ادبیاتیمیزدا مدرنلشمه گئدیشاتی – «همت شهبازی» ایله دانیشیق
افشین شهبازی
دونیا ادبیاتیندا مدرنلشمه گئدیشی چوخدان باشلایاراق، اوزون سوره ایریلی-خیردالی آخیملار یارادیقدان سونرا بعضی‌لری بو دؤنمین سونا وارماسینی، بعضی‌لری او جومله‌دن یورگئن هابئرماس هله اونون تاماملانماماسینی وورغولاییرلار. بو آرادا آذربایجان ادبیاتیندا اولان یارادیجیلیق، مدرنیزم قوراللاری ایله اویغون گلیب-گلمه‌مه‌سی دارتیشمالار دوغوران آنلار کیمی هله ده چؤزولمه‌سی گره‌کن مقاملاردان حساب اولونور. عینی حالدا ادبیاتیمیزین ژانرلاری او جومله‌دن شعر، نثر، تنقید و… موباحثه‌لی مقاملارا چئوریلمیشدیر. بو آرادا بیر سیرا یازارلاریمیز چاتیشمایان بعضی اؤنملی بوشلوقلاری سئزه‌رک بو حاقدا بوشلوقلاری دولدورماغا چالیشمیشلار. همت شهبازی ادبیاتیمیزدا بیر تنقیدچی کیمی تانینیر. اؤزو ده یورولمادان یالنیز و یالنیز یارادیجیلیقلا مشغول اولان بیر یازاریمیزدیر. بونو اونون چاپ ائتدییی کیتابلار دا گؤستریر. آشاغیدا اونونلا آپاردیغیمیز دانیشیغی اوخوجولارلا بؤلوشوروک:
***
۱)مدرن ادبیات نئجه یاراندی؟ سیزجه بونون یارانماسیندا تاثیر قویان پارامئترلر نه‌لر اولموش؟ باشقا دئییمده مدرن ادبیات دئدیییمیز هانسی اؤزللیک‌لری داشیییر؟
ج-هر شئی قاییدیر آوروپادا رونئسانس و سونرادا آیدینلانما (روشنگری) دؤنَمینه. عمومییتله مدرن سؤزو، یئنی و چاغداش آنلامیندا اولدوغونا گؤره، بیر دورومون دَییشیلمه‌سی و یا محو اولماسی و یئنی بیر دورومون یارانماسییلا ایلگیلی‌دیر. یعنی مدرن دئدیکده، اونون قارشی طرفی “سنت و یا گله‌نک”دیر. بعضی آشیری مدرنیست‌لره گؤره، “گله‌نک” بیر ییغینتی‌دیر. اونو قیراغا قویماق لازیم گلیر. بورادا بو سوال یارانیرکی: اگر “گله‌نه”یی دَب‌دن دوشموش ساییریقسا اوندا بوتون یارانان یئنی‌لیک‌لر، بیر زامان سوردوکدن سونرا داها دوغروسو دَبلشدیکدن سونرا “گله‌نه”یه چئوریلیر. یعنی هر بیر یئنی لیک اؤزلویونده “گله‌نکسل” اولور. کئچمیشه چئوریلیر.
بیر چوخلارینا گؤره “مدرنیزم” ادبیاتلا باشلاییر. بو فیکیر، چوخدا یانلیش دئییل. توپلوملا ادبیات هر زامان قارشیلیقلی ایلگیده اولوبلار. بونلاردان هانسی تئز، هانسی گئج ویاخود هانسی باشقاسینا تأثیر بوراخمیش، قطعی سؤز دئمک اولماز. آنجاق دئمک اولارکی مدرنیته دئدیکده، هر شئیدن قاباق فیکیر و اونون آردیندا یازیدا دَییشیکلیک یاراندی. دوشونجه‌ده دییشیکلیک یاراندیقدان سونرا، قاداغالار قیراغا قویولور و توپلوم گلیشمه‌یه طرف یؤنه‌لیر.
