئگ‌لری.
مهمان قارشی‌سیندا مرد گلمک‌لری،
یادیما دوشونده اونلار، آغلارام.
هانی قازاخ؟ مهربانلیق گئدیبدیر.
آغالیق، سلطانلیق، خانلیق گئدیبدیر.
نجبادان عالی‌شانلیق گئدیبدیر،
ایتیبدیر شوکت و شان‌لار، آغلارام.
سیاسی سارسینتی‌نین اودو قاسم بگ ذاکر، عباسقلی آغا باکیخانوف کیمی بؤیوک شخص‌لرین یاشاییشینی دا یاخیب کئچمیشدی. بونلاردان بیرینجی‌سی یالنیز میرزا فتحعلی آخوندوف، تزار روسیه‌سی ژنرال‌لاری اسماعیل بگ قوتقاشینلی و حسن بگ آغالاروف کیمی ایره‌لی‌ده گئدن آدام‌لاریمیزین غیرتی ایله سورگونده چورودولمه‌دی. ایکینجی‌سی ایسه گنج یاشیندا پالکوونیک رتبه‌سی آلماسینا باخمایاراق، تزار سیاستی ایله باریشا بیلمه‌میش (ان چوخ ۱۸۳۷ = ۱۲۱۶ نجی ایل قوبا عصیانی ایله باغلی)، استعفا وئریب مکّه مکرّمه‌ده حج یاپدیغیندان سونرا غربتده سون منزلینی تاپمیشدیر.
گنجه ساواشی سؤز صنعتینده
گنجه ساواشی بدیعی سؤز صنعتینده درین ایز بوراخمیشدیر. آرتیق گنجه شاعری حسن جواد خانی داستانی بیر قهرمان کیمی آغلاییردی:
بایداق‌لاری بورج اوستونده قوردولار،
طیفیل اوشاق‌لاری هامی قیردی‌لار.
او زمان کی، جواد خانی ووردولار،
ساناسان قیریلدی بئلی گنجه‌نین.
جواد خانا قوشولموش باشقا بیر نظم پارچاسی حماسی قاوراییشا اؤرنک ساییلا بیلر:
بیر گئجه یول بولدولار روس‌لار آشدی قلعه‌دن
سو یئرینه اول زمان قان‌لار آخاردی قلعه‌دن،
اول اوغورلو خان ایله خان‌لار کی، قاچدی قلعه‌دن
بیلدی آیری دوشوندوگون فرزند خوش دلداردان.
قالدی تنها اول جواد خان گؤر نئجه آد ائیله‌دی،
ایکی بورجون سالداتین چوخ قیردی برباد ائیله‌دی.
میرزا یوسف نئرسئسوف یازیر: «جوادخان‌ین قتلی باره‌سینده تورک دیل‌لرینده چوخلو شعرلر و بیت‌لر دئییلمیشدیر». اؤرنک اولاراق وئردیگی «تورکجه» پارچادا محلّی نفس دویولماقدادیر:
جواد خان! بو نه اولاجاق ـ
دیلدن دیله سؤیله‌نه‌جک.
جواد خان بیر خان اولاجاق،
عالمده داستان اولاجاق.
سونرا تاریخچی، «قلعه‌نین آلینماسی عثمانلی‌جا بئله تصویر اولونور» یازاراق باشقا بیر اؤرنگه اوز توتور:
سرعسگردیر امین پاشا،
حکمو کئچر داغا داشا…
هپ اسیر اولدوق گوور الینده… و سایر.
سونونجو ایکی اؤرنگین داها بیر دگری وار: ۱۹ (۱۳) یوزایلین باشلانغیجیندا ساده‌جه «تورکجه» دئدیکده آذربایجان تورکجه‌سی نظرده توتولور، آناطولو تورکجه‌سی ایسه تاریخاً یارانمیش بیر عنعنه‌یه اویغون اولاراق «عثمانلی‌جا» آدلانیردی.
عبدالرحمان آغا دلباز اوغلونون مخمسی
شاعر عبدالرحمان آغا دلباز اوغلونو فریدون بگ کؤچرلی حقلی اولاراق «ملّت باهادیرلاریندان» بیری سایمیشدیر. او، قازاخ ماحالی‌نین خانلیق‌لار کندینده دوغولموشدور. گؤرونور، گنج‌لیگیندن گنجه اوغروندا گئدن مجادله‌یه قاتیلمش، اونون آذربایجان‌دان قوپاریلماسینا قارشی غیرت‌له چالیشمیشدیر. دئییلن‌لره گؤره، جواد خان ایله یاخین‌لیق ائتدیگی، قازاخ ماحالی‌نین گرجستان‌دا دگیل، گنجه خانلیغیندا اولماسی یولوندا بیر سیرا گیزلی ایش‌لر توتدوغونا گؤره کاخئت ـ کارتلی تزاری بیرینجی ایراکلی طرفیندن گؤزلری چیخاریلیب گور ائدیلمیشدی. فقط شاعرین وطنداش دوشونجه‌سی یوردوموزون او فلاکت‌لی چاغینی گؤزو گؤرن‌لردن داها کسکین، داها درین دویوب آنلایا بیلیردی.
مهاجر تاریخچیمیز حسین بایقره عبدالرحمن آغا دلباز اوغلونون گنجه ساواشی حقّینده آیریجا بیر بیتینی خاطرلادیر:
بیر اولماز مصیبت دوران ائیله‌دی،
روس گنجه شهرینی ویران ائیله‌دی.
دلباز اوغلو، جواد خان‌ین ایگیدلیک تاریخینه ایشیق ساچان بؤیوک بیر مخمس یازمیشدیر. اثرین ۷۰ مصراع توتان چاپ متنی تام دگیلدیر. فریدون بگ کؤچرلی تأسف‌له بیلدیریر کی، بوتونلوک‌له چاپ ائتمک «بعضی سبب‌لره گؤره مومکون اولمادی». گؤرونور، چاپا دوشمه‌ین بئش‌لیک‌لر روسیه سانسورلوغو باخیمیندان چوخ کسکین دیلده یازیلان‌لار ایدی. اولا بیلسین، او دگرلی پارچالار یارادیجیلیق ارثمیز اوچون همیشه‌لیک ایتیریلمیشدیر.
یازی حماسی اسلوبدادیر:
گنجه شهرینده جواد خان کیم، نه ایام وار ایدی،
صاحب موفو (؟) عدالت، صادق‌الاقرار ایدی.
هر ایشین فعلینده ماهر فعل و هوشیار ایدی،
مختصر، عالم‌آرا پر امتحان سردار ایدی،
گؤر نه‌لر چکدی قضادن، دور بد اطواردن.
بئله بیر «بیرنفسه» دئییم ایله شکی، شیروان، قره‌باغ خان‌لاری‌نین «جمله داغستان ایله» اتفاقدا ساواشا گلمه‌سی، باشلیجاسی ایسه: جواد خان‌ین «گرگین خانا» (کاخئت تزاری ۱۲ نجی گئورگی‌یه) قارشی ار کیمی دوروشماسی نظمه چکیلمیشدیر. دلباز اوغلو اوچون جوان خان روسیه اوردوسو قارشی‌سیندا اگیلمه‌ین، قورخو بیلمه‌ین «سردار و غازی‌دیر»:
اول جواد خان وصفینی نئجه قلم شرح ائیله‌سین؟
شرحه سیغماز، وصف حالین نئجه دیمر سؤیله‌سین؟
بیر بئله سردار و غازی، کیم گؤروبدور بؤیله‌سین؟
دوشدو دعواسی اونون کار قضادن ، نئیله‌سین،
پادشاه روس صاحب تاج ایلن طوماردن؟
دلباز اوغلو ۱۹ (۱۳) نجو یوزایلین ان قانلی، ان حق‌سیز قیرغین‌لاریندان بیری‌نین شهیدلرینی باش اثری‌نین قهرمانی ائتمیشدیر. بونونلا او، ملّی ادبیاتیمیزین وطنداش‌لیق شرایطینی قورودو سؤیله‌سک، یانیلمیش اولماریق. شاعرین توتدوغو غیرت ایشی ۱۹ (۱۳) نجو یوزایلین ایکینجی یاری‌سیندا آذربایجان ملّی حرکاتی‌نین ایلکین دؤنه‌مینده یارارلی رول اوینادی. ملّتین اؤز گئرچک دورومونو گؤره بیلمه‌سینه یاردیمچی اولدو. روسیه‌نین «تحت حمایه‌سینده» آسایش دگیل، کؤله‌لیک بولدوغونو اونا آنلادا بیلدی. حسن بگ زردابی «اکینچی» غزئتینده «دولت روس بیزیم ولایتی ضبط ائدندن بری» دئییمینی ایشلتدی. اونون آردینجا جواد خان تؤره‌مه‌سی اولان اسماعیل خان زیادخان اوغلو روسیه دولت دوماسی کورسوسوندن: «قافقاز یؤره‌سی اؤلکه‌لر یوز ایل بوندان اؤنجه روس‌لار طرفیندن اشغال ائدیلمیشدیر» سؤیله‌دی. بونونلا ملّی حرکاتین اؤز موضعی ، اؤز ادراکی بو مسأله‌ده آچیقلانمیش اولدو.
شعر
۱۹ (۱۳) نجو عصرده ده بوتون اوّلکی دورلرده اولدوغو کیمی شعر آذربایجان ادبیاتی‌نین انکشافیندا آپاریجی موضعده دایانیردی. او بیری طرفدن ایسه مین‌ایل‌لیک تاریخی و عنعنه‌سی اولان شعر یالنیز بو یوزایلده ایستر دیل ـ اسلوب، ایسترسه ده مضمون ـ ایده باخیمیندان اساسلی شکیلده یئنی‌لشمیشدی. شعرده ایکی جریان ـ خلق شعری و کلاسیک شعر عنعنه‌لری آپاریجی رول اویناییردی.
