حیدربابانین دراماتیک یؤن‌لری
همت شهبازی

تخمینن اون ایل بوندان قاباق، «نقد شعر معاصر آذربایجان» کیتابیمین یاییملانماسیندان بیر آی سونرا، بیر خانیم زنگ آچیب تهراندا تئاتر اؤیرنجیسی اولدوغونو دئیندن سونرا، اؤیرنجی‌لیک تئزی اوستاد شهریارین حیدربابایا سالام اثری‌نین «دراماتیک» یؤن‌لری حاققیندا اولدوغونو سؤیله‌دی. دئدیینه گؤره (دوغرو دا دئییردی) اثر حاققیندا دوشوندویو قونو یئنی بیر قونو ایدی و هم ده او زامانا قدر و هم اوندان سونرا ایندییه‌دک ظنیمجه بو حاقدا هئچ دوشونولمه‌ییب‌دیر. هر حالدا منیم کیتابیمدا دا بو حاقدا بیر جومله‌ ده تاپا بیلمه‌دیینی سؤیله‌یه‌رک مندن یاردیم ایسته‌دی. طبیعی کی من ده موضوع حاقدا بیر قایناغین اولدوغونو دئیه بیلمه‌دیکدن سونرا موضوع حاقدا و حیدربابادا قونو ایله باغلی دانیشدیق. او خانیمدان و اونون ایشینین هارایا یئتیشمه‌سیندن ایندییه‌دک خبریم یوخدور. آنجاق ایشینده محکم دایاندیغی بللی ایدی. حتتا بوندان اؤترو –دئدیینه گؤره- خشگیناب کندینه ده گئتمیشدی. اؤزو فارسجا دانیشیردی. آتاسی تورک اولدوغونو و تورکجه‌نی آزاجیق بیلدیینی دئییردی. طبیعی کی ماراقلی بیر ایش ایدی. قونونون یئنی اولدوغو منی ده دوشوندوردو. بو یازینین ایلهام قایناغی بوردان یاراندی.
دراماتیک ادبیاتین یارانما تاریخی، تحکیه ادبیاتیندان چوخ چوخ اوزاقلارا گئدیر. بو ژانرین هله ایلک جیددی قورامچیلاری (نظریه‌پرداز) یونان ادبیاتیندا ارسطویا قاییدیر. اونون درامادان دانیشماسی اونو گؤستریرکی اونون زامانیندا، درامانین وارلیغی بیر فئنومئن (پدیده) کیمی تثبیت‌لشمیش و ژانرین ایسته‌نیلن قدر یازیچی و فاناتلاری وار ایمیش. بو ژانر، اثردن اثره، یازاردان یازارا فرقلی یؤن‌لرده استفاده اولونسادا، اساس اؤزللیکلرله همیشه دیققت مرکزینده اولوبدور. یعنی صحنه دوزه‌لیشیندن و اونون توصیفیندن توتموش کاراکتئرلرین گئییم و ظاهیری گؤرونوش‌لرینه قدر استفاده اولونان ایلکه‌لر (پیرینسیپ‌لر) همیشه گؤزدن قاچیریلماز بیر فاکتورلار اولموشدور. ماراقلی‌دیرکی بو ژانرین گلیشمه‌سی ده شعرله باغلی‌دیر. مدرن دؤنم ادبیاتیندا، پوئما ژانری یاراندیقدان سونرا، درام ژانریندا اولان شعرسل‌لیک، اؤز یئرینی تحکیه‌چیلیکله دَییشدی. بونا گؤره دئمک اولارکی تحکیه ادبیاتی درام ژانری‌نین مدرن‌لشمیش بیر ژانری کیمی باغیمسیز (مستقل) بیر ژانرا چئوریله‌رک حکایه، رومان، پیئس و باشقا نثر ژانرلارینا بؤلوندو. پوئما ایسه، سوژئتلیک خطینی ایتیره‌رک داها چوخ تیپیک و شعرسل ایمگه‌لره (ایماژ) اوز گؤستردی.