۲)بونون عیانی اؤرنک‌لرینی آذربایجان توپلوم و یا ادبیاتیندا گؤسترمک اولارمی؟
ج-بیزده ده بئله اولموش. مثلن ااجتماعی گلیشمه: تئکنولوژی، صنایع‌لشمه یارانمادان قاباق، اونون دوشونجه‌سی میرزه فتحعلی آخوندزاده ده یاراندی. آخوندزاده بیزیم “آیدینلانما” دؤنَمیمیزین باشلانغیجی‌دیر. او یئنی‌لشمک اوچون یاخاسینی جیریردی. آخوندزاده‌نین دوشونجه‌سینده ادبی و اجتماعی گلیشمه‌نین یولو ایکی جیغیردان کئچیر: بیلیم و تنقید. آخوندزاده تک باشینا باتی آخیملارینین بیر نئچه‌سینی اؤزونده توپلاییر. بوتون بوشلوقلاری تانیییر. او، بو گونکو معنادا بوتون ایلکین‌لرین یارادیجیسی‌دیر: ایلک ادبی تنقید، ایلک یئنی اوسلوبدا نثر یازان، ایلک پوبلیسیت، ایلک ضییالی، ایلک آدام‌دیرکی کلاسیک ادبیاتدان اؤزونو قیریر. گؤردویو ایش‌لرده، ایره‌لی سوردویو دوشونجه‌لرده یالنیز و یالنیز عاغیل حاکیمدیر. یعنی مدرنیته‌نین ان اؤنملی فاکتورو. اوسچولوغون (خردگرایی) تمل داشینی قویور. آذربایجان انتئلئکتوال تاریخینده اونون کیمی ییغجام فیکیرلی ایکینجی بیر شخص تاپماق اولماز. گؤستردییی یولون آرخاسینجا، پراتیک ایشلر ده گؤرور.
۳)بس اوندا مدرن ادبیاتین اؤزللیک‌لری؟
ج-بعضی‌لری مدرن صنعتی، مارکسین “کمونیست مانیفئستی” اثری ایله باشلاندیغینی دئییرلر. بعضی‌لری ده شارل بودلئر و سیمبولیزم‌له. هر حالدا مدرن ادبیات دئدیییمیزده بیر چوخ اؤزللیک‌لری ایله کلاسیک ادبیاتدان فرقله‌نیر. بو، هم فورم باخیمیندان اولور همی‌ده مضمون باخیمیندان. “پیتئر چایلدز”، “مدرنیزم” اثرینده بونو چوخ گؤزل آراشدیریر. اونون فیکرینجه: مدرن صنعت (و ائله‌جه ادبیات) فورم باخیمیندان مرکب و پیچیده‌دیر، ییغجام و سیخ‌دیر، دینه شوبهه ایله یاناشیر، درین ایچه قاپانیش، فورم و تئکنیک یوخلاییجیسی، ذهنی اَیلنجه و اویونبازلیق، دیل یئنیلیک‌لری، ساتیرا و کینایه ایله یوغرولموش لووغا و کوتله‌نی اؤزوندن اوزاقلاشدیران بیر اومیدسیزلیک، فلسفی نظرییه، اینانجین الدن گئتمه‌سی، کولتورل بوشلوقلار و … بونلارین هامیسی مدرن یازارین مشغول اولدوغو موضوعلاردیر. مدرنیزم بوتون شئی‌لره اؤزونون ایشلک دایره‌سینده یاناشیر، بونا گؤره ائو، اوندا یاشاماق اوچون بیر ماشین‌دیر و شعر ده کلمه‌لرده دوزلدیلمیش بیر ماشین. مدرنیزمده ایستیعاره و سیمبولا اؤنم وئریلیر. ال-آیاغا دولاشان فورم، وزن و قافییه‌دن یاخا قورتاریر. هارمونی و ریتمه دایانیر. آچیق و سربست شعر یازیر. موتیو باخیمیندان ایسه: اؤلوم، ائروتیزم و درین مذهبی و میستیک (عرفانی) دویغولاری عکس ائتدیرمه‌یی اؤزلرینه مقصد گؤتورورلر. دئمک اولارکی مدرنیزم ان قاتماقاریشیقلی، ان تضادلی بیر آخیم‌دیر. عینی حالدا اوغراشدیغی و تمثیل ائتدییی جریانی دا یئترینجه منیمسه‌ییر. تضادلی دئینده آچیق‌ـآیدین گؤرونور کی بو فیل بویدا آخیمین ایچینده نئچه-نئچه کیچیک آخیملار دا گلیب تاثیری قویوب گئتمیش.
۴)اجتماعی موناسیبت‌لری نظرده آلاراق سیزجه ادبیاتیمیز مدرنلشمیشدیرمی؟ آذربایجان ادبیاتیندا مدرنلشمک پروسه‌سی نئجه قاباغا گئدیر؟ بو پروسه‌نین سوییه‌سی سیزی قانع ائدیرمی؟
ج-دئمک اولارکی آذربایجاندا یئنی‌لشمه‌یه ماراق، بیر چوخ میللت‌لردن داها قاباق یاراندی. بونون دا سببی بیر طرفی تورکییه، بیر طرفی ده روسییه اولور. تورکییه، غربی آوروپانین دروازاسی و روسییه شرقی آوروپانین. یعنی تخمینن یوز ایل آوروپادا “آیدینلانما” دؤنَمی یاراندیقدان سونرا آذربایجاندا م.ف.آخوندزاده ایله اویانیش و آیدینلانما دؤنَمی باشلاییر. بیزده آیدینلانما سوره‌جی باشلادیقدا، آوروپادا بودلئر ایله مدرن ادبیات باشلامیشدی. بیزیم ایلک یئنی‌لشمه مرحله‌میز یعنی آیدینلانما مرحله‌سی عینی ایله آوروپا آیدینلانماسی کیمی ایدی. آنجاق مدرنلشمه مرحله‌سینده بیز آرتیق ادبیات ایستئهلاکچیسی (مصرف کننده) اولدوق. بیز ادبیاتین یالنیز شعر قولوندا علیرضا نابدل “اوختای”لا مدرن‌‌لشیریک. سونرا اوچوروم یارانیر. مدرنلشمه سوره‌جی ایسه، سیستئماتیک بیچیمده ۷۰-جی اون ایللیکدن بویانا باشلاییر. بو زاماندان شعریمیزده گؤزل ایشلر گؤروندو. حمید شهانقی‌نین “زنجیرده سئودا”، صالح عطایی‌نین “بلکه داها دئینمه‌دیم”، هادی قاراچای و اسماعیل اولکرین شعرلری، ناصر مرقاتی‌نین “تالانمیش گونش” اثرلری بو دؤوره عاییددیر. من ایندی ده هله “تالانمیش گونش” کیمی بیر اثرین یارانماسینین تامارزیسیندایام. مدرن شعریمیزین ایچه‌ریسینده: ان انتئلئکتووال، ان جئنتئلمن شعر، ناصر مرقاتی‌نین بو اثری‌دیر. همیشه بو کیتابی اوخویاندا چنگیز آیتماتووون مشهور بیر سؤزو یادیما دوشور. او دئییر: هر زامان، طلباتلاری یوکسک و یوخاری سوییه‌ده اولان بیر چوخ جئنتئلمن مدنی اوخوجونو گؤز اؤنونده ساخلاییرام. منجه “تالانمیش گونش” اؤزو جئنتئلمن بیر شعر توپلوسو اولدوغو قدر، اوخوجولاری دا جئنتئلمن اولمالیدیر. بیز ۷۰-جی ایللرده یارانان مدرن اثرلرده، آوروپا مدرنیزمینده یارانان اؤزللیک‌لرین بیر چوخونو گؤروروک، مدرن شعرین فاکتورلاری چوخ چوخدور بو اثرلرده. داها نه ایسته‌ییریک. اونوتمایاق کی بیزیم کوتله‌وی اوخوجولوغوموز یوخدو. بیزیم میللتیمیزین بیر چوخو بو ادبیاتلا مشغول اولمور. بیر چوخو اولورسا، “حیدر بابایا سلام” کیمی کوتله دیلینده یازیلان شعرلری سئویر. طبیعی کی بو کیمی سلیقه‌لرده اولان اوخوجولار دا، “تالانمیش گونش” کیمی اثرلرله ماراقلانمایاجاقدیر. چوخ آز سایدا مدرن شعریمیزله اوغراشان اوخوجولاریمیز واردیر. آما بو بیزیم اوچون یاراتماماغا بهانه اولا بیلمز. بیز چوخ نفوس‌لو میللت اولاراق بو ۱۰ ایلده بارماق سایی قدر “مدرن” یازانیمیزین اولماماسی دا بیزه افسوسلار دوغورور. آنجاق او آز یازیلان شعرلریمیز ده ائله مدرن شعرین ائسکئلئتینی قورور. ائله همین کی مدرن شعریمیز، شعریمیزی اوخشار مضمونلولوقدان چیخاریر بؤیوک ایش گؤرور. مدرن شعریمیزده چئشیدلی مضمونلار واردیر. اگر شعریمیز مضمونو مَلَک‌لر، پر‌ی‌لر الیندن آلیر یئرده مسکونلاشدیریبسا دئمک بؤیوک ایش گؤروبدور. بونو هئچ زامان دانماق اولماز. طبیعی کی بو، بلکه قانع ائدیجی اولمادی. آنجاق شعریمیز، دوردوغو یئرده ده دورماییب‌دیر.
۵)سیزجه نئجه مدرن دونیا ادبیاتی سوییه‌سینه چاتماق اولار؟
ج-مدرن ادبیاتین ائسکئلئتی دیل یئنیلیک‌لری اوزره قورولور. دیل آنلاییشلارینین گئنیشلنمه‌سی نتیجه‌سینده صنعتکارین دا گؤروشلری گئنیشله‌‌نیر. هارداسا بیر یئرده دئمیشم دیل شعرده بیر ایلگی واسیطه‌سی دئییل. بلکه دیل، اینسانین ایچیندن قوپان دویغولارین دانیشیغی‌دیر. دویغولار دانیشاندا ایسه، دیل بیر سوپئر ایلگی رولونو اویناییر. یعنی بوردا دیل، نه‌یی دئمکله اهمییت قازانمیر. نئجه دئمکله اؤنملی اولور. بونلاری نظرده آلدیقدا مدرن شعرده، ان آکتیو فاکتورلاردان بیری دیل فاکتورودور. ایندی اینگیلیس ادبیاتیندا، شئکسپییئرین دیلینی بو گونکو اینگیلیس دیلینه ترجومه ائدیرلر. عینی ایله تورکییه ادبیاتیندا توفیق فیکرت‌ین شعرلرینی بو گونکو تورکجه‌یه چئویردیکلری کیمی. یعنی مدرن شعر دیلی ایله کلاسیک شعر دیلی‌نین آرا وئریب آنلاشیلماز اولدوغو بیر یئنی واسیطه‌چی یعنی ترجومه‌چینی طلب ائدیر. بیزیم مدرن شعریمیزده ان چاتیشمایان جهت‌لردن بیری دیل احتییاط‌لارینا (ذخیره‌لرینی) راحاتجا ال چاتیلماماسی‌دیر. یعنی دیلیمیزده سؤزلر، کلمه‌لر، قاورام‌لار وار. آنجاق اونو ایشلتمیریک. چونکو اونلارین یئرینه، دانیشیق دیلیمیزده باشقا دیل‌لرین کلمه‌لریندن ایستیفاده ائدیریک. بو دا شعر دیلیمیزین پتانسیلینه تأثیر قویور. دانیشیق دیلینی بو گون بیزه یابانجی اولان مئدییا و یا درسلیک‌لر واسیطه‌سییله آلیریق. اونون قورولوشونو بئینیمیزه حک ائدیریک. آنا دیلیمیزده‌کی کلمه‌لر ایسه بیزیمله یادلاشیر. ایستیفاده اولونمایان آنبارلارا یوللاییریق. بو، شعریمیزده ده تأثیر قویور. شعریمیز دیل احتییاط‌لارینا مراجعت ائله‌میر. بو کلمه‌لر، دیلچیلیک باخیمیندان دئسک بیر نوع گؤسترگه (نیشانه)دیر. گؤسترگه‌چیلیکده (نشانه شناسی) ایسه، هر بیر گؤسترگه نئچه حالت‌ده ایستیفاده اولونا بیلر. اونلاردان بیری بدیعی دیل‌دیر. بدیعی دیلده بیر گؤسترگه‌نین ایستیفاده فاکتورلاری نئچه جهت‌لی‌دیر. یعنی مثلن بیر کلمه‌نی بیر میصراع‌دا: کینایه ایله، باشقاسیندا ایستیعاره ایله، بیر باشقاسیندا مجاز ایله و… ایستیفاده ائتمک اولار. بونلاری نظرده آلدیقدا، دیل احتییاط‌لاریندان یارارلانماق مسأله‌سی اؤز اهمییتینی قازانیر. اوندا شاعیر و یازارین دا اؤز مقصدینی چاتدیرماغا پروبلئمی اولمور. چوخ زامان، شاعیرلریمیز بیر یاخشی مضمونو دئمک اوچون، دیل واسیطه‌سی، ابزاری اولمادان اوندان واز کئچیرلر. یعنی باخیر گؤرور دئدییی و ایجرا ائتدییی فورم، مضمون یوکسکلیییندن چوخ آشاغیدیر. بو پروبلئمی اورتادان قالدیرماق اوچون “سؤزلوک” کیتابلارینی قارشیسینا قویوب ازبرله‌مک لازیم دئییل. ساده‌جه آرتیق اوخوماق لازیم‌دیر. اوخوماقلا یاناشی آرتیق سیناماق لازیم‌دیر. بیزیم دیلده پتانسیل وار. ساده جه اونون پاخیرلارینی جیلالامالییق. اؤز تجروبمدن دئییم. فلسفی و تئوریک ایش‌لرله مشغول اولدوم. چتین‌لیک‌لر گؤردوم. آنجاق دیلیمیزده یارارسیزلیق، چاتیشمازلیق‌لار گؤرمه‌دیم. هله من ده، ائله یوخاریدا دئدