دقت:
آشاغیداکی اوخویاجاغینیز دانیشیق ۱۳۵۸نجی ایلین شهریور آییندا «چنلی بئل» درگیسی‌نین امکداشی جناب مسعود اورنگ طرفیندن «صمد بهرنگی»نین اؤلومونون ایل دؤنومو مناسیبتی ایله آذربایجانین تانینیمیش اجتماعی شخصیتی، یازیچی و ترجومه‌چیسی «دوکتور غلامحسین فرنود»لا آپاریلیبدیر. ایشیق سایتی همن دانیشیغی هئچ بیر رئداکته ائتمه‌دن، ائله اولدوغو کیمی اؤز اوخوجولارینا تقدیم ائدیر. دانیشیغین متنینده قویولان اشاره علامتلری(. ، ؛ : «» و … بیزدندیر)
«چنلی بئل» درگیسی ۱۳۵۸- جی ایلین خرداد آییندان تهراندا آذربایجان دیلینده نشره باشلاییب، ۱۲ نومره یاییلدیقدان سونرا تعطیله اوغراییبدیر. بو درگینین امکداشلاری سونرالار اونون نشرینی «آذربایجان سسی» آدی ایله داواملاندیرمیشلار.
(ایشیق)
***
۵۳ سال از مرگ نابهنگام صمد در آب‌های آراز می‌گذرد، اما خاطره زندگی افسانه‌وار او که به گفته شاملو غول بزرگ تعهد بود و تاثیر شگرف و دیرپای آثارش بر روی نسلهایی از فرزندان این سرزمین و دیگر کشورهای جهان در شکوفایی روح زیبای انساندوستی، مبارزه برای آزادی، عدالت و ستم‌سیزی هرگز فراموش نشده و نخواهد شد. می‌دانیم از زمان مرگ صمد صدها مقاله و نقدها و چندین کتاب در باره صمد و زندگی کوتاه و پر بار او و همچنین آثارش نوشته شده که عمدتا با تاثیرپذیری از فضای ملتهب جامعه و گرایشهای سیاسی خاص و عاطفی نویسندگان و حاشیه‌های رایج در باره مرگ صمد می‌باشد که برخی از برداشتها و اظهارنظرها با واقعیت همخوانی ندارد و آنچه ناگفته مانده و برای شناخت صمد و تکوین شخصیت او به عنوان نویسنده‌ای متعهد و مبارز الزامی بوده، این است که صمد چگونه صمد شد؟ پاسخ این سوال را تا حد قانع کننده‌ای در نوشته زیر می‌توان یافت که متن مصاحبه‌ای است با نویسنده، مترجم و منتقد سرشناس زنده‌یاد غلامحسین فرنود در باره صمد بهرنگی که در نشریه «چنلی بئل» ویژه صمد در شهریور ۱۳۵۸ به چاپ رسیده است. لازم به یادآوریست، متن مصاحبه قبل از انتشار در آن زمان پس از رویت، اصلاحات لازم و با تایید خود فرنود به چاپ رسیده بود.
شناخت کامل و همه‌جانبه فرنود از روند شکل‌گیری شخصیت فرهنگی و سیاسی صمد مرهون سالهای طولانی آشنایی فرنود با صمد از دوران تحصیل در دانشسرا و تدریس در روستاهای اطراف تبریز و همچنین همکاری در راه‌اندازی نشریه «مهد آزادی ویژه هنر و اجتماع» می‌باشد.
فرنود در تشکیل حلقه یاران صمد با حضور روشنفکران و مبارزان آینده نقشی تعیین کننده داشت. روشن است با چنین زمینه عمیق رفاقت و اشتراک فکری و کاری این دو رفیق و اشراف فرنود به فرایند خلق آثار ماندگار صمد در برهه‌ای کوتاه اما پربار صمد، می‌تواند بخش قابل‌توجهی از زوایای فکری ناگفته صمد و چگونگی رشد و اعتلای دیدگاههای او را در عرصه‌های ادبی و تلاش‌های خستگی ناپذیرش را برای ایجاد دگرگونی و رسیدن به جهانی عادلانه و انسانی را بنمایاند.
مسعود اورنگ
***
شکیل: روشن نوروزی
چنلی‌بئل: آقای فرنود! سیز ایللر بویو صمدین یاخین یولداشلاریندان‌ایدیز. سونرالار دا اونون حقینده مطالعه‌لرینیز اولوبدور. خواهیش ائدیریک صمدین هارادان و نئجه مبارزه‌یه باشلادیغی و سونرالار گئتدیجه نئجه بو یولدا جلالانیب تورکوسو («صمد» اولماسی) حقینده بیزیم اوچون صحبت ائدین!