«حیدربابایا سالام» اثری بو سوژئتلیک خطینی ایتیرن تیپیک درامانین تمثیلچیسی اولور. چونکو تحکیه‌چیلیک اوندا یوخدور. یاتیمینا (افقی) بیر جیزیقدا درامانین: صحنه آراییشینی، طبیعت دئکوراسیونونو، و شاقولی بیر جیزیقدا ایسه، تیپیک کاراکتئر و صورت‌لری و اونلارین چئوره‌سینده یارانان گله‌نکسل(سنتی) بیر توپلوم، عایله‌وی و گله‌نکسل ایلیشکی و دَب‌لرین و بونلاری ایفاده ائدن دیل و دئییم قورولوشونون بروزه چیخماسی‌نین شاهیدی اولوروق.
خاطیرلاماسینا هئچ بیر گرک اولمایاراق دئمه‌لییک‌ کی اوستاد شهریار، اثری یازدیقدا دراماتیک بیر اثر یاراتماق دوشونجه‌سینده اولماییبدیر. آنجاق مطالعه و تجروبه نتیجه‌سینده شاعیرین آلت بیلینجینده (ناخودٱگاه) یئرله‌شن بو ژانرین اؤزللیک‌لرینی نئچه ساحه‌ده سیرالاییب آراشدیرماق اولار:

۱) صحنه‌لشمه دئکوراسییاسی
۲) تیپیک کاراکتئر و صورت‌لر

 هر بیر دراماتیک اثری حاضیرلاماق اوچون، اؤنجه‌دن اونون دئکورو حاقدا بیر اؤن‌کانتئکست (پیش‌زمینه، پیش‌متن) یارادیلیر. بو دئکورا اؤزونو متنه یاپیشدیریر و متن‌له اویغونلوغو قورونور. بعضن اؤن‌کانتئکست ایشیق و قارانلیق بیر تابلودا یارانیر. بعضن تام آچیق-آیدین، طبیعت تصویرلری یا دا اشیالارین دوزومو ایله پلانلاشیر. حیدربابایا سالام اثرینه باخدیقدا بعضن هر بیر بندینده هم دئکوراسییا هم ده متنین یئتکین‌لیینی گؤروروک. یعنی هم اؤن‌کانتئکست وار هم متن. بو مسئله حیدربابادا ایکی یؤنده اؤزونو گؤستریر: بیرینجی اؤن‌کانتئکست عمومیتله یاتیمینا (همنشینی، افقی) اوخدا (محور) و پارالئل (موازی) بیر جیزیقدا؛ ایکینجیسی ایسه، شاقولی (عمودی، جانشینی) اوخدا. بیرینجی عمومیتله هر نه‌یی اولدوغو کیمی گؤستریر. ایکینجیسی، بیرینجییه دایاناراق سون آنلاییشی قاپساییر. ائله اثرین بیرینجی بندینه باخسانیز بونو گؤره‌رسینیز:
حیدربابا ایلدیریم‌لار شاخاندا
سئل‌لر، سولار شاققیلداییب آخاندا
قیزلار اونا صف باغلاییب باخاندا
سلام اولسون شوکتیزه، ائلیزه
منیم ده بیر آدیم گلسین دیلیزه   (حیدربابایه سلام، بند ۱)
بندین ایلک اوچ مصراعینی، صحنه دئکوراسی کیمی تصوور ائتسه‌نیز سون ایکی مصراع کاراکتئرین صحنه‌یه داخیل اولوب و تاماشاچی ایله ایلگی قورماسی کیمی یوزولور. ایلک اوچ مصراع سانکی صحنه‌ده یئرلشدیریلمیش بیر تابلودور. بو تابلودا، ایلدیریملارین شاخماسی، سئل-سولارین آخماسی و تابلونون بیر بؤلومونده ده قیزلارین اونا صف باغلاییب باخماسینی گؤرورسونوز. پرده‌نی آچدیقدا، تاماشاچی صحنه‌ده یوخاریداکی تابلویو گؤرور و پرده آرخاسیندان کاراکتئرین صحنه و متنه داخیل اولماسینی گؤزله‌ییر. سون ایکی مصراعدا، کاراکتئر صحنه‌یه داخیل اولور و اؤز اویونونو اویناییر. کاراکتئر آکسیونا (عمل) داخیل اولور. دیالوقا کئچیر.