خلق شعری اسلوبوندا یازان صنعتکارلار ادبیاتدا واقف عنعنه‌لرینی دوام ائتدیریردی‌لر. اونلارین ایلک نوبه‌ده دیلین ساده‌لیگی و آیدین‌لیغی، فولکلور عنعنه‌لرینه یاخین‌لیغی ایله سئچیلیردی. قاسم بگ ذاکر (۱۷۸۴ – ۱۸۶۷ = ۱۱۶۳ – ۱۲۳۶)، ابوالقاسم نباتی (۱۸۱۲ – ۱۸۷۳ = ۱۱۹۱ – ۱۲۵۲)، میرزا باخیش نادم (۱۷۸۵ – ۱۸۸۰ = ۱۱۶۴ – ۱۲۵۲)، بابا بگ شاکر (۱۷۶۹ – ۱۸۴۴ = ۱۱۴۸ – ۱۲۲۳)، مجرم کریم واردانی، محمد بگ عاشق، کاظم آغا سالک، ملیک‌بال‌لی قربان، اندبیل قره‌جه‌داغی کیمی شاعرلر بو نظم جریانی‌نین انکشافیندا مهم رول اوینامیشدی‌لار. اونلار خلق شعری اسلوبونون مختلف ژانرلاریندا قلمه آلدیق‌لاری اثرلرینده ـ قوشما، تجنیس، گرایلی، چارپاره مخمس‌لرینده رئال حیات صحنه‌لرینی، محلّی بگ‌لرین و تزار اصول اداره‌سی نماینده‌لری‌نین ظلمو آلتیندا خلقین آغیر حیاتینی، مستملکه‌چی‌لیگین گتیردیگی پوزغونلوق و فلاکت‌لری تصویر ائدیردی‌لر. اونلارین یوکسک ایده ـ بدیعی مزیت‌لری و اجتماعی مندرجه‌سی ایله سئچیلن شعرلری آذربایجان ادبیاتی‌نین رئال وارلیقلا، گونده‌لیک حیاتلا رابطه‌لری‌نین محکم‌لنمه‌سینده، هر جور مجرّدلیگین و فوق‌الطبیعی‌لیگین آرادان قالدیریلماسیندا مهم رول اوینامیشدی. آذربایجان شعری‌نین عنعنه‌وی موضوع‌لاریندان بیری اولان محبّت ده اونلارین یارادیجی‌لیغیندا تامامیله یئنی تصویر و تقدیم اصول‌لاری ایله اوزه چیخیردی. محبّت لیریکینده واقف عنعنه‌لری‌نین آردیجیل دوام‌چی‌سی اولان ذاکرین شعرلرینده آذربایجان قادینی‌نین گؤروملو اوبرازی یارادیلیر، اونون زنگین داخلی عالمی، اضطراب‌لاری، سئوینج و کدری، حسّ و هیجان‌لاری جانلی، پارلاق بویالارلا عکس ائتدیریلیردی.
مستملکه سیاستی‌نین آجی‌لارینی بلاواسطه اؤز حیات‌لاریندا یاشایان ذاکر، کاظم آغا سالک، بابا بگ شاکر کیمی صنعتکارلارین اثرلرینده اجتماعی ـ سیاسی مندرجه داها گوجلو ایدی. خصوصیله ذاکرین یارادیجی‌لیغی ۱۹ (۱۳) عصرین بیرینجی یاری‌سیندا آذربایجان‌ین معنوی ـ سیاسی تاریخی‌نین بدیعی عکسی کیمی قبول و درک اولونا بیلر. اؤلکه‌ده گئدن پروسه‌لرین هئچ بیری اونون دقّتیندن یایینمامیشدی. ملّی حیات طرزی‌نین داغیدیلماسی، ملّی ـ آزادلیق حرکاتی‌نین بوغولماسی، تزاریسمین تشویقی ایله آذربایجان‌ین مختلف بؤلگه‌لری‌نین، خصوصاً ده قره‌باغ‌ین سرعتله ارمنی‌لشدیریلمه‌سی، تزار اصول ـ اداره‌سی‌نین اؤزو ایله گتیردیگی بوروکراسی، رشوتخورلوق، اخلاق‌سیزلیق و معنویات‌سیزلیق بیر صنعتکار کیمی ذاکری هر شئیدن چوخ دوشوندورور، اونون اوره‌ک آغریسی ایله دولو شعرلری‌نین و اؤلدوروجو طنزلری‌نین باشلیجا موضوعونا چئوریلیردی. بوتؤولوکده خلق شعری اسلوبوندا یارانان ادبیات یالنیز دیلی‌نین ساده‌لیگی ایله دگیل، داها چوخ مضمونونون خلقی‌لیگی، اجتماعی کَسَری ایله دقّتی جلب ائدیردی.
خلق شعری اسلوبو ۱۹ (۱۳) یوزایل‌لیکده فورم و ژانرلار باخیمیندان دا خیلی زنگین‌لشمیشدی. محبّت، صمیمی حسّ و دویغولاری افاده ائدن عنعنه‌وی قوشما، گرایلی، مخمس و سایر داها چوخ اجتماعی ایدئال‌لارین، جامعه حیاتی ایله باغلی فیکیر و ملاحظه‌لرین تقدیمینه خدمت ائدیردی. عینی زماندا انتقاد، اجتماعی هجو، منظوم مکتوب، لطیفه، منظوم حکایه و سایر کیمی سبک‌لر خلق شعری اسلوبوندا وطنداش‌لیق حقوقو قازانمیشدی. آذربایجان ادبیاتی‌نین گوجلو قولونا چئوریلن و ۲۰ (۱۳ نجو یوزایلین سونوندا) یوزایلین باشلانغیجیندا صابر، جلیل محمدقلی‌زاده کیمی نهنگ‌لری یئتیرن انتقاد ادبیاتی دا بوتؤولوکده اؤز باشلانغیجی‌نی خلق شعری اسلوبوندان، خصوصاً ده اونون ذاکر، بابا بگ شاکر، میرزا باخیش نادم کیمی نماینده‌لری‌نین یارادیجی‌لیغیندان آلمیشدی. ایلک دفعه بو شعرلرین یارادیجی‌لیغیندا شرق ادبیاتیندا گئنیش یاییلان فردی هجو کسکین اجتماعی انتقادا چئوریلمیشدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصرده خلق شعری اسلوبو ایله بیر سیرادا معین معنادا اونون اوچون ده غذا منبعی اولان عاشیق ادبیاتی دا گئنیش انکشاف ائدیردی. آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی‌نین یحیی بگ دلغم، عاشیق پری، عاشیق علی، شمکیرلی عاشیق حسین، عاشیق موسی، دول‌لو عاشیق مصطفی، عاشیق علسگر، عاشیق رجب، پادارلی عبدالله کیمی گؤرکملی نماینده‌لری عاشیق شعری‌نین افق‌لرینی گئنیش‌لندیره‌رک اونو تامامیله یئنی استقامتده انکشاف ائتدیرمگه باشلامیشدی‌لار. قدیم زمان‌لاردان آذربایجانلی‌لارین یاشادیق‌لاری گؤیچه، بورچالی، دربند کیمی بؤلگه‌لرده، قازاخ ـ تووز، قره‌باغ یؤره‌لرینده عاشیق ادبیاتی خصوصیله جوشقون انکشافی ایله دقّتی جلب ائدیردی. عاشیق‌لار و ائل شاعرلری شرق ادبیاتینا دا یاخیندان بلد ایدیلر، اجتماعی و مدنی ترقّی ایله ایاق‌لاشماغا چالیشیردی‌لار. عاشیق علسگر شعرلری‌نین بیرینده دورونون گؤرکملی ضیالی‌سی کیمی تانینان، عرب، فارس، تورک، فرانسه، روس دیل‌لرینی مکمّل بیلن عاشیق بگ‌لردن افتخارلا سؤز آچیردی. شمکیرلی عاشیق حسین، عاشیق علی، یحیی‌بگ دلغم، گؤیجه‌لی عزیر، میرزا بگ‌لر وسایر آذربایجان عاشیق‌لاری تکجه قافقاز حدودلاری ایله کفایت‌لنمه‌میش، روسیه‌نی، ایرانی، تورکیه‌نی گزیب ـ دولاشمیش، توی‌لاردا و ائل شن‌لیک‌لرینده چیخیش ائتمیشدی‌لر. آذربایجان عاشیق مکتبی‌نین گوجلو تأثیری آلتیندا اونلارلا گرجی، ارمنی، داغستان عاشیغی اؤز اثرلرینی تورک دیلینده قلمه آلمیشدی‌لار. اجتماعی ـ سیاسی حیات عاشیق صنعتینه ده تأثیرسیز قالمامیش، اونون موضوع‌لاری نظره‌چارپاجاق درجه‌ده گئنیشلنمیشدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصرده کلاسیک شعر عنعنه‌لری ده اوغورلا دوام ائتدیریلیردی. آذربایجان‌ین مختلف بؤلگه‌لرینده فعالیت گؤسترن ادبی مجلس‌لر بو عنعنه‌لرین قورونماسیندا و انکشاف ائتدیریلمه‌سینده مهم رول اویناییردی‌لار. شعرده ادبی عنعنه‌نین تأثیری ایله آذربایجان تورکجه‌سی و فارس دیلی یاناشی ایشله‌دیلیرسه ده، ایکینجی آرتیق شاعرلریمیزین یارادیجی‌لیغیندا اؤته‌ری یئر توتوردو. کلاسیک شعر عنعنه‌لری داها چوخ عباسقلی آغا باکیخانوف ـ قدسی (۱۷۹۴ – ۱۸۴۶ = ۱۱۷۳ – ۱۲۲۵)، میرزا شفیع واضح (۱۷۹۲ – ۱۸۵۲ = ۱۱۷۱ – ۱۲۳۱)، حیران خانم (۱۷۸۴ – ؟ = ۱۱۶۳ – ؟)، سید عظیم شیروانی (۱۸۳۵ – ۱۸۸۸ = ۱۲۱۴ – ۱۲۶۷)، خورشید بانو ناتوان (۱۸۳۷ – ۱۸۹۷ = ۱۲۱۶ – ۱۲۷۶)، کمینه خانم (۱۸۴۱ – ۱۸۹۳ = ۱۲۲۰ – ۱۲۷۲)، میرزا نصرالله باهار شیروانی (۱۸۳۴ – ۱۸۸۲ = ۱۲۱۳ – ۱۲۶۱) و باشقا شاعرلرین یارادیجی‌لیغی ایله تمثیل اولونموشدو. اونلارین غزل، مخمس، مستزاد، ترکیب‌بند، مثنوی و سایر کلاسیک شعرلری فورم عنعنه‌وی‌لیگی، مضمون یئنی‌لیگی ایله عضوی صورتده بیرله‌شیردی. فضولی عنعنه‌لرینه اساسلانان رومانتیک شعر اوچون سئوگی موضوعو باشلیجا یئر توتوردو. لاکن دگیشکن زمانین طلبی ایله شاعرلر یالنیز سئوگی‌نین و سئوگیلی‌نین ترنّمو ایله کفایت‌لنمیردی‌لر. اونلار هم ده اجتماعی ـ فلسفی غزل‌ین بیر سیرا گؤزه‌ل اؤرنک‌لرینی یاراتمیش، حیاتین چتین‌لیک‌لرینی، خلقین ناراضی‌لیق و شکایت دویغولارینی عمومی‌لشدیرمیش‌لر. انسان‌سئورلیک آمالی بو شعرلرین هامی‌سی‌نین یارادیجی‌لیغیندان قیرمیزی خطّ کیمی کئچیر.