فرنود: «صمد» دانشسرادا درس اوخویان زمان، «خنده» آدیندا بیر دیواری روزنامه یازاردی. البته منیم بو روزنامه‌نین محتواسیندان بیر او قدر خبریم یوخدور. لاکن بونو بیلیره‌م کی بو روزنامه‌نین مطلب‌لری بیر سیرا گولملی تنقیدلر ایدیلر. لاکن او معنادا طنزدن خبر یوخ ایدی و اوردا اولان فکرده ده (جهان‌بینی‌یه) مارکسیستی- لنینیستی دئمک اولماز، ولی مترقی بیر فکر، ضد خرافی، ضد دیکتاتوری بیر فکر ایدی. حتی دئمک اولارکی ضد امپریالیسمین و سرمایه‌دارلیقین دوز و درین مفهومین او زامان علمی شکیلده ده تانیمیردی. صمد و بهروزگیل ۱۳۳۶-۳۷ ایللرینده کی معلم اولدولار ۱۳۳۲ نجی ایلین قانلی کودتاسیندان و ساواکین تشکیل تاپماسیندان اوچ- دورت ایل کئچیردی. خلقین حرکتی شدت ایلن سرکوب اولموشدی. بو جریانلاردان صمد گیلین بیر تحلیل‌لری وار ایدی. دوزدوکی او زامان صمدین یاشی آز ایدی و خانواده‌سیندن و دور- برینده اولان آداملارین بو جریانلاردا هئچ بیر نقشی یوخودی، ولی صمد اوزاق‌دان گوز و قولاق یولو ایله بو جریانلاری گؤروردی و دوشونوردی. بو شکست ایران خلقی اوچون بؤیوک بیر ضربه ایدی. نئچه ایل ایراندا انقلابی حرکتین زنجیری قیریلیر تا ۱۳۳۰نجی ایللرین آخرینده حزب توده‌نین ایکینجی دسته‌سی ده توتولور. بو حرکت صمدگیلین زندگانلیقیندا تاثیر قویور. مثلا «حزب توده‌نین و جبهه ملی‌نین شکستی، بو کی: ایراندا ملی بیر حکومت ایش اوسته گلسین و آزاد و دموکراتیک حکومت ایراندا یارانسین بو امید آرادان گئدیر. ایراندا اولان مترقی عنصرلرین باشلاری داشا دگیب چکیلیرلر اؤز قینلارینا، نتیجتا” او جوشقون مبارزه‌نین فکری، او انقلابی فرهنگین جوی، سرکوب ائدن دولتین الیله تاپدالانیر و آرادان گئدیر.
حتی او زامانین کتابلارینا، فیلملرینه باخساق، هامیسیندا شکستی توجیه ائتمک اوچون بیر مسئله‌لر، بیر اشاره‌لر واردی. ائله بیر تحلیل کی گوسترسین: کیم حاکیمدیر، کیم محکوم و نییه حاکیمدیر و نییه محکوم اصلا ” گؤزه دگمیر. نه علمی ادبیات، نه انقلابی ادیبات و نه حتی قلم خلقین الینده دگیل. «آل احمد» کیمی یازیچیلاردا کی حزب توده دن قیریب، «نیروی سومه» قاتیلیب یاواش – یاواش ئوزلرین علمی قلمرولاردان چکیرلر کنارا و گیریر مثلا «سنته » و ایستیر سنت‌لرایله بیر ائله معیارلار یاراتسین کی علمی معیارلاری ازسین (!). یا خاصیتسیزلیگین گؤسترسین. بونا گوره بیردن «فرانتس فانون» یا «امه سرز»ه علاقه تاپیر. بئله بیر اوضاع صمدین فکرینده چوخ تاثیر قویور. بو معناداکی حزب توده ایسته‌ین او نظام (سوسیالیسم) شکست تاپیبدیر. بونلاری شکست وئرن آمریکا امپریالیسمی‌ایدی. بو امپریالیسم بلافاصله ایراندا منافعین تامین ائدن آموزشی سیستمی پیاده ائدیر. تعلیم و تربیت ساحه سینده بوتون آمریکائی متددان صحبت اولور. آمریکادان کتابلار گلیر و ترجمه اولور. مثلا” معلم نه جور گره‌ک اولسون؛ شاگرد نه جور؛ معلم ایلن شاگردین رابطه‌سی نئجه اولا بیلر و بونلار هامیسی صمد دییه‌ن کیمی ایرانین نه شرایطی و نه روحیه‌سی ایلن هئچ توتان دگیل.