حیدربابانین ایکینجی بندینده ده عینی صحنه‌نین شاهیدی اولوروق: صحنه‌ده تابلو گؤرونور. تابلودا ککلیک‌لرین اوچوشو، دووشانلارین کول دیبیندن قاچماسی و داغین اته‌یینده باغچالارین چیچکلنمه‌سی گؤرونور. بو صحنه‌نین دئکوراسییاسی، اؤن‌کانتئکست‌دیر. اونو متنه یاپیشدیرماق اوچون سون ایکی مصراع اؤز رولونو اویناییر.
یوخاریدا آچیقلادیغیمیز قونونو آشاغیداکی تابلو ایله گؤسترمک اولار:

اثرین بیر چوخ بندینده بو قونونو گؤرمک اولار و هر یارانیلان صحنه ایسه ایکییه بؤلونور. صحنه آراییشینی وصف ائدن ده بدیعی‌لییی داها چوخ اؤن‌کانتئکست ده و نئچه یؤنده گؤروروک:
الف) دوغالچی (ناتورال) و چئوره (محیط) وصفی کیمی
ب) خیردا و جزئی شئی‌لره اؤنم وئرمکله اونو توصیف ائده‌رک یئتکین‌لشدیریب چئوره و اثرده اولان کاراکتئرلرین یاشاییشیندا ائتکیلی اولدوغونو وورغولاماقلا

 الف):
متنه کئچمه‌میشدن اؤنجه، تماشاچینی بیر سیرا ایش‌لره حاضیرلاییر. اونلاردا حاضیرلیق یارادیر. بونلار عمومیتله یا طبیعتین چیلپاق و کانکرئت تصویری و روایتی ایله اولور یا دا دوغااوستو (ماورای طبیعت) فاکتورلارا سؤیکنمه‌دن انسانلا طبیعت و اشیانین گئرچک و رئال ایلیشکیسی‌نین وصفی ایله. بئله بیر تصویرلرده، بیزیم شعریمیز گؤی‌لردن یئره ائنیر، کوتله آراسینا سوزولوب سیزیر. بونلاری نظره آلدیقدا حیدربابانین بیرچوخ بؤلومونو دئکوراسییا/اؤن‌کانتئکست کیمی گؤرمک اولار: بیر گله‌نکسل توپلومون تمثیلچیسی اولاراق خشگیناب کندی‌نین پرسپئکتیوی او جومله‌دن: کندده گونون باتیب-دوغولماسی، دؤرد فصیل پرسپئکتیوی، طبیعتده‌کی باغ-باغات و حیوانلارین تصویری، نغمه‌لرین ترنمی، عایله ایلیشکی‌لری، توی-یاس تؤرن‌لری و بوتون گله‌نک و دَب‌لرین توصیفی حیدربابادا نئچه یؤنلو بیر دئکوراسییانین اولماسیندان خبر وئریر. بوتون بونلار، کاراکتئرلر حرکت‌لری، گؤردویو ایش‌لری و داورانیشلاری ایله یوغرولدوقدا نئچه پرده‌لی بیر پیئس و یا حتتا اوزون بیر فیلمه باخدیغیمیزین شاهیدی اولوروق. ماراقلی‌دیر شهریار اؤزو ده حیدربابادا سینما پرده‌سینه اشاره ائدیر. (بند ۱۰) (بلکه حیدربابادان بیر سئناری یازماق اولار) حتتا بعضن حیدربابانین بعضی بندلرینده دئکوراسییانی، کندین و گله‌نکسل توپلومون خوش آنلاری ایله قوردوقدان سونرا کمدیا یارادیر و بو آندان درحال سونرا متنه کئچیر و متنده بیر فاجعه و تراژئدی‌نین باش توتدوغونو گؤروروک:
حیدربابا قره‌چمن جاداسی
چووش‌لارین گلر سسی، صداسی
کربلایه گئدنلرین قاداسی
دوشسون بو آج یولسوزلارین گؤزونه
تمدنون اویدوق یالان سؤزونه  (حیدربابایه سلام، بند ۱۱)
بو مرحله‌ده بیز دئکوراسییانین جانسیز طبیعت و دورغون اشیالار اولدوغونو گؤروروک.

ب) :
حیدربابادا بعضن بئله سانیلیرکی بعضی توصیف‌لر چوخ جزئی مسئله‌لره توخوندوغو اوچون یئرسیزدیر. بو جزئی توصیف‌لر، شهر ساکین‌لری اوچون بلکه ده کانکرئت اولمایان بیر توصیف‌دیر. آنجاق همین بو جزئی توصیف‌لر، کند توپلومو داورانیشلاریندا بیر توپلومسال-پسیکال یؤن کیمی قبول اولونور:
نوروزعلی خرمنده وَل سوره‌ردی
گاهدان ائنیب، کولشلرین کوره‌ردی
داغدان دا بیر چوبان ایتی هوره‌ردی
اوندا گؤردون اولاغ آیاق ساخلادی
داغا باخیب، قولاقلارین شاخلادی (حیدربابایه سلام، بند ۳۳)
سون اوچ مصراعلارداکی تصویرلر چوخ جزئی عینی حالدا کند داورانیشیندا تجروبه اولونان بیر پسیکال یؤنو عکس ائدیر. اولاغ یئریدییی زامان بیر سس ائشیدندن سونرا –حتتا بو سس مومکوندور اونو حرکته یؤنلدن صاحیبی‌نین سسی اولسون- آیاق ساخلاییر، دوروخاراق قولاقلاری ایله اونا تپکی گؤستریر. بوردا دا چوبان ایتی هورمکله بو ایشی گؤرور. حیدربابادا بو کیمی بیزلره اؤنم‌سیز اولان جزئی توصیف‌لر اوخوجو گؤزونده کیملیک قازانیر، اؤنملی اولور، دیققتینی اونا طرف یؤنلدیر. بو مرحله‌ده بیز دئکوراسییانین جانلی و دایم حرکتده اولدوغونو دویوروق.
دوغرودور حیدربابادا دئکوراتیو یؤن‌لر داغینیق‌دیر. اوندا ییغجاملیق یوخدور. دئکوراسییا بیر-ببری‌نین آردی ایله اولمور. هر بندینده، اؤنجه‌کی بنددن باشقا و باغیمسیز بیر دئکوراسییانین شاهیدی اولوروق. آنجاق اثرین بوتونلویونده، بیز اؤز تصووروموزده بیر کند توپلومونون عمومی فضاسی‌نین عکس اولونماسینی گؤروروک.

۲) تیپیک کاراکتئر و صورت‌لر
حکایه‌چیلیکده بیر نئچه یاخین آنلاملی قاوراملار بیر-بیریندن سئچیلیرلر: کاراکتئر، اوبراز، قهرمان، فیقور. بونلارا باخدیقدا ایلک باخیشدا هامیسی‌نین عینی آنلامدا اولدوغو دویولور. درینه گئتدیکده و پروفسیونال یاناشدیقدا بونون عکس حالینی گؤروروک. یعنی بونلار بیر-بیرلریله اینجه‌لیکله آیریلیب سئچیلیرلر. بونلاردان «کاراکتئر» آنلاییشی‌نین اوزرینده دایانماق ایسته‌ییرم. آیدین‌دیرکی حیدربابادا «کاراکتئر» قاورامی حکایه‌چیلیکده اولدوغو کیمی دوزنلی، قورولوشسال (ساختاری) و پروفسیونال دئییل. آنجاق بیر سئناریست بوجاغیندان یاناشاراق حیدربابانین بندلرینی بیر-بیرینه جالاشدیراراق کوللئکتیو صورت‌لرین (چهره) ایچینده تیپیک کاراکتئرلر یاراتماغا امکان قووه‌سی واردیر. حکایه‌چیلیکده، کاراکتئر توپلومدان قیراق بیر قاورام دئییل. «کاراکتئر بیر فرد اولاراق اؤزونو تمثیل ائتمکله بیرلیکده یاشامین ایچینده، انسانلارین آراسیندا یاشایان بیر فرددیر… باشقا سؤزله دئسک، کاراکتئرین باخیش آچیسیندان (زاویه دید) آلغیلانان (دریافت) گؤرونن و گؤرونمه‌ین یاشانتی عنصرلری اؤزل و اؤزنل (ذهنی، سوبیئکتیو) بیر آغیرلیق داشییر. سیرادان ایچسل‌لییه صاحیب انسانلارا دار بیر پرسپئکتیو سونان حیات، کاراکتئر طرفیندن چوخ داها گئنیش و درین آنلاملار یوکله‌نیر. (هاکان سازیئک، ۲۰۱۳، ۱۹۰-۱۹۱)
کاراکتئرلرین حرکتی یاشامین اؤزل بیر بوجاغینی یانسیداندا، فردی بیر اؤزللییه چئوریلیر. فردی اؤزللییه چئوریلن کاراکتئر: بیر تیپ، بیر فیقور کیملییی قازانیر. اؤرنک اوچون گنجعلی صباحی «قارتال» حکایه‌سینده، قارتال لقبینی آلان کاراکتئر یاشامین اوغرولار قاتینی اؤزونده منیمسه‌دییی اوچون بیر اوغرو تیپینی یارادیر.
حیدربابادا بو کیمی کاراکتئریستیک تیپ‌لر داها چوخدور. هانسیسا بندده بیر آد گلیبسه، آردیندا اونون اؤزونه مخصوص اؤزللییی ده دئییلیر. بو کاراکتئرلر عینی حالداکی گئرچک کاراکتئرلردیر هر بیریسی‌نین اؤزونه مخصوص داورانیش، دولانیشیق، دانیشیق و حرکت‌لری واردیرکی اونلاری باشقالاریلا آییرد ائده‌رک سئچیر.
آلماز علی‌قیزی‌ حیدربابا حاقدا یازارکن بیر بؤلومونده یاخشی بیر مقاما توخونور. او یازیر: «آلتی-یئددی یوز کیلومئترلیک مکان و اوتوز-قیرخ ایللیک زامان مسافه‌سیندن دانیشان ایکی مصاحیبین صحبتینده شاعیرین خاطیره‌لری، کندلری‌نین و ماحاللاری‌‌نین تاریخی باخیمدان منظره‌سی جانلاندیریلیر. بو خاطیره‌لر یوز، یوز اللی نفرین حیاتیندان سؤیله‌نن ائپیزودلار ائله حادثه‌لردیرکی، هئچ بیر رسمی تاریخ کیتابلاریندا اؤز عکسینی تاپمامیشدیر. نه آذربایجان، نه ایران، نه ده دونیا تاریخینه دوشمه‌میشدیر. لاکین بؤیوک صنعتکارلیقلا قلمه آلینمیش بیر کندین، بیر ماحالین حیاتی او قدر عمومی‌لشدیریلمیش، تیپیک پوئتیک بویالارلا ایشلنمیشدیرکی (تاکیدلر بیزدن‌دیر)، جنوبی آذربایجانین، تخمینن قیرخ‌ایللیک اجتماعی-سیاسی، اقتصادی و ائتنیک (قومی) تاریخینی اؤزونده جمع‌له‌میشدیر.» (علی‌قیزی، ۲۰۰۵)
اثرده آدلیم گئرچک کاراکتئرلر واردیرکی اؤزلری اؤزلویونده اخلاقی، اجتماعی، مذهبی تیپ‌لرین تمثیلچی‌لریدیر. اثرده اولان بو کیمی تیپ‌لرین فردی و اؤزل خویلارینی، یاشانتی‌لارینی بیر خیرداجا اشاره ایله ده الده ائتمک اولار. بو اشاره‌لرله، کاراکتئرین کیملیینی فردی اؤزللیک‌لرینی منیمسه‌مک اولور. اؤرنک اوچون شاعیر اؤز آتاسیندان سؤز آچاندا ائله ایلک مصراعیندان باشا دوشمک اولورکی اونون آتاسی اَلی آچیق و خئیرخواه آدام ایمیش:
منیم آتام سفره‌لی بیر کیشی ایدی
ائل الیندن توتماق اونون ایشی ایدی
گؤزل‌لرین آخره قالمیشی ایدی
اوندان سورا دؤنرگه‌لر دؤندولر
محبتین چراغلاری سؤندولر (حیدربابایه سلام، بند ۵۷)
و یا:
حیدربابا ننه‌قیزین گؤزلری
رخشنده‌نین شیرین-شیرین سؤزلری
تورکی دئدیم، اوخوسونلار اؤزلری
بیلسینلرکی، آدام گئدر، آد قالار
یاخشی-پیسدن آغیزدا بیر داد قالار  (حیدربابایه سلام، بند ۳۸)