قدسی، سید عظیم شیروانی، میرزا شفیع واضح، میرزا اسماعیل قاصر و سایر شاعرلر عین زماندا معارفچی کیمی چیخیش ائدیر، یارادیجی‌لیق‌لاریندا معارف و ترقّی مسأله‌لرینه مهم یئر آییریردی‌لار.
۱۹ (۱۳) یوزایلده دینی ـ عرفانی و طریقت شعری اؤزونون بیر سیرا تانینمیش نماینده‌لرینی یئتیرمیشدی. آذربایجان‌دا طریقت شعری داها چوخ نقشبندی طریقتی‌نین باشچی‌سی سید نگاری‌نین و اونون ایستر آذربایجان‌داکی، ایسترسه ده تورکیه‌ده‌کی دوامچی‌لاری‌نین آدی ایله باغلی ایدی. دینی شعر (توبه‌نامه، مرثیه، نعت، سینه‌زن و سایر) شیعه‌لیگین تبلیغینه خدمت ائدیر، مسلمان مقدّس‌لری‌نین حیاتینی، اسلام دینی‌نین یاییلماسی اوغرونداکی مبارزه‌نی گؤستریردی. میرزا محمدّتقی قمری (۱۸۱۹ – ۱۸۹۱ = ۱۱۹۸ – ۱۲۷۰)، ابوالحسن راجی (۱۸۳۱ – ۱۸۷۶ = ۱۲۱۰ – ۱۲۵۵)، میرزا کریم شعاعی (۱۸۲۳ – ۱۸۹۴ = ۱۲۰۲ – ۱۲۷۲)، عباسقلی آغا باکیخانوف ـ قدسی و سایر اوستا صنعتکارلارین قلمیندن چیخان دینی شعر نمونه‌لری اؤزلری‌نین یوکسک منظوم سویه‌سی ایله سئچیلیردی. دینی مراسم‌ده، محرّم‌لیک تعزیه‌دارلیغیندا ایفا ائدیلن تأثیرلی مرثیه، نوحه و سینه‌زن‌لر معنوی ـ اخلاقی قارانلیغا، اؤلگون‌لوگه داها چوخ خدمت ائدیردی‌لر.
منظوم فیکرین انکشافیندا آذربایجان‌ین مختلف بؤلگه‌لرینده تشکّل تاپان و صنعته باخیش‌لاری یاخین اولان شاعرلری اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن ادبی مجلس‌لرین مهم رولو اولموشدو. ایلک بئله مجلس ۳۰ (۱۰) نجو ایل‌لرین سون‌لاریندا قدسی‌نین باشچی‌لیغی ایله قوبادا تشکیل اولونان «گلستان» ایدی. ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لرین اوّل‌لرینده تیفلیس‌ده میرزا شفیع واضح‌ین رهبرلیگی ایله «دیوان حکمت» ادبی مجلسی فعالیت گؤستریردی. بو مجلسین اشتراکچی‌لاری سیراسیندا باشقا خلق‌لرین و ادبیات‌لارین نماینده‌لری، او جمله‌دن تانینمیش آلمان شاعری و ترجمه‌چی‌سی ف. بودئن‌اشتئدت ده واریدی. ۶۰ نجی ایل‌لرده سید عظیم شیروانی‌نین باشچی‌لیغی ایله شیروان شاعرلرینی اؤز سیرالاریندا بیرلشدیرن «بیت الصّفا» ادبی مجلسی تشکّل تاپمیشدی. بو مجلس‌لر اؤز نوبه‌سینده سونراکی اون‌ایل‌لیک‌لرده آذربایجان شعر فیکری‌نین انکشافینا مهم رول اوینایان «مجلس انس»، «بیت فراموشان»، «مجمع الشّعرا» ادبی بیرلیک‌لری‌نین یارانماسینا مثبت تأثیر گؤسترمیشدی. آذربایجان‌ین مختلف بؤلگه‌لرینده‌کی مجلس‌لرین عضولری اؤز آرالاریندا شعرلشمه (مشاعره) آپاریر و بو یول‌لا دا واحد ادبی مکتبین یارانماسینا تأثیر گؤستریردی‌لر.
نثر
۱۹ (۱۳) نجو عصر دنیوی آذربایجان نثری‌نین یارانما دورودور. بو نثرین ایلک نمونه‌سی گؤرکملی یازیچی و نظامی خادم اسماعیل بگ قوتقاشینلی‌نین ۱۸۳۶ (۱۲۱۵) نجی ایلده ورشودا فرانسه دیلینده چاپ اولونان «رشید بگ و سعادت خانم» پووئستی (نووئل/ کیچیک رومان) ایدی. اسماعیل بگ قوتقاشینلی ۱۸۰۶ (۱۱۸۵) نجی ایلده قوتقاشین‌دا اشراف عایله‌سینده آنادان اولموش، عؤمرونون ۲۵ ایلینی تزار اوردوسوندا خدمت ائتمیش و ژنرال رتبه‌سینه یوکسلمیشدی. استعفایا چیخاندان سونرا اؤزونو اجتماعی و دینی فعالیته حصر ائتمیش، مکّه زیارتینه یول‌لانمیشدی. او، ۱۸۶۱ (۱۲۴۰) نجی ایده قوتقاشین‌دا وفات ائتمیش و بورادا دفن اولونموشدور.
یازیچی «رشید بگ و سعادت خانم» حکایه‌سینده یاشادیغی دورده‌کی آذربایجان اصیل‌زاده‌لری‌نین یاشاییشینی قلمه آلمیشدی. اثرین دقّته‌لایق جهتی جامعه حیاتینداکی یئنی‌لیک میل‌لری‌نین ایناندیریجی‌لیقلا آچیلیب گؤستریلمه‌سی ایدی. قوتقاشینلی عین زماندا تاریخی ـ جغرافی و ائتنوقرافیک معلومات‌لا زنگین اولان «سیاحتنامه» اثری‌نین مؤلفی‌دیر. «سیاحتنامه» مؤلفین مکّه زیارتی‌نین تأثّراتی اساسیندا یازیلمیشدی. عؤمرونون بیر حصّه‌سینی ورشودا یاشایان قوتقاشینلی‌نین لهستان آرشیولرینده نامعلوم اثرلری‌نین، او جمله‌دن قافقاز حیاتیندان بحث ائدن بیر رومانی‌نین ساخلانماسی حقّینده لهستان تدقیقاتچی‌لاری‌نین اثرلرینده دؤنه ـ دؤنه سؤز آچیلمیشدیر.
عباسقلی آغا باکیخانوف‌ون «کیتاب عسگریه» حکایه‌سی ۱۹ (۱۳) عصرین آنا دیلینده یازیلمیش ایلک ملّی نثر نمونه‌سی‌دیر. «بو خیرداجا و بامزه، تورک لسانیندا نثراً و نظماً تألیف اولونموش بیر حکایه‌دیر» (فریدون بگ کؤچرلی). حکایه مضمونونون حیاتی‌لیگی، قهرمان‌لاری‌نین بلاواسطه خلق ایچری‌سیندن سئچیلمه‌سی ایله دقّتی جلب ائدیر.
بو ایلک قلم تجربه‌لری ایله بیرلیکده رئالیست ملّی نثرین اصل نمونه‌سی میرزا فتحعلی آخوندوف‌ون ۱۸۵۷ (۱۲۳۶) نجی ایلده چاپ اولونان «آلدانمیش کواکب» حکایه‌سی ایدی. اثر تاریخی موضوع اساسیندا قلمه آلینمیشدی، لاکن یازیچی بورادا بوتون تاریخی دورلر، بوتون ملّت‌لر اوچون عین درجه‌ده سجیه‌وی اولان حکایت و خلق مسأله‌سینی عمومی‌لشدیریلمیش شکیلده عکس ائتدیرمیشدی. «آلدانمیش کواکب»ده م. ف. آخوندوف بؤیوک اوستالیق‌لا کوت، خلقدن اوزاق، یالنیز ظلم و تضییق، یالان و آلداتما اصول‌لارینا اساسلانان حاکمیتین دقیق تصویرینی وئرمیشدی.
لنکران قضا مکتبی‌نین معلّمی محمدعلی صفی‌یئف‌ین روس دیلینده «زاکاوکازسکی وئستنیک» غزئتینده چاپ اولونان کیچیک حکایه‌لری ایسه روس‌دیل‌لی آذربایجان نثری‌نین ایلک نمونه‌لری کیمی دقّتی جلب ائدیر. لاکن بونونلا بیرلیکده ۱۹ (۱۳) نجو عصرین ۷۰ (۵۰) نجی ایل‌لرینه قدر بدیعی نثر ساحه‌سینده‌کی یارادیجیلیق آختاریش‌لاری هله گئنیش دگیلدی، ادبی انکشافین آغیرلیغی داها چوخ شعرین اوزه‌رینه دوشموشدو. لاکن بو ایلک نمونه‌لرین میدانا گلمه‌سی ده ملّی ادبیاتدا یئنی‌لشمه‌نین قارشی‌سی‌آلینماز بیر شکیلده ایره‌لی‌له‌دیگینی گؤسترمکده ایدی.
درام
۱۹ (۱۳) نجو عصرده آذربایجان‌ین، ائله‌جه ده بوتون یاخین شرقین و تورک دنیاسی‌نین ادبی ـ مدنی حیاتیندا ان مهم حادثه ملّی آذربایجان دراماتورقیاسی‌نین میدانا گلمه‌سی ایدی. بو صنعتین بانی‌سی م. ف. آخوندوف، اؤز ادبیاتی و مدنیتی ایله دنیا مقیاسینا چیخماق ایسته‌ین خلقین «گول ـ بولبول» شعری ایله اوزاغا گئده بیلمه‌یه‌جگینی وقتینده دویموش، «بو گون ملّت اوچون فایدالی و اوخوجولارین ذوقو اوچون رغبتی اولان اثر درام و رومان‌دیر» ـ قناعتینه گلمیشدی. همین قناعتین تأثیری آلتیندا او، ۱۸۵۰ – ۱۸۵۵ (۱۲۲۹ – ۱۲۳۴) نجی ایل‌لر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا بو صنعتین کلاسیک اؤرنک‌لری اولان آلتی کومئدی‌سینی یاراتمیشدی.
میرزا فتحعلی آخوندوف (۱۸۱۲ – ۱۸۷۸ = ۱۱۹۱ – ۱۲۵۷) آذربایجان مدنیتی تاریخینه شاعر، یازیچی، درام یازان، تعلیم و تربیت‌چی، تنقیدچی، فیلوسوف، ترجمه‌چی، نظامی و سیاسی خادم، اصلاحاتچی کیمی داخل اولموشدور. روحانی تحصیل آلسا دا، یئنی‌لیگه بؤیوک استعدادی سایه‌سینده دنیوی بیلیک‌لره یئنی‌لشمیش، اؤز یارادیجی‌لیغیندا شرق و غرب مدنیت‌لرینی بیرلشدیره بیلمیشدی. ۱۸۳۴ (۱۲۱۳) نجو ایلدن قافقازین همین دورده‌کی انتظامی مرکزی تیفلیس‌ده، نایب‌السلطنه اداره‌سینده مختلف وظیفه‌لرده چالیشان میرزا فتحعلی، حیاتینی بوتونلوک‌له مدنی یوکسه‌لیش و اجتماعی ترقّی اوغروندا مبارزه‌یه حصر ائتمیشدی. ادیبین تیفلیس قضا مکتبینده معلّم‌لیک فعالیتی و «کاوکاز» غزئتی ایله سیخ امکداش‌لیغی، درام یارادیجی‌لیغی و الفبا اصلاحاتی اوغروندا مبارزه‌سی، شرقده‌کی اجتماعی ـ سیاسی و دینی تعلیم‌لره گؤستردیگی بؤیوک ماراق دا ایلک نوبه‌ده همین مبارزه‌یه خدمت ائدیردی. ۱۸۵۷ (۱۲۳۶) نجی ایلدن عؤمرونون سونونا کیمی م. ف. آخوندوف آذربایجانلی‌لارین و دیگر یاخین شرق خلق‌لری‌نین مین ایلدن بری استفاده ائتدیک‌لری عرب الفباسی‌نین اصلاحی اوغروندا مبارزه‌یه باشلامیش، بو مناسبت‌له روسیه‌نین، اوروپانین، ایران‌ین و تورکیه‌نین علمی جمعیت‌لرینه، مدنیت خادم‌لرینه، دولت آدام‌لارینا دؤنه ـ دؤنه مراجعت ائتمیش، ۱۸۶۱ (۱۲۴۰) نجی ایلده ایسه یئنی الفبا مسأله‌سی ایله باغلی عثمانلی امپراتورلوغونون پایتختی استانبولا گئتمیشدی. لاکن اونون تشبّث‌لری ثمره‌سیز قالمیشدی. الفبا مسأله‌سینده م. ف. آخوندوف‌ون سعی‌لرینی قیمتلندیرمک‌له برابر بو گون بیز ایکی الفبا اصلاحاتی‌نین مدنیته اندیردیگی ضربه‌لرین بوتون آغیرلیغینی و آجی‌لارینی یاشامیش بیر خلق کیمی همین سعی‌لرین نه درجه‌ده ضروری اولماسی مسأله‌سینه ده اؤز مناسبت‌لریمیزی بیلدیرمه‌لی‌ییک. م. ف. آخوندوف خلقین معارف‌لنمه‌سینده، علمه، مدنیته، اجتماعی ترقّی‌یه قوغوشماسیندا الفبانین رولونو مطلق‌لشدیریر، او بیری طرفدن ایسه شرقده‌کی الفبا اصلاحات‌لاری‌نین میسیونئرلیک و مسیحی‌لشدیرمه سیاستی ایله باغلی اولدوغونو یاددان چیخاریردی.
م. ف. آخوندوف‌ون ۱۸۶۴ (۱۲۴۳) نجو ایلده تاماملادیغی «کمالالدوله مکتوب‌لاری» اثری اونو دین تاریخچی‌سی، علمی ـ سیاسی یازی‌لاری‌نین استعدادلی نماینده لریندن بیری کیمی گؤرمگه امکان وئریر. بو اثر عین زماندا یازیچی‌نین دنیاگوروشونده‌کی، اجتماعی ـ سیاسی باخیش‌لارینداکی ضدّیت‌لری ده اوزه چیخایریر. بو اثرله باغلی م. ف. آخوندوف‌ون گؤروش‌لری حقّینده ایندی‌یه قدر دئییلن‌لری و یازیلان‌لاری تام حقیقت کیمی قبول ائتمک دوزگون اولماز. گؤرکملی یازیچی‌نین فاناتیسمه، جهالته قارشی مبارزه‌سی بوتؤولوکده اونون اسلام دینینه قارشی مبارزه‌سی کیمی قلمه وئریلمیش، اونون دین‌له باغلی اصلاحاتچی‌لیق فیکیرلری‌نین اوزه‌ریندن ایسه تام سکوتلا کئچیلمیشدیر.
م. ف. آخوندوف‌ون بؤیوک‌لوگو، آذربایجان خلقی و بو خلقین ادبیاتی اوچون گره‌ک‌لی‌لیگی ایلک نوبه‌ده اونون درام یارادیجی‌لیغی ایله باغلی‌دیر. «من اؤز عقیده‌مه گؤره بو جور اثرلری یازماغی خلقیمی سئومگی‌مین نشانه‌سی حساب ائدیرم» ـ دئین مؤلف محض خلقین ساغلام، اصلاح‌ائدیجی گولوشه اولان احتیاجینی نظره آلاراق کومئدی صنعتینه مراجعت ائتمیشدی. دراما مراجعت یازیچی‌یا اؤز معارفچی گؤروش‌لرینی گئنیش کوتله‌لر آراسیندا یایماق امکانی یاراتمیشدی. او، اؤز کومئدی‌لرینده موجود آذربایجان حیاتی‌نین بوتون جهت‌لرینی، سجیه‌وی انسان تیپ‌لرینی اوستالیق‌لا جانلاندیرمیشدی. تصادفی دگیل کی، آخوندوف یارادیجی‌لیغی‌نین اجتماعی کَسَریندن و آکتوال‌لیغیندان دانیشارکن جلیل محمدقلی‌زاده کیمی باریشماز بیر صنعت آدامی حیرانلیقلا قید ائدیردی کی، اونون «ال ووردوغو مسأله‌لرین هامی‌سیندان قان قوخوسو گلیردی».
«حکایت ملاّ ابراهیم‌خلیل کیمیاگر» (۱۸۵۰ = ۱۲۲۹)، «حکایت مسیو ژوردان حکیم نباتات و درویش مستعلی شاه جادوکن مشهور» (۱۸۵۰ = ۱۲۲۹)، «حکایت خرس قولدورباسان» (۱۸۵۱ = ۱۲۳۰)، «سرگذشت وزیر خان لنکران» (۱۸۵۱ = ۱۲۳۰)، «سرگذشت مرد خسیس» (۱۸۵۲ = ۱۲۳۱)، «مرافعه وکیل‌لری‌نین حکایتی» (۱۸۵۵ = ۱۲۳۴) کومئدی‌لری ایله م. ف. آخوندوف یالنیز آذربایجان ادبیاتی تاریخینده یئنی، گره‌ک‌لی بیر ادبی عنعنه‌نین اساسینی قویمامیش، هم ده رئالیست صنعتی ایله بوتؤو بیر دورون بدیعی تاریخچه‌سینی یاراتمیشدی. بو کومئدی‌لرده عایله ـ گذران مسأله‌لریندن توتموش دولتین اداره اولونماسینا قدر ان مختلف مسأله‌لره توخونولور، اینجه جیزگی‌لرله تزاریسمین آذربایجان‌داکی مستملکه‌چی‌لیک سیاستینه دقّت یئتیریلیردی. آذربایجان خلقی‌نین حیاتی، گذرانی، عادت ـ عنعنه‌لری، دوشونجه طرزی، اخلاقی و اینانج‌لاری آخوندوف‌ون کومئدی‌لرینده اؤز حقیقی عکسینی تاپمیشدی. مجردلیک، میستیک، هابئله کوبود دهری‌لیک بو اثرلره یاددیر. کومئدی‌لرین باشقا بیر مزیتی اونلارین سون درجه آیدین، آنلاشیقلی، دادلی ـ دوزلو دیلی‌دیر. م. ف. آخوندوف اؤز درام اثرلری ایله آذربایجان تورکجه‌سی‌نین افاده امکان‌لاری‌نین گئنیش‌لیگینی و زنگین‌لیگینی ثبوتا یئتیردی، سؤزون تام معناسیندا ملّی ادبی دیل دورومونا یوکسلمه‌سینده مهم رول اوینادی.
ادیبین پیئس‌لری اونون اؤز ساغلیغیندا فارس، آلمان، روس، ارمنی و سایر دیل‌لره ترجمه ائدیلدی، اوّلجه تیفلیس‌ده و پتئربورق‌دا روس دیلینده، ۱۸۷۳ (۱۲۵۲) نجو ایلده ایسه باکی‌دا یازیلدیغی آنا دیلینده تاماشایا قویولدو. م. ف. آخوندوف‌ون تأثیری ایله درام صنعتی یالنیز آذربایجان‌دا دگیل، بوتون یاخین شرقده اؤزونه وطنداش‌لیق حقوقو قازاندی. آخوندوف ادبی مکتبی‌نین دوامچی‌لاری اولان ن. وزیروف، ع. حق‌وئردی‌یئف، ر. افندی‌یئف و باشقالاری‌نین سعیی نتیجه‌سینده عصرین سون‌لارینا دوغرو درام آذربایجان ادبیاتی‌نین آپاریجی قول‌لاریندان بیرینه چئوریلدی، ملّی تئاتر خلقین مدنی ـ معنوی حیاتیندا مهم رول اویناماغا باشلادی.
تنقید و ادبیات‌شناس‌لیق
ادبی فیکرین دیگر ساحه‌لرینده اولدوغو کیمی تنقید و ادبیات‌شناس‌لیق دا بیر طرفدن کؤهنه عنعنه‌لر دوام ائدیردی‌لر، او بیری طرفدن ایسه ادبی اثرلره، کلاسیک و معاصر صنعتکارلارین یارادیجی‌لیغینا یئنی پرنسیپ‌لرله یاناشماق تشبّثو گؤستریلیردی. ۱۹ (۱۳) عصرین بیرینجی یاری‌سیندا اسکی تذکره‌لر هله ده اؤز موضع‌لرینی ساخلاییردی‌لار. میرزا عبدالکریم ایروانی‌نین «رساله عروض»، عبدالرزّاق بگ خوی‌لونون «حدایق‌الادبا» و «نگارستان دارا» (۱۸۲۵ = ۱۲۰۴)، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه‌نین «خیره‌الحصان»، بهمن میرزانین «تذکره محمد شاهی» (۱۸۳۲ = ۱۲۱۱)، کیمی اثرلرینده ادبیات تاریخی‌نین و نظریه‌سی‌نین مختلف مسأله‌لری دقّت مرکزینه چئوریلیر، ادبی شخصیت و حادثه‌لره قیمت وئریلیردی. لاکن بونونلا بیرلیکده همین اثرلرده اساساً معلوم بیلیک‌لر تکرارلانیر، تصویرچی‌لیک تحلیلی عوض ائدیردی. تذکره تیپلی معلومات ع. باکیخانوف‌ون «گلستان ارم» اثری‌نین سونوندا، ۱۲ (۶) نجی عصردن ۱۹ (۱۳) نجو عصره قدرکی آذربایجان ادبیاتی‌نین خلاصه‌سی کیمی وئریلمیشدیر. بعضی تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه بو خلاصه‌نی همین دورده آذربایجان ادبیاتی تاریخینی آیریلیقلا تحلیل ائتمک ساحه‌سینده ایلک تشبّث کیمی قیمت‌لندیرمک لازمدیر. کلاسیک تذکره‌لردن فرقلی اولاراق باکیخانوف‌ون هر بیر صنعتکارا اورژینال ـ فردی مناسبتی ده اونون قیدلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. مؤلف زنگین ادبی و تاریخی منبع‌لر اساسیندا نظامی گنجوی، مهستی گنجوی، ابوالعلا گنجوی، خاقانی شیروانی، فلکی شیروانی، عزالدین شیروانی، مجیرالدین بئیلقانی، شیخ ابو عبدالله باکویی، بدر شیروانی، سید ذوالفقار شیروانی و سایر صنعتکارلار باره‌سینده معلومات وئرمیشدی. باکیخانوف‌ون معاصری، گؤرکملی معارفچی متفکر و جغرافیاشناس ـ عالم ز. شیروانی (۱۷۸۰ – ۱۸۳۸ = ۱۱۵۹ – ۱۲۱۷) و اونون قارداشی حاجی محمدعلی شیروانی‌نین (۱۷۸۵ – ؟ = ۱۱۶۴ – ؟) «ریاض السیاحه»، «بوستان السیاحه»، «حقیقت الحقایق» اثرلرینده ده آذربایجان ادبیات و مدنیتی‌نین تاریخی و گؤرکملی شخصیت‌لری ایله باغلی بیر سیرا ماراقلی معلومات وئریلمیشدیر. میرزا یوسف نئرسئسوف‌ون ۱۸۵۶ (۱۲۳۵) نجی ایلده تمیرخان‌شورادا نشر ائتدیردیگی «دیوان واقف و معاصرین دیگر»، تانینمیش قافقازشناس آدولف بئرژه‌نین ترتیبی و مقدمه‌سی ایله ۱۸۶۷ (۱۲۴۶) نجی ایلده لایپزیک‌ده چاپ اولونان «قافقازدا و آذربایجان‌دا مشهور اولان شعرانین اشعارینا مجموعه‌دیر» کیتابیندا ۱۹ (۱۳) نجو عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین باشلیجا انکشاف استقامت‌لری و آیری ـ آیری گؤرکملی نماینده‌لری باره‌سینده قیسا دا اولسا، معلومات وئریلمیشدی.
میرزا شفیع واضح، عباسقلی آغا باکیخانوف، فاضل خان شیدا، میرزا فتحعلی آخوندوف کیمی صنعتکارلارین اثرلرینده ادبیاتین مقصد و ماهیتی، صنعتکارین جامعه‌ده‌کی یئری باره‌سینده ملاحظه‌لره تئز ـ تئز تصادف ائتمک اولور. میرزا شفیع صنعتین اجتماعی اهمیتی مسأله‌سینه خصوصی دقّت یئتیریر، «شاعرلر قوش‌لار کیمی آغاج‌لاردا اوخوماق اوچون دگیل، احمق‌لیگی، عیبه‌عجرلیگی یوخ ائتمک اوچون یارانمیش‌لار» ـ دئیه عنعنه‌وی «گول ـ بولبول» شعری نماینده‌لری‌نین دقّتینی بوتون قصورلاری و یارامازلیق‌لاری ایله حیاتین اؤزونه جلب ائدیردی. میرزا شفیع‌ین صنعتده‌کی باشلیجا خصلتی حقیقته صداقت ایدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصرده آذربایجان‌دا ادبی تنقیدین یارانماسی ایلک نوبه‌ده م. ف. آخوندوف‌ون آدی ایله باغلی ایدی. آخوندوف یالنیز اؤز بدیعی اثرلری ایله دگیل، تنقیدی ـ بدیعی گؤروش‌لری ایله ده یئنی، حقیقی، رئالیست ادبیاتین مودئلینی یاراتمیشدی. ادبیاتین اجتماعی غایه‌سینی هر شئیدن اوستون توتان ادیب کؤهنه شعره قارشی چیخیر، تقلیدچی دربار شعرینی، شخصی مقصدلر گودن هجولری، حیات حقیقتیندن محروم اولان بوش اؤیود و نصیحتچی‌لیگی قطعیت‌له ردّ ائدیردی. آخوندوف آذربایجان ادبی ـ بدیعی فیکرینه ایلک دفعه «ادبی تنقید» معناسیندا «کریتیکا» اصطلاحینی گتیرمیش و اؤزونون «فهرست کیتاب»، «نظم و نثر حقّینده»، «ملاّی رومی‌نین تصنیفی‌نین بابیندا»، «میرزا آغانین پیئس‌لری حقّینده کریتیکا» و سایر کیمی اثرلری ایله همین یئنی ادبی تنقیدین واقعی نمونه‌لرینی اورتالیغا قویموشدو. آخوندوف‌ون تنقیدی فیکرینده رئالیسم نظریه‌سی، صنعتده بدیعی تخیل‌له گئرچک‌لیگین نسبتی و سایر مسأله‌لر مهم یئر توتوردو. آذربایجان ادبیاتی‌نین واقف و ذاکر کیمی گؤرکملی نماینده‌لری‌نین یارادیجی‌لیغی دا اؤز علمی قیمتینی ایلک دفعه آخوندوف‌ون تنقیدینده تاپمیشدی. او، همچنین ادبیاتدا خلقی‌لیک، معاصرلیک و حیاتی‌لیک مسأله‌لری باره‌سینده ده دوزگون و اساسلاندیریلمیش ملاحظه‌لر ایره‌لی سورموشدو. دیلین تمیزلیگی و صاف‌لیغی آخوندوف ـ تنقیدچی‌نی ماراقلاندیران اساس ادبی ـ بدیعی مسأله‌لردن بیری ایدی. نظامی، حافظ، جامی، فردوسی، شکسپیر، سعدی کیمی شرق و غرب صنعتکارلارینی آخوندوف یالنیز منسوب اولدوق‌لاری خلقین دگیل، دنیا بدیعی فیکری‌نین گؤرکملی نماینده‌لری کیمی یوکسک قیمت‌لندیریر، اونلارین اثرلرینده فورم ایله مضمون آراسیندا بیر هارمونی اولدوغونو گؤستریردی. تقلیدچی شعرین سروش، قاآنی کیمی نماینده‌لری آخوندوف تنقیدینده قیمت‌له اصل ادبیاتدان کناردا قویولوردو. لاکن مضمون مسأله‌سینده ادیب بعضاً افراطا واریر، تورک‌دیل‌لی شعرین بؤیوک اوستادی فضولی‌نی یالنیز «استاد ناظم» حساب ائدیردی. بوتؤولوکده ایسه م. ف. آخوندوف‌ون ایستر «کمالالدوله مکتوب‌لاری» اثری، ایسترسه ده تنقیدی مقاله‌لری یاخین شرقده و آذربایجان‌داکی ادبیات تاریخی مسأله‌لرینه قیمت وئرمک باخیمیندان اعتبارلی منبع‌لر ایدی.
پتئربورق دانشگاهی‌نین پروفسورلاری میرزا جعفر توپچوباشوف‌ون و میرزا کاظم‌بگ‌ین روس مطبوعاتیندا چاپ ائتدیردیک‌لری علمی تنقیدی مقاله‌لرده آذربایجان و شرق ادبیاتی‌نین مسأله‌لریندن گئنیش بحث اولونوردو. خصوصیله میرزا کاظم‌بگ‌ین ادبیات‌شناس‌لیق ارثی اونون اؤز علمی اثرلرینده قالدیردیغی مسأله‌لرین اهمیتی باره‌سینده تصوّر یارادیر. عالمین «ایران ائپوسو (افسانه‌سی)»، «اسلاما قدرکی فارس‌لارین دیلی و ادبیاتی»، «فارس ادبیاتی»، «یئنی فارس ادبیاتی‌نین باشلانغیجی حقّینده قدیم فارس‌لارین روایت‌لری»، «میفولوژی لغتی (اساطیرشناسلیق لغتی)»، «فردوسی‌یه گؤره فارس میفولوژی‌سی» و باشقا اثرلرینده زنگین ادبی ـ تاریخی منبع‌لر اساسیندا فارس و فارس‌دیل‌لی ادبیاتین ان قدیم دورلردن توتموش ۱۹ (۱۳) نجو عصره قدرکی انکشاف مرحله‌لری ایزله‌نیلیر، اونون آیری ـ آیری گؤرکملی نماینده‌لری یارادیجی‌لیغی‌نین سجیه‌سی وئریلیردی. میرزا کاظم‌بگ ایستر ایلکین ایران منبع‌لریندن ـ میخی یازی‌لاردان، قدیم داستان‌لاردان، خلق روایت و افسانه‌لریندن، اونلاردا عکسینی تاپان میف‌لردن، ایسترسه ده آنتیک مؤلف‌لرین اثرلریندن، «اَوستا»دان، یونان، یهودی، بیزانس، سریانی (سوریه) منبع‌لریندن استفاده ائدیردی. بوتون بونلار ۱۹ (۱۳) یوزایلده آذربایجان‌دا ادبیات تاریخچی‌لیگی و ادبیات‌شناس‌لیغین دقیق علمی پرنسیپ‌لری اساسیندا انکشاف ائتمکده اولدوغونو گؤستریر.
ادبی رابطه‌لر
۱۹ (۱۳) نجو عصر آذربایجان‌دا دا قارشی‌لیقلی ادبی رابطه‌لرین گور انکشافی ایله سجیه‌وی اولموشدور. اؤلکه‌نین روسیه و اوروپانین آستاناسیندا یئرلشمه‌سی شرقله غرب، آسیا ایله اوروپا آراسیندا اؤزونه‌مخصوص کؤرپویه چئوریلمه‌سی بو رابطه‌لرین انکشافینا و گئنیشلنمه‌سینه داها دا تکان وئرمیشدیر. آذربایجان ادبیاتی شرق بیچیمینی ساخلاماقلا روسیه و غرب ادبی ـ مدنی فیکری ایله انسیته گیرمیش، بو دا اؤز نوبه‌سینده ادبیاتین زنگین‌لشمه‌سینه امکان یاراتمیشدی.
آذربایجان‌ین روسیه امپراتورلوغونون ترکیبینه قاتیلماسی آذربایجان ادبی فیکرینی روس، اوروپا، ائله‌جه ده امپراتورلوقداکی دیگر خلق‌لرین ادبیات‌لاری ایله رابطه‌لر یاراتماسینا تکان وئردی. لاکن اؤز نوبه‌سینده همین رابطه‌لر ایندی‌یه قدر تقدیم ائدیلدیگی کیمی بیرطرفلی، یعنی معلّم ـ شاگرد، اؤیره‌دن ـ اؤیره‌نن رابطه‌لری دگیلدی. شبهه‌سیز، عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق آذربایجان ادبی ـ مدنی محیطی روسیه‌دن و اوروپادان گلن یئنی میل‌لرله زنگین‌لشمیشدی، ادبیاتدا موضوع دایره‌سی‌نین و اجتماعی کَسَرلی‌لیگی‌نین آرتماسیندا قاباقجیل روس یازیچی‌لاری‌نین معین رولو اولموشدو. لاکن قارشی‌لیقلی ادبی رابطه‌لر و قارشی‌لیقلی تأثیر یالنیز برابر سویه‌لی مدنیت‌لر آراسیندا موجود اولا بیلر. بو معنادا زنگین عنعنه‌لره مالک آذربایجان ادبیاتی و اونون اساسلاندیغی چوخ‌عصرلیک شرق مدنی عنعنه‌لری روس ادبی فیکری‌نین اؤزونون انکشافینا نظره‌چارپاجاق تأثیر گؤسترمیشدی. روس رومانتیک شعری‌نین یارانماسیندا، روس ادبیاتیندا آزادلیق‌سئوه‌رلیک و هومانیسم ایدئال‌لاری‌نین آیریلماسیندا قافقاز ـ آذربایجان محیطی‌نین مهم رولو اولموشدو.
عصرین اوّل‌لرینده روس و آذربایجان ادبیات‌لاری آراسیندا رابطه یارادان خادم‌لر آراسیندا پتئربورق دانشگاهی‌نین استادی، آکادمیک ن. ای. کونرادین «روسیه‌ده تجربی شرق‌شناس‌لیغین گؤرکملی نماینده‌سی» آدلاندیردیغی میرزا جعفر توپچوباشوف (۱۷۸۴ – ۱۸۶۹ = ۱۱۶۳ – ۱۲۴۸) بیرینجی‌لر سیراسیندا دایانیر. ۱۸۱۱ (۱۱۹۰) نجی ایلده گرجی شاهزاده‌سی تئیموراز باقراتیونی ایله بیرلیکده پتئربورقا گلن م. س. توپچوباشوف عؤمرونون سونونا کیمی بو شهرده یاشامیش عالم، شاعر، تعلیم و تربیت‌چی و شرق مدنیتی‌نین تدقیقاتچی‌سی کیمی تانینمیشدی. او، ۱۸۱۶ (۱۱۹۵) نجی ایلدن روسیه خارجی ایش‌لر وزیرلیگی‌نین آسیا قسمتینده چالیشمیش، باش تعلیم و تربیت انستیتودا عرب و فارس دیلی مشغله‌لرینی آپارمیش، ۱۸۱۹ (۱۱۹۸) نجی ایلده ایسه یئنی تأسیس ائدیلن پتئربورق دانشگاهی‌نین ایلک معلّم‌لریندن بیری اولموشدو. ۱۸۳۵ – ۱۸۴۹ (۱۲۱۴ – ۱۲۲۸) نجو ایل‌لرده م. س. توپچوباشوف دانشگاهین فارس ادبیاتی شعبه‌سینه رهبرلیک ائتمیش، ۱۸۵۱ (۱۲۳۰) نجی ایلده آچیلان روسیه آرکئولوژی جمعیتی‌نین تشبّث‌کارلاریندان بیری اولموش، عؤمرونون سونونا کیمی جمعیتین شرق آرکئولوژی شعبه‌سی‌نین باشچی‌سی کیمی چالیشمیشدی. یئنه ده آذربایجانلی عالمین تشبّثو ایله همین شعبه‌نین شرق آرکئولوژی و سکّه‌شناسلیق ایله باغلی علمی اثرلری‌نین توپلاندیغی «قیدلر»ی چاپ اولونماغا باشلامیشدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصرین بیرینجی یاری‌سیندا روس ادبی، علمی و اجتماعی فیکری‌نین بیر سیرا تانینمیش نماینده‌لری محض توپچوباشوف‌ون سایه‌سینده یاخین شرقله، خصوصاً ده آذربایجان‌لا داها دریندن ماراق‌لانمیشدی‌لار. او، دیپلومات و یازیچی آ. س. قریبایدوف‌ون فارس دیلی معلّمی اولموش او. ای. سئنکوفسکی (بارون برومبوس)، آ. س. پوشکین، و. ق. بئلینسکی، آ. میتسکئویچ کیمی گؤرکملی صنعتکارلار ایله یارادیجیلیق رابطه‌لری ساخلامیشدی. م. ج. توپچوباشوف‌ون علمی مقاله‌لری همین دورون ان دموکراتیک مطبوعات اورقانی ساییلان «تئلئسکوپ» ژورنالیندا چاپ اولونوردو. «اوتئچئستوئنیه زاپیسکی» ژورنالی‌نین ایلک نمره‌سینده‌کی آگهی‌ده اونون گله‌جک دایمی مؤلف‌لری آراسیندا آذربایجانلی عالمین ده آدی چکیلیردی. م. ج. توپچوباشوف‌ون ۱۸۲۳ (۱۲۰۲) نجو ایلده تاماملادیغی و روسیه‌نین ناپلئون اوزه‌رینده‌کی غلبه‌سینه حصر ائتدیگی «ظفر نغمه‌سی» قصیده‌سی، هابئله ۱۸۳۵ (۱۲۱۴) نجی ایلده پتئربورق‌دا آیریجا کیتاب حالیندا چاپدان چیخان شعرلری ائله همین دورده روس دیلینه ترجمه ائدیلمیش و ادبی اجتماعیتین دقّتینی چکمیشدی. همین اثرلر آذربایجان ادبیاتیندان روس دیلینه چئوریلن ایلک نمونه‌لر ایدی. و. ق. بئلینسکی روس ادبیاتی‌نین ۱۸۳۵ (۱۲۱۴) نجی ایلده‌کی وضعیتینه حصر اولونموش اجمال مقاله‌سینده بو شعرلره ده توخونموش و اونلارین اصلی‌نین ترجمه‌لردن داها قوّتلی اولمالاری باره‌سینده گومانی‌نی بیلدیرمیشدی. توپچوباشوف‌ون طلبه‌لریندن مشهور شرق‌شناس پ. ی. پئتروف معلّمی‌نین تأثیری آلتیندا «عاشق» تخلصو ایله روس دیلینده غزل‌لر یازمیش و شرق کلاسیک‌لری‌نین بیر سیرا اثرلرینی چئویرمگه تشبّث گؤسترمیشدی.
پتئربورق ادبی محیطینده م. ج. توپچوباشوف هم ده اوروپا علمی ـ ادبی محیطی‌نین نماینده‌لری ایله رابطه‌لر یاراتمیشدی. او، گؤرکملی لهستان شاعری آ. میتسکئویچ‌ین خواهشی ایله مؤلفین «کریمه سونئت‌لریندن» بیرینی فارس دیلینه چئویرمیش و ۱۸۲۷ (۱۲۰۶) نچی ایلده شرق دیباچه‌لری اسلوبوندا یازدیغی مقدمه ایله بیرلیکده مسکودا لیتوقرافی اصولو ایله چاپ ائتدیرمیشدی. بو مقدمه آ. س. پوشکین‌ین مشهور «بئشینجی پروخلادئ سلادوستنوی فونتانوف» (فوّاره‌لرین سرین کؤلگه‌سینده) شعری‌نین یارانماسینا تکان وئرمیشدی. آذربایجانلی عالمین تشویقی ایله اونون همکارلاریندان مشهور یازیچی و شرق‌شناس او. ای. سئنکوفسکی «تخته گؤزه‌ل» آدلی آذربایجان خلق نغیلینی روس دیلینه چئویره‌رک «پولیارنایا زوئزدا» مجموعه‌سینده درج ائتمیشدی. طلبه‌لریندن آ. خودزکو فضولی یارادیجی‌لیغی و «کوراوغلو» داستانی ایله یاخیندان ماراقلانیردی.
روس ادبیاتی خادم‌لری‌نین آذربایجان‌لا تانیشلیغیندا دیگر گؤرکملی شرق‌شناس ـ عالم، غازان و پتئربورق دانشگاه‌لاری‌نین استادی میرزا کاظم‌بگ (۱۸۰۲ – ۱۸۷۰ = ۱۱۸۱ – ۱۲۴۹) ده مهم رول اوینامیشدی. او، غازان‌دا ل. ن. تولستوی و پ. ای. مئلنیکوفا (آندرئی پئچئرسکی) درس دئمیش، پتئربورق‌دا شرقله ماراقلانان ن. ق. چئرنیشئفسکی‌یه دگرلی مصلحت‌لر وئرمیشدی. میرزا کاظم‌بگ آ. س. پوشکین‌له شخصاً تانیش ایدی، مشهور تاریخچی و یازیچی م. پ. پوقودین‌له یازیشیردی، فردوسی‌نین «شاهنامه»سینی روس دیلینه چئویرن شاعر و. آ. ژوکوفسکی اونون یاردیمیندان فایدالانمیشدی. پوشکین‌ینن اثرلری‌نین تورک دیلینه ترجمه‌سی ده آذربایجانلی عالمین آدی ایله باغلی‌دیر. او، کریمه‌لی معارفچی‌سی ای. ائریاک‌ین «گؤز یاشی چشمه‌سی» آدی آلتیندا چئویردیگی «باغجا سرای فوّاره‌سی» شعری اوزه‌رینده اساسلی شکیلده ایشله‌یه‌رک اثری چاپ اوچون یارارلی حالا گتیرمیش و همین شعر ۱۸۶۷ (۱۲۴۶) نجی ایلده پوشکین‌ین دیگر شعرلری‌نین ترجمه‌سی ایله بیرلیکده میرزا کاظم‌بگه اتحافلا پتئربورق‌دا چاپ اولونموشدو. آ. س. قریبایدوف‌ون «گونده‌لیک‌لری»، آ. نیکیتین‌ین «اوچ دنیز آرخاسینا سیاحت» اثرلری میرزا کاظم‌بگ‌ین دقیق و احاطه‌لی شرح‌لری ایله دورون روس اوخوجولارینا تقدیم ائدیلمیشدی. «روسکویه سلووو»، «سوورئمئنیک»، «سئوئرنویه اوبوزرئنی‌یه»، «فینسکی وئستنیک»، «سنت پتئربورقسکی‌یه وئدوموستی»، «سئوئرنایا پچئلا»، «قولوس» و سایر غزئت و ژورنال‌لاردا میرزا کاظم‌بگ‌ین یاخین و اورتا شرقین او جمله‌دن ده آذربایجان‌ین تاریخینه، مدنیتینه، ادبیاتینا حصر ائدیلمیش اونلارلا مقاله‌سی چاپ اولونموشدور. همین اثرلر یالنیز علمی فیکرین زنگین‌لشمه‌سینه خدمت ائتمه‌میش، هم ده خلق‌لر و ادبیات‌لار آراسیندا قارشی‌لیقلی مناسبت‌لرین و امکداش‌لیغین یارانماسینا تکان وئرمیشدی.
لازاروف شرق دیل‌لری انستیتوسون‌دا و مسکو دانشگاهیندا تحصیل آلان، ۱۸۵۱ (۱۲۳۰) نجی ایلده ایسه غازان دانشگاهی‌نین تاریخ ـ دیلچی‌لیک دانشکده‌سی‌نین شرق بؤلمه‌سینی نامزد دیپلومو ایله بیتیرن محمود اسماعیلوف (۱۸۲۸ – ۱۸۶۷ = ۱۲۰۷ – ۱۲۴۶) اوروپا تیپلی دانشگاهدا عالی تحصیل گؤرموش ایلک آذربایجانلی گنج ایدی. او، عؤمرونون سونونا کیمی مسکوداکی لازاروف شرق دیل‌لری انستیتوسونون معلّمی کیمی چالیشمیش، عرب، فارس و تورک دیل‌لرینی، بو خلق‌لرین تاریخ و ادبیات‌لارینی تدریس ائتمیشدی. روسیه‌نین مختلف ژیمنازیا و دانشگاه‌لاریندا چالیشان میرزا عبدالله وزیروف، صادق‌بگ جعفروف، میرزا ابوالحسن وزیروف، میرزا محمد علی‌یئف، میرزا جعفر رضایئف، ابراهیم باقروف و سایر آذربایجانلی ضیالی‌لار عصرین بیرینجی یاری‌سیندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین و ادبیاتی‌نین تدریسینده، آذربایجان ـ روس ادبی رابطه‌لری‌نین یارانماسیندا بیلیک، قوّه و امکان‌لاری داخلینده اشتراک ائتمیشدی‌لر.
عصرین ۲۰ (۱۲۰۰ لرین باشلانغیجی) نجی ایل‌لریندن باشلایاراق بیر سیرا روس یازیچی‌لاری‌نین قافقازدا و آذربایجان‌دا اولمالاری دا ایکی خلق و اونلارین مدنیت‌لری آراسینداکی رابطه‌لرین وسعت و استقامتینه تأثیرسیز قالمادی. شبهه‌سیز، خدمتی وظیفه‌سی ایله باغلی بورایا گلن روس ضیالی‌لاری هر شئیدن اوّل امپراتورلوق سیاستینی حیاتا کئچیریردی‌لر و اونلارین فعالیت‌لری‌نین بو جهتی اوزه‌ریندن سکوتلا کئچمک اولماز. پتئربورق‌دا م. ج. توپچوباشوف‌دان فارس دیلینی درس آلان آ. س. قریبایدوف قافقازدا ع. باکیخانوف‌لا یاخین رابطه ساخلاییردی،کلاسیک آذربایجان شعری، خصوصاً نظامی‌نین یارادیجی‌لیغی ایله ماراقلانیردی. لاکن قریبایدوف قافقازین و آذربایجان‌ین طبیعی ثروت‌لری‌نین سومورولمه‌سینه یؤنه‌لمیش «روسیه ـ زاقافقاز تجارت شرکتی» طرحینی ایره‌لی سورموش، آذربایجان‌ین ایکی‌یه پارچالانماسینی و اشغالینی رسمی‌لشدیرن تورکمن‌چای مقاوله‌سینه یان چیخمیشدی. یئریتدیگی بؤیوک دولتچی‌لیک سیاستی و تورک ـ مسلمان اهالی‌نین دینینه، اخلاقینا، عادت عنعنه‌لرینه سایمازیانا مناسبت نتیجه‌سینده اونون محوینه گتیریب چیخارمیشدی. آ. س. پوشکین آذربایجان شاعری فاضل خان شیدا ایله عبرت‌آمیز گؤروشوندن هوسله سؤز آچیردی، ع. باکیخانوف اونلارین عایله‌سینده بؤیوک حرمتله قبول اولونموشدو. لاکن عینی زماندا پوشکین «چؤکوب تسلیم اول قافقاز، یئرمولوف گلیر!» ـ دئیه آزادلیق‌سئوه‌ر خلق‌لری هده‌له‌ییر، «وحشی داغلی‌لاری» معارف‌لندیرمگین یگانه یولونو انجیل‌ین اونلارین آراسیندا گئنیش تبلیغی ائدیلمه‌سینده گؤروردو.
آذربایجان، اونون تاریخی، محلّی خلقین حیاتی و گذرانی دکابریست یازیچی‌لارین یارادیجی‌لیغیندا اؤزونون داها گئنیش عکسینی تاپمیشدی. بو یازیچی‌لار ایچری‌سینده آ.آ. بئستویئف ـ مارلینسکی خصوصیله سئچیلیردی. او، آذربایجان تورکجه‌سینی اؤیرنمیشدی، اؤزونون «ملاّ نور»، «شاه حسین»، «قافقاز دیواری»، «قیرمیزی یایلیق»، «قافقاز اوچئرک‌لری» کیمی حکایه، نووئل و یول قیدلرینده رغبت‌له یاناشدیغی آذربایجان خلقی‌نین حیاتینی اولدوغو کیمی تصویر ائتمگه چالیشمیشدی. قدیم دربندی «تاتار آفیناسی» آدلاندیران بئستویئف ـ مارلینسکی آذربایجان تاریخی و ائتنوقرافی‌سی ایله یاخیندان ماراقلانیردی. او، آخوندوف‌ون «شرق شعری»نین روس دیلینه ایلک ترجمه‌چی‌لریندن بیری ایدی. و. ک. کوخئلبئکئر، ی. ن. قزئرئتسکوفسکی کیمی دکابریست یازیچی‌لار دا آذربایجانا حصر اولونموش ماراقلی اثرلر قلمه آلمیشدی‌لار. ۱۸۳۷ (۱۲۱۶) نجی ایلده آذربایجانا گلن م. ی. لئرمونتوف «آسیانین فرانسه‌جه‌سی» آدلاندیردیغی آذری تورکجه‌سینی اؤیرنمگه باشلامیش، محلّی عاشیق‌لارین دیلیندن «عاشیق غریب» داستانی‌نی قلمه آلمیشدی. یئنه همین دورده تیفلیس‌ده یاشایان و «زاکاوکازیسکی وئستنیک» غزئتی‌نی سردبیرلیک ائدن روس شاعری ی. پ. پولونسکی بلاواسطه آذربایجان موضوعوندا «کرم حقّینده ماهنی»، «ستّار»، «کروان» شعر و منظومه‌لرینی، سلسله حکایه‌لرینی یازمیش، آذربایجان خلق شعری‌نین بیر نئچه نمونه‌سینی روس دیلینه چئویرمیشدی. عصرین بیرینجی یاری‌سیندا پوشکین، لئرمونتوف، دئرژاوین، کارامزین، قوقول و سایر روس شاعر و یازیچی‌لاری‌نین آدلاری آذربایجان‌ین ضیالی دایره‌لرینده معین قدر تانینیردی. ۱۸۴۶ (۱۲۲۵) نجی ایلدن تیفلیس‌ده روس دیلینده نشره باشلایان «کاوکاز» غزئتی آذربایجان‌ین تاریخی، ادبیاتی، عنعنه‌لری، ائتنوقرافی‌سی باره‌سینده یازی‌لارا اؤز صفحه‌لرینده گئنیش یئر وئریردی. روس اوخوجولاری بو غزئت واسطه‌سی ایله واقف، ذاکر، ع. باکیخانوف، م. ف. آخوندوف و باشقا آذربایجان صنعتکارلاری‌نین آدلاری و اثرلری ایله تانیش اولموشدولار. م. ف. آخوندوف‌ون آلتی کومئدی‌سی و «آلدانمیش کواکب» نووئلی مؤلفین اؤزونون روس دیلینه ترجمه‌سینده «کاوکاز» غزئتینده درج اولونموشدو. «تئلئسکوپ»، «اوتئچئستوئنیه زاپیسکی»، «روسکوئه سلووو»، «روسکی اینوالید»، «سوورئمئنیک»، «روسکی وئستنیک» ژورنال‌لاریندا آرا ـ سیرا آذربایجان‌لا باغلی یازی‌لارا تصادف اولونوردو.
۱۹ (۱۳) نجو یوزایل‌لیگین تاریخی ـ سیاسی گئرچک‌لیگی آذربایجان و اوروپا ادبیات‌لاری آراسیندا دا معین رابطه‌لرین میدانا چیخماسینا امکان وئرمیشدی. لهستان ادبیاتی ایله رابطه‌لر داها آردیجیل سجیه داشیییردی. م. ج. توپچوباشوف آدام میتسکئویچ‌ین بیر سوناتینی فرانسه‌یه چئویرمیشدی. قافقازا سورگون ائدیلن لهستان شاعری تادئوس لادو زابلوتسکی قوبادا، شاماخی‌دا، دربندده اولموش، آذربایجان موضوعوندا بیر سیرا شعرلر یازمیشدیر. او، واقف‌ین، ع. باکیخانوف‌ون شعرلرینی، آذربایجان خلق ادبیاتیندان نمونه‌لری لهستان دیلینه چئویرمیش، همچنین «گلستان ارم» اثری‌نین روسجایا ترجمه‌سینده ع. باکیخانوف‌ون یاخین کؤمکچی‌سی اولموشدو. قافقازدا سورگونده اولان دیگر لهستان یاریچی‌سی ولادیسلاو استرژئلینسکی موضوعو آذربایجان حکایتیندن آلینمیش «محمودجیغاز» نووئلینی، بیر نئچه شعر، هابئله باکی، شاماخی، لنکران حقّینده ماراقلی قیدلر قلمه آلمیشدی. ۱۹ (۱۳) نجو عصرین ۳۰ – ۴۰ (۱۰ – ۲۰) نجی ایل‌لرینده قافقازدا و آذربایجان‌دا اولموش میخائیل آنجئیکوویچ، کونستانتین زاخ، ماتئوس قرالوفسکی کیمی لهستان ضیالی‌لاری آذربایجان تورکجه‌سینی اؤیرنمیش، آذربایجان خلقی‌نین تاریخی، ادبیاتی، گذرانی ایله باغلی ماراقلی ملاحظه‌لر سؤیله‌میشدی‌لر.
تانینمیش آلمان شاعری و ترجمه‌چی‌سی فرئدریخ بودئنشتئدت ع. باکیخانوف، م. ف. آخوندوف، میرزا شفیع واضح، فاضل خان شیدا کیمی آذربایجان ادیب‌لری ایله یاخیندان تانیش ایدی. او، آذربایجان و فارس دیل‌لرینه یاخیندان ماراق گؤستریر، میرزا شفیع واضح‌ین تیفلیس‌ده‌کی «دیوان حکمت» ادبی مجلسینده اشتراک ائدیردی. اونون «شرقده مین بیر گون» کیتابیندا ۱۹ (۱۳) عصرین بیرینجی یاری‌سینداکی آذربایجان ادبی ـ مدنی حیاتی‌نین گئنیش منظره‌سی وئریلمیشدی. ف. بودئنشتئدت‌ین ترجمه‌لری سایه‌سینده میرزا شفیع‌ین آدی و یارادیجی‌لیغی دنیا مقیاسیندا مشهورلاشمیشدی. ف. بودئنشتئدت همچنین ع. باکیخانوف ـ قدسی‌نین دیوانیندان آیری ـ آیری نمونه‌لری آلمان دیلینه چئویره‌رک برلین مطبوعاتیندا چاپ ائتدیرمیشدی. عصرین بیرینجی یاری‌سیندا آذربایجان‌دا اولموش آلئکساندر هومبولدت، آوقوست فون هاکشتاوزئن، کارل کوخ کیمی آلمان عالم‌لری‌نین اثرلرینده آذربایجان تاریخی و ادبیاتی ایله باغلی معین معلومات وئریلیر، بو خلقین دیلی‌نین اؤن آسیاداکی رولو و اهمیتی خصوصی نظره چارپدیریلیردی.
۶۰ (۴۰) نجی ایل‌لرده ژول وئرن، آلئکساندر دوما کیمی فرانسه یازیچی‌لاری آذربایجان‌دا اولموشدولار. ژول وئرن‌ین «آرخیپئلاق آلوولانیر»، دومانین ایسه «قافقاز» کیتاب‌لاریندا خلقیمیزین تاریخی، گذرانی، اخلاقی و معنویاتی ایله باغلی ماراقلی مشاهده و ملاحظه‌لره تصادف ائدیلیر. آلئکساندر دوما قافقاز سیاحتی زمانی تانینمیش آذربایجان شاعری ناتوان‌لا، مشهور مئتسئنات محمود آغا ایله تانیش اولموشدو.
آذربایجان ادبیاتی‌نین شرقله چوخ‌عصرلیک رابطه‌لری ده ۱۹ (۱۳) نجو عصرین ایلک اون‌ایل‌لیک‌لریندن باشلایاراق یئنی مضموندا انکشاف ائدیردی. اسماعیل‌بگ قوتقاشینلی ایران‌دا، تورکیه‌ده، سعودی عربستان‌دا اولموش، اؤز «سفرنامه»سینده گؤردوگو اؤلکه‌لرین تصویرینی وئرمیشدی. ع. باکیخانوف یاخین شرقین ایران، تورکیه، مصر، سوریه، سعودی عربستان کیمی اؤلکه‌لرینی گزیب دولاشمیشدی. م. ف. آخوندوف یئنی الفبا طرح‌سی ایله باغلی ۱۸۶۱ (۱۲۴۰) نجی ایلده استانبول‌دا اولموش، بیر سیرا تورک ضیالی‌لاری ایله ایشگذار رابطه‌لر یاراتمیش، جمعیت عالیه عثمانیه‌ده یئنی الفبا باره‌سینده معروضه ائتمیشدی. ع. باکیخانوف‌ون «اسرار الملکوت» اثری سلطان عبدالمجیدین امری ایله تورک عالمی سید شرف خلیل افندی طرفیندن گئنیش شرح‌لرله تورک دیلینه چئوریلمیش و ۱۸۴۸ (۱۲۲۷) نجی ایلده استانبول‌دا کیتاب شکلینده نشر ائدیلمیشدی. م. ف. آخوندوف‌ون کومئدی‌لری تورکیه‌ده درام صنعتی‌نین میدانا گلمه‌سینه مثبت تأثیر گؤسترمیشدی. اونون ایران‌ین و تورکیه‌نین بیر سیرا قاباقجیل فیکیرلی آدام‌لاری ایله چوخ‌ایل‌لیک قارشی‌لیقلی امکداش‌لیغی یاخین شرق اوچون مهم رول اوینامیشدی.
ادبی رابطه‌لرین انکشافی اؤزونو بدیعی ترجمه ساحه‌سینده ده گؤستریردی. ۱۸۰۲ (۱۱۸۱) نجی ایلده آنتیک شرق آبیده‌سی «کلیله و دمنه» عوضعلی صفی‌قلی اوغلو طرفیندن آذربایجان دیلینه چئوریلمیشدی. میرزا شفیع واضح روس شاعری م. وئلتمان‌ین «آیدین سمانی دومان بورودو» آدلی شعرینی فارس دیلینه، ع. باکیخانوف ایسه ای. کریلوف‌ون تمثیل‌لریندن بیرینی آذربایجان تورکجه‌سینه چئویرمیشدی. بو، ایلک ترجمه‌لر اولسا دا آذربایجان ادبی ـ مدنی یارادیجی‌لیغی‌نین عموم‌دنیا ادبیاتینا داخل اولماسیندان خبر وئریردی… آردی وار