چنلی‌بئل: بئله نتیجه آلیریق کی تازا پیادا اولان اصول‌لار قاباغیندا صمد بیر جور مقاومت گؤستریردی، ولی کنده گئده‌ندن سونرا عینی تجربه‌لر و گؤروشلر صمدین یازیچی حتی مبارز اولماغیندا داها تاثیر قویور. دوزدورمی؟
فرنود: بلی صمد گؤرور کی تازا بیر آموزشی سیستم محیطه سوخولور. آمریکالی مستشار و مشاوردی کی تؤکولوب گلیر ایرانا. آمریکالی اسلوبلار زورنان خلقه تحمیل اولور، اوشاقلار ئوز طبیعی رشدلریندن و استعدادلاریندان قالیرلار. دوزدورکی بو طبیعی استعدادلار مدرسه‌دن ائشیکده شکل تاپیب، اما آمریکالی ایستیر بو سیستمی گتیرمکله دایاغی پراگماتیسمه اولسون بیر «زاد» ئورگدلسین کی اوندان فقط «پول» چیخسین. صمد گؤروردوکی حقیقتلر نئجه چئوریلیر… بالاخره یئتیشیر او مرحله‌یه کی اوشاق ادبیاتین یازیر. او زامان اونون تفکری، دونیا گؤروشی، علمی‌لشیب حس ائدیرکی تکجه مخالف اولماقینان، های- کوی سالماقینان ایش گؤرمک اولماز. سطحی انتقادیننان ایش گؤرمک اولماز. بئله مساله‌لر گره‌ک تحلیل اولسون. رابطه‌لر، منشالر بیلینسین تا مبارزه یولی تاپیلسین. صمد «کندوکاو در مسائل تربیتی ایران» یازیسیندا چون هله مبارزه یولون تاپا بیلمه‌ییب ایرانین تعلیم و تربیه مسئلرینین سطحی جنبه‌لریندن انتقاد ائدیر. مثلا کندین مدرسه‌لرینین وضعیتیندن؛ مدیرلرین، بازرس‌لرین رفتارلاریندان انتقادی مقاله‌لر یازیب، یوللور او روزنامه‌یه بو مجله‌یه. بو بیر ائله مرحله‌دی کی صمد ایستیر افشاء ائتسین. بیلدیگینیز کیمی ۱۳۳۲نجی ایلدن بویانا اغلب ترجمه‌لر، آمریکالی متنلردن ایدی. اصلا ادبیاتیمیز ترجمه ادبیاتی اولموشدی. حقیقتده بو آمریکا یا اقتصادی و فرهنگی جهتدن باغلی اولماقی نشان وئریر کی ئوز تسلطین محکم‌لشدیمگه اوچون ادبیاتین دا سوخور بو مملکته. کتابلار، ترجمه‌لر، مقاله‌لر هامیسی امریکائی(!). صمد بونلارین ایچیندن آنجاق «همینگوی» و «مارک تواین» کیمی‌لری به‌یه‌نیب، سئچیر. اما «فالکنردن» خوشی گلمیر. «مارک توانین» اثرلریندن اوشاقلاری همیشه حرکتده گؤرور. اوچونجی قدم بودورکی صمد گؤرور امریکائی محیطین، آمریکا قهرمانلیق، آمریکا مسئله‌لرین انشاء زنگ‌لرینده اوشاقلار اوچون اوخویاندا اوشاقلارین هر چند بیر آز خوشینا گلیر، اما جذب اولمورلار، چکیلمیرلر. فکره دوشور بیر یول تاپسین. ال قویور شفاهی خلق ادبیاتینین اوستونه. فلکلور، ناغیللار، بایاتیلار، قوشماجالارا طرف گئدیر. بونلاردان استفاده ائدیب و آیری شکلده تازادان بیر ناغیل یارادیر. بونو دئمک ده لازمدیرکی همان زامان وزارت فرهنگ‌ده تحمیل ائدیردی کی «در مدارس و محیط کار به زبان شیرین فارسی صحبت کنید» بو تضییقاتین قارشیسیندا بیر عده احمقانه شکلده مقاومت ائدیردیلرکی: من تورکم نه فارس. فارسیننان ایشیمیز یوخ. اما صمد دئییردی: من آذربایجانلیام، آذربایجان دیلین، ادبیاتین دیریتمگینه اشاعه وئرمگینه من گرک چالیشام. اما من فارس و فارس دیلینین علیهینه غیر علمی موضع‌گیرلیق ائتمه‌رم. یعنی صمد اوچون «دیل» دوست و دشمن اولماقا معیار دگیلدی. صمد باشلیر آذربایجان ناغیللاری ییغماقا: «آه» ناغیلین گنیشلندیریر «تلخون» اولور و قوشماجالار و تاپماجالارین مقدمه‌سین فارس دیلینده یازیر…
چنلی‌بئل: امپریالیسمه باغلی اولان دولت ایران خلقلرینه بویوک ضربه‌لر وورموشدی. بیز فکر ائلیریک کی صمد و اونون کیمی مبارز یازیچیلار بو سلطه‌نین قاباغیندا مقاومت گؤستریرلر. بو مقاومت آمریکا امپریالیسمی و اونون عامللرینین علیهنه ایدی کی ئوز فرهنگ‌لرین ایسته‌ییردیلر خلقه تحمیل ائتسینلر. اولده اولماسادا سونرالار صمد بو تجربه‌یه ال تاپمیشدی کی ناغیللاردا و شعرلرده خلق سئون سیمالاردان چوخ استفاده ائتسین. دوزدو دیل اونون اوچون بیر معیار دگیل، اما ئوز سؤزون خلقینه یئتیرمک اوچون خلقین آنا دیلیندن استفاده ائدیر. نئجه کی پاره- پاره مجموعه‌سی چاپ اولاندان سونرا گؤرونور یاخشی استقبال اولور. دئمک اولارکی آذربایجان معاصر ادبیاتینین حرکتینده بیر «رنسانس» کیمی وجوده گلیر.
فرنود: او معنی‌دا رنسانس دئمک اولماز. بلکه تجربه ایدی. صمد ایستیردی گؤسترسین کی کئچن مترقی شاعرلر نه‌لر یارادیب و نه اوچون یارادیبلار و ایندی نییه تلاش اولور بو مترقی اثرلر خلقین گؤزوندن و الیندن اوزاق قالسین، خلقه الهام و آموزش وئرمه‌سین. یاخشی یادیمدادیر کتابین تبلیغاتی اوچون بیز باغدا اعلامیه پایلیردیق. کتابی آلانلارین چوخو تکجه کتابی تورک دیلینده اولماغا خاطیر آلیردیلار. اما کتابدان ائله استقبال اولمادی. علتی بودورکی دئدیگیم کیمی مترقی شاعرلردن یاخشی شعرلر، بایاتیلار سئچیلمیشدی، اما آیری بیر شئی ئورگه‌تمیردی. ضربه‌سی ده آرتیق ده‌یدی، نئجه کی ساواک صمدی توتور و نئچه آی اینجیدیر. صمد تانیلیر و اونون اوچون پرونده دوزه‌لیر. صمد سونرالار فکر ائلیردی کی انفجاری بیر حرکتدن قاباق ئوزون تانیدیریب کی گره‌ک بئله اولمایایدی. صمد بو ایشین نتیجه‌لرین تحلیل ائدیب دییه‌ردی «بیز ائلییه بیلیردیک بو کتابی _ آدسیز _ عنوانسیز یایاق کی دولت و ساواک گیج قالاردی؛ حال بو کی‌بئله شکلده کتاب چیخاتماقینان ئوزوموزو تانیدیردیق.» هر حالدا گؤروروک کی صمد بو ایشین دالین توتمور. بو زامان باشلیر همان فرهنگی – نظامی مسخره ائتمه‌گه؛ یعنی مسلط فرهنگین، ادبیاتین، آندرسنین روحیه‌سین مسخره ائدیر. علت بو ایدی کی صمد بئله بیر تسلطین منشایین او زامان تاپا بیلمیردی کی هاردان هدایت اولور و بئله برنامه‌لر هاردان تؤکولور کی خلقی آمریکائیزه ائدیب و غربه طرف و غربی اولماقا طرف چکیر. صمد بئله بیر تحولون منشایین تاپا بیلمیردی. بو بؤیوک بیر ضعف دگیل. بیز گؤروروک – حتی- «فرانتس فانون» دا ئوز جامعه‌سینین سنت‌لرینه و دگرلرینه ائله غرق اولوب کی، دشمنی چوخ بؤیوک و بیر پارچا گؤرور و نهایت دونیانی ایکی بؤلوگه آییریر: بیری غرب، بیری ده شرق. بیری استثمار ائدنلرین دونیاسی و بیری ده استثمار اولانلارین دونیاسی کی بئله بیر بؤلگی غلط‌دیر. صمد بئله بیر اشتباها دچار اولمور. واریدیلار ائله آداملارکی دئییردیلر: «بیزی دالییا قویان فارسلاردیلار»(!) و کیچیک سطحینده مثلا اردبیلی دئییردی: «منی دالییا قویان تبریزلی‌دیر»(!). نییه بئله بیر فیکیرلر یارانیر. چون دشمن یاخشی تانیلمیر. چون خلق ایچینده اولان مناسبتلر و رابطه‌لر آیدین اولمور.
بئله‌لیکله صمد بو اشتباهی ائتمیر. «پارا- پارا»نین ادامه‌سی اولمور. دئمک کی صمد بوتون وسیله‌لردن بیر – بیر استفاده ائدیر و تجربه قازانیر.
چنلی‌بئل: اصلاحات ارضی اولان زامان، صمدین باخیشی بو تورپاق رفورمونا نه ایدی و بو رفورمو تحلیل ائتمک ایچون نه ایشلره ال آپاردی؟
فرنود: صمد ۱۳۴۱نجی ایلده اصلاحات ارضی اولان زامان بو رفورمین تاثیرین «ماماقان» و «آذرشهر» کیمی یئرلرده گوره بیلمیردی. چون بو یئرلرین هامیسیندا خرده مالک‌لیقی ایدی اما سونرالار «هشتری» طرفینده اصلاحات اولان یئرلرده بو رفرمون تاثیرین گؤرمک ایچون یولا دوشور و مقاله‌لر یازیر. مثلا «از کنار باریکه آب، چنار و غیره…» بو مقاله‌لرده اصلاحاتین(!) ضربه‌لرین یاخشی گؤستریر. کندلی‌لرین نئجه ئوزلرین ایتیردیگینی یاخشی گؤستریرکی بو ضربه قشنگ دییب. لاکن صمد باش تاپا بیلیمرکی اصلاحات ارضی‌دن سونرا صمدگیلین ایشی کندلرده کتابخانا قورماق، کند اوشاقلاری ایله ایشله‌مک، خرافاتینان مبارزه ائتمک ایدی کی بو چوخ اهمیتلی بیر ایشیدی.
«پاره – پاره» دن سونرا ۱۳۴۲نجی ایلده صمد تلخون ناغیلین یازیر. ناغیلین آخرینده تلخون دئییر «ده سال است که آب از آب تکان نخورده» بو اولین صریح اشاره سیاسی‌دیرکی صمد تلخون ناغیلیندا کی اساسا بیر خلق ناغیلی ایدی، تلخونون دیلیندن دئییر. «من نه ایستیردیم کی تاپامادیم، آینالار گوردوم کی ترسه‌سینه گؤرسه‌دیردی. بؤیوکی کیچیک، قارانی آغ گؤرسه‌دیردی» بونلاری دییه‌ندن سونرا آخر جمله‌سی بودور «اون ایل‌دیر سو سودان ترپنمه‌ییب» یاددان چیخارتمیاق ۱۳۳۲نجی ایلین کودتاسیندان اون ایل کئچیر و صمدده اشاره ائدیرکی بو اون ایلده گره‌ک حرکت اولایدی که اولماییب، اما بئله فکر ائدیرکی حرکتین اولماماقی‌نین علتی بودورکی خلقده «دل و جگر» یوخدی. جرئت جسارت یوخدی. حال بوکی انقلاب اوچون تکجه جرئت و شهادت کفایت ائله‌مز. انقلابی آییقلیق، انقلابی شرایط لازیمراقدی. صمد یئتیشیر بو مسئله‌یه کی خلقه آییقلیق وئرسین. اوننان، بوننان دانیشاندان سونرا نتیجه آلیرکی گره‌ک بیر روزنامه چیخسین. بو روزنامه‌نین هدفی ده گره‌ک خلقه علمی فکر وئرمک، انتقاد روحیه‌سی خلقده یاراتماق و مترقی ادبیات عرضه ائله‌مک اولسون. خلاصه «مهد آزادی آدینه»نین اداره ائتمه‌سی صمدین و یولداشلارینین بوینونا دوشور. ۱۷ شماره بو روزنامه‌دن چیخیر. اگر دقتله باخساق متوجه اوللوق ایندیکی راهنمایی شاگردلری مسلط اولان مسئله‌لردن اوردا خبر یوخدی کی اودا مارکسیزم لینینیسمین علمی تفکری و باخیشی‌دی، واقعا” بوندان خبر یوخدی. داستان یازیلیر، فیلم‌دن انتقاد اولونور، جامعه‌نین ضعف‌لری گؤرسه‌دیلیر، بورژوازی‌نی رسوای ائدیر، اما بورژوازینین ماهیتین و کؤکونی گؤرسه‌ده بیلمیر. ۱۷ شماره‌دن سونرا ساواک روزنامه مدیری واسطه‌سیله قاپیسین باغلیر؛ او زامان کی روزنامه یاواش- یاواش آیاق توتوردی، تبریزدن خارجده یاییلیردی، خلق دالیسجا گلیردی.
… صمد باشلاییر تورکیه یازیچیلارینین اثرلریندن ترجمه ائله‌مگه. عزیز نسین‌دن، اوندان، بوندان ترجمه ائدیر، اما بو ایش ده گینه ایسته‌دیگی دگیل. گؤره‌نلر دئییرلر: ساغ اول! صمد یاخشی یازیسان، یاخشی ترجمه ائلیسن، اما صمد راضی اولمور.
… وورور ۱۳۴۴ده شمس‌آبادی قضیه‌سی گلیر. شاه ترور اولور. نیکخواه‌گیل توتولورلار. نیکخواهین او جوره دادگاهدا دایانماسی اونلاردان بیر افسانه کیمی یارادیر، ائله کی خلق اونلاری ۱۴ معصوم آدلاندیریر، اما بو مسئله‌یه فکر اولمورکی شاهی آرادان آپارماقینان نه اولار؟ اونلارین دفاعیه‌لریندن شمال جنگل‌لرینه گئتمک و کند وسیله‌سیله شهرلری محاصره ائتمک مسئله‌لری مطرح اولور کی یاواش – یاواش «مائو» مسئله‌سی ده قاباغا گلیر. او زاماندی کی طوفان کیمی سازمانلار فعالیته باشلاییب و مائونون بیر سری اثرلری مثلا «تضاد» و «دموکراسی نوین» ایرانا گلمیشدی و نیکخواه گیلین ائله دفاع ائتمه‌سی بو مسئله‌نین قبول ائتمگین گنیشله‌ندیرمیشدی. صمد یاواش – یاواش فکره دوشور پایگاه ندیر؟ درین مطالعه‌یه باشلیر، ولی چون ایاغی آموزش و پرورشه باغلی‌دی گوردوگو کندلرین، شاگردلرین وضعیتی تعلیم تربیه‌نین کیفیتینین محتواسین تحلیل ائدیرکی مقاله شکلینده بامشاد مجله‌سینده چاپ اولور. یئنه ده اوردا آموزش و پرورش مسئله‌سی دریندن حلاجلیق اولماییب، بلکه داهی آرتیق معلول‌لار و عارضه‌لر نظرده آلینیب کی: نئجه معلم ایله شاگرد آراسیندا، محیطی ایله مدرسه آراسیندا فاصله یارادیلیب و مدرسه نئجه بیر آزمایشگاها چئوریلیب کی جامعه‌یه هئچ باغلیلیقی یوخدی.
۱۳۴۶ نجی ایلده «پیکار با بیسوادی» کنکره‌سی قورولور. صمد فکره دوشور کی بو مقاله‌لری بیر یئره ییغیب و چاپ ائتمکله خلقه بیلدیرسین کی بونلار کی ایستیرلر دونیا سطحینده سوادسیزلیقی آرادان آپارسینلار هله ئوز مدرسه‌لرینده که درس اوخوماق اوشاقلار اوچون اجباری ایدی، هئچ بیر ایش گوره بیلمه‌ییبلر. بو فکرده وار کی بو ایش بومب کیمی آچیلاجاق حال بوکی کتابدان ۱۰۰۰ نسخه چاپ اولور. اوچ یوز، دؤرت یوزدن آرتیق ساتیشا گئتمیر. متد آمریکائیدن انتقاد!
همان ایل جزنی‌گیلین دسته‌سی توتولور. صمد اینانیر کی مبارزه قیریلماییب، هله ده واردی. جزنی‌گیلین مقاومتی و تازا مبارزه اسلوبلاری صمدده بیر حس یارادیرکی ترجمه ائله‌مک، روزنامه چیخارتماق ایندیکی شرایط‌یلن هئچ هماهنگ دگیل. ئوزی دییه‌ن کیمی واقعیتلردن قاچماقدیر. نیله‌مک؟ فکر ائدیرکی اساسی بیر ایش گورسون اونا گوره ده الفبانی یازیر. «پیکار با بیسوادی» اداره‌سینین ده بیر سری «مردمی» کارشناسلارا احتیاج‌لاری واریدی. «آل احمد» صمدی خانم «آهی»یه تانیتدیریر، اودا «پیکار با بیسوادی»یه. خلاصه صمدی معلم‌چیلیکدن چکیرلر تهرانا. صمد فکر ائدیر کی رسمی اداره‌لر وسیله‌سی ایله ئوز فکرلرینی کتاب و مقاله شکلینده ایران سطحینده یایا بیله‌جک، اما تهرانا یئتیشنده گؤرور بیر اطاق، بیر میز والسلام! اگر کئچمیشده، گونده بئش آلتی ساعات اوشاقلارینان ایدی، ایندی اونلاردان دا قیریلیبدیر. گونده الفبانین بی ایکی کلمه‌سینین اوستونده بیر آز دانیشاندان سونرا هره گئدیر بیر یانا، صمدده چیخیر شهری دولانیر. شهری دولاناندا نئچه مسئله‌یه راست گلیر. هانسی خیاواندا گئدیر گؤرور چوخلاری آذربایجانلی‌دیر؛ هامیسی دا یا چرخده شئی ساتیرلار یا دستفروشدولار. تعجب ائدیر: بو اندازه ده آذربایجانلی تهراندا؟ تماس توتاندا گؤرور بونلار اغلب همان کندلی‌لردیلر کی اصلاحات ارضی‌ده یئر آلیبلار، اما ساخلایانماییب قویوب قاچیبلار. دده، بالا گلیب تهرانا، آرواد قالیب کندده. اصلاحات ارضی‌نین نه اوچون اولماسین صمد بوردا یاخشی قانیر.
کتابلارا، منبعلره رجوع ائدیر. بیر شئی گؤرمورکی بو مسئله‌نی اونونچون آچسین. حتی گؤرور «پیک ایران» رادیوسی دا اصلاحات ارضی‌نی تائید ائدیر.
دوشور آداملارین دالیسیجا کی بو مسئله‌نین کؤکون تاپسین. بیر سیرا تازا آداملارینان تانیش اولور کی بونلار آدلی سانلی یازیچی و شاعیر دگیللر. او جمله‌دن «پویان». «پویان» صمده آچیر دئییرکی: بیزیم ایراندا هئچ مترقی مبارز، قاباقجیل یازیچیمیز یوخدی. بو آد قازانانلار هامیسی مخالف دولت‌دیلر، اما مبارزه ائدن دگیللر. مبارزه‌نی گره‌ک بیر خلقی تشکیلات ائلسین کی اونا دا حتما انقلابی آییقلیق لازیمدی. بو آگاهی انقلابی کئچمیشده یوخاریدان باشلاییب، ایندی گره‌ک آشاغی‌دان باشلاماق. یوخاری نسل هئچ بیر ایش گوره بیلمه‌ز. بیز گره‌ک اوشاقلارا و جاوانلارا انقلابی ادبیات وئره‌ک. سن کی تلخون کیمی داستانلار یازا بیلیرسن، سعی ائله ایندیکی شرایطه مناسب یاز. سعی ائله عملی مسئله‌لری، مبارزه مسئله‌سین علمی روشلرینین داستان شکلینده اوشاقلارا قاندیر. صمد بوتون فعالیتلرین قویور کنارا، باشلیر دریندن مطالعه ائتمگه. مختلف جزوه‌لر، کتابلاری اوخویاندان سونرا صمد تهرانی ئوتورور گلیر کنده. اوشاق ادبیاتی اوستونده ایشله‌ییر. «اولدوز و کلاغها»دا صمد تازا بیر مسئله‌یه اشاره ائتمه‌ییب، بیر جوره قاچماق گوزه ده‌ییر. «یک هلو هزار هلو» داستانی اونون اولینجی ایشی ایدی کی صمد ایستیر دیالکتیکی، ساده دیلده اوشاقلارا ئورگه‌ده. ناغیل بیر چرده‌گین دیلینده دییلیرکی «علی‌رضا نابدل»ده شعرلرینین بیرینده بونا اشاره ائدیب. ناغیلین قهرمانلاری کند اوشاقلاریدی. سونرا بیز گؤروروک کی «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری» دا همان کند اوشاقلاری کی اصلاحات ارضی‌دن سونرا عاجز آواره اولوبلار، شهرلرده نه وضعیتده یاشاییرلار. بونلارین حتی مبارزه یوللاریدا بیر – بیریلن فرق ائلیر. کندلی قویور قاچیر، شهرده اولان قاچمیر؛ دایانیر و سمبلیک شکلینده اسلحه‌نی آرزولیرکی کاش الیمده اولایدی. ییرتیدیم، داغیدایدیم. البته «ماهی سیاه کوچولو» دا صمد سعی ائلیر مبارزه‌نین یولون تمثیلی شکلده بیزه گؤرسه‌تسین. اوست – اوسته بو ناغیلدا آدام چوخ صمدین ئوزونو گوره بیلر؛ برخوردلارین گوره بیلیر. دئمک بو صمدین اثرلرینین آراسیندا اوزون بیر ارتباط دی کی گوزه دئییر.
چنلی‌بئل: صمد تلخون ناغیلینین اولینده «اخوان ثالث»دن بیر شعر گتیریب کی همان قاچماقی گؤرسه‌دیر، اما علمی فلسفه ایله تانیش اولاندان سونرا بو فکردن چوخ انتقاد ائده‌ردی. سونرالار صمد گؤرور قاچماق هئچ مسئله‌نی حل ائتمیر. دئییر دایانیم مبارزه ائدیم گؤروم آخری نه اولار. آیا بو ایکی فکر صمدین دگیشیلمه‌سین یاخشی گؤسترمیر؟
فرنود: دوزدور. صمد اساسا بیر قاباقجیل، بیر پیشرو یازیچیدی. مثلا” مسئله دیرکی صمد کی دریا گؤرمه‌ییب، اوزمک باشارمیر، نئجه «ماهی سیاه کوچولو» کیمی ناغیلی یازیب. حتی «اولدوز و کلاغها»نی یازان زامان «صمد کلانتری اسکوئی» آددا بیر آدام کی البته بو اونون دوزگون آدی ده‌ییلدی و چوخ تانیلمیش بیر آدام‌دی! روزنامه «عصر نوین»ده یازمیشدی کی صمد بو کتابلاری تورکیه یازیچیلارین اثرلریندن اوغورلاییب(!) کی فقط صمدین ناغیلینین آدی او اثرلره اوخشاییشی وارایدی. صمد بو مقاله‌نی اوخویاندان سونرا دئدی «من بیلمیرم هاردان اوغورلامیشام. اگر او آدام دوز دئییر هاردان اوغولاماغیمی گورسه‌تسین.»
دقیقا نشان وئریر کی بیر تازا فکر، تازا ایده جامعه ده مطرح اولاندا بیر عده احمق آداملار، بیر ده غرضلی آداملار حرکته باشلاییرکی او قاباقجیل، او پیشتار فکر صاحبین یوغسونلار.
آخیرجان مدرسه سینده اولاندا دفعه‌لر گوروردوم صمد یئری قازیرکی بیر دانا یئر خوروزون «مورچه خوار» دیریسین توتا بیلسین. دییه‌ردی: «ایستیرم بو لامصب چیخسین ائشیگه، گؤره‌م بو نه شکلده دی کی میدانی بئله صافلاییر. بئچارا قاریشقانی گلیب باخاندا چکیر ایچری. منیم بوندان آجیقیم گلیر. بئله مین کلک ایلن، حقه ایلن اوتوروب بوردا قاریشقایا قنیم اولوب». بیر گون دئدیم: «صمد بو بیر بؤیوک مسئله دگیل.» دئدی: «چوخ مسئله‌دیر. بونون تایلارین هر یئرده گؤروروک. مثلا «حاج ابوالقاسم جوان» بونون تاییدی. شهردن چیخاق، شاه بونون تاییدی. آمریکا بونلارین هامیسینین بؤیوگودور.» خلاصه «ماهی سیاه کوچولو»نی یازاندا من گؤردوم مرغ سقا «سقه قوشو» بو یئر خوروزونا چوخ بنزیر. صمددن سوروشدوم جواب وئردی: «ائله دیر، کوپک‌اوغلی یئر خوروزون دیریسین گؤره بیلمه‌دیم. گؤردوم اگر اونی یازسام چوخ آدام وصفین قانمایاجاق؛ مجبور اولدوم گتیره‌م سو اوزونه کی سودا هر شئی آیدیندیر.» من بو مثاللا ایستیرم صمدین خلاقیتین گؤرسه‌ده‌م.
چنلی‌بئل: بعضی‌لر صمددن بیر اسطوره‌ای قهرمان یارادیب اونون حقینده چوخلو غلولر ائدیرلر. سیزین نظریزجه بئله بیر ایشله دوغرو اولا بیلر؟
فرنود: صمدی ئوز زمانه‌سینین مسئله‌لر ایله و یارادیقی اثرلرایله یاخشی تانیماق اولار. ایندی او مساله‌لرین چوخو بیزیم جامعه ده خلقین حرکتینه خاطر، مبارزه‌سینه خاطر، تاریخین جبرینه گؤره حل اولوب. ایندی او زامانکی صمده و صمد کیمی مبارزه‌لره احتیاج یوخدی. ایندی صمدین ده احتیاجی یوخدی کی «ماهی سیاه کوچولو» کیمی بیر تمثیل یاراتسین. او قارا بالیق ایندی تنگه‌دن قوتاریب دریایا یئتیشمیش، ئوزون فدا ائتمیش بیر بالیق دگیل. بو مسئله پیشتازلیقدان کئچیب؛ خلقی، توده‌ای بیر مسئله اولوب. بوندان بویانا مبارزه‌نی خلق ائلیه‌جک. قهرمانلارین نقشی تک‌لیکدن قورتاریب جمعی و خلقی نقش اولوب. اوزاق یئرلرده صمدی بیر قهرمان کیمی، بیر اسطوره کیمی تانیرلار. صمد اولان کندلره گئتسه‌ک صمدی تانییان شاگردلری و دوستلاری ائله بیر وضع یارادیبلار کی او وضعیتده بونلارین فکرلری، ایستک‌لری یاشاییشلاری، حتی او کهنه بئین آداملار اوچون ده عادی بیر مسئله کیمی ایدی. بونلار اوتوروب ائله بحث‌لر ائدیرلرکی بیر عده شهرلرده قورخارلار ائله بحث‌لر ائتسینلر. نییه؟ چون بونلار صمدی چوخ عینی شکلده تانیرلار، نه اسطوره صورتینده. صمدی بیر انسان کیمی گؤرورلر کی بیر آز یوخاریدایدی. بیر دالغا کیمی گؤرورلر کی دریانین جزر و مدینده لاپ اوجادا دورور. بالاخره صمد ائله بیر دالغا ایدی که ئوز دریاسینا، خلقینه باغلی ایدی. اونلارینان قالخیب، اونلارینان ینیردی. اما اوزاق یئرلرده صمددن بیر قهرمان یارادیبلارکی اشتباه ائله‌مز. هر نه‌یه ال وورسا حل ائده بیلر. حال بو کی صمده هر انسان کیمی، هر پدیده کیمی ئوز زمانینین و شرایطینین ئولچولری ایله گره‌ک باخماق، دگرله‌ندیرمک.
چنلی‌بئل: ساغ اولون!
منبع: چنلی‌بئل – شهریور ۱۳۵۸