بو بندده ننه‌قیزین گؤزلری‌نین (طبیعی ‌کی آخیجی و گؤزللییی نظرده توتولور) و رخشنده‌نین نه قدر شیرین سؤزلر دانیشان اولدوغو آلینیر. بوندان علاوه اونلارین تورک دیلیندن سونرا، باشقا بیر دیلی بیلمه‌دییی ده آرخا پلاندا و اؤرتوکلو بیر کینایه ایله بیزه چاتدیریلیر. یا خود آشاغیداکی بندده کاراکتئرلر و اونلارین فردی اؤزللیک‌لری چوخ اینجه‌لیکله دئییلیر. او قدر اینجه‌دیرکی بیز اؤزوموزو تئاتر تاماشاچیسی یئرینه قویدوقدا او مصراعلاری ائشیتدیکده اؤزوموز حیدربابانین بیر کاراکتئرینه چئوریله‌رک دیشیمیزی قیسیریق، میسماغین اَداسینی چیخاریریق:
میرصالحین دلی سوولوق ائتمه‌سی
میرعزیزین شیرین شاخسئی گئتمه‌سی
میرممدین قورولماسی، بیتمه‌سی
ایندی دئسک، احوالاتدی، ناغیلدی
کئچدی گئتدی ایتدی باتدی داغیلدی (حیدربابایه سلام، بند ۵۸)
بو حاللاری ظنیمجه حیدربابانین یوزه یئتمیش بندلرینده گؤرمک اولار. بو کاراکتئرلرین تمثالیندا و بعضن اونلارین آچیق-آیدین گؤرونتولرینده و بعضن آرخا پلاندا گیزله‌نن اؤرتوکلو دونیاگؤروش‌لرینده، شاعیرین پسیکولوژیک یؤن‌لری، کدر و سئوینجی، نوستالژیسی، اوشاقلیق اویونلاری، آجیلی-شیرینلی کئچمیشی اؤز عکسینی تاپیر. بئله اولان حالدا بو تیپ کاراکتئرلر هر بیریسی شعیرین اؤز وارلیغیندا بیر اعتراف صحنه‌سینه چئوریلیر.
شهریارین دانیشیق دیلیندن استفاده ائتمه‌سی ده کاراکتئریستیک‌دیر. دانیشیق دیلینده اولان دیالوقلاری هر بیر کاراکتئرین داورانیشینا اویغون اولاراق ایشله‌دیر. (اؤزل اولاراق: ۱۳، ۱۵ بندلره باخین) دئمک اولارکی شاعیر، کلمه‌لری اؤزو سئچمه‌ییر.  کاراکتئرلرین داورانیشینا اویغون اولاراق مونتاژ ائدیر. بو کلمه و تئرمین‌لر کوتله آراسیندا بول-بول ایشله‌نن قاوراملار و تئرمین‌لردیر. اونلاری ساده‌جه داورانیشلارلا اویغونلاشدیرماق لازیمدیر:
حیدربابا شیطان بیزی آزدیریب
محبتی اورک‌لردن قازدیریب
قره گونون سرنوشتین یازدیریب
سالیب خلقی بیر-بیری‌نین جانینا
باریشیغی بلشدیریب قانینا (حیدربابایه سلام، بند ۱۲)
بونو دا آرتیرمالییام بعضن اونون کلمه و دئییم سئچیمی‌نین موزیکال و هارمونیک‌ اولدوغونو داها چوخ «اوپئرا» ژانریندا گؤروروک.

قایناقلار:
۱٫کلیات اشعار ترکی شهریار (به انضمام حیدربابایه سلام)، ۳۲٫جی چاپ، موسسه انتشارات نگاه،  تهران ۱۳۹۲
lmaz əliqızı, Cənubi azərbaycan poeziyasında şəhriyar ənənələrihumanitar elmlər seryası, NÖ ۳, ۲۰۰۵
Hakan Sazyek, Roman terimleri sözlüğü,hece yayınları, birinci basım ocak 2013

*مقاله اؤنجه‌دن آذری درگیسینده چاپ اولموشدور.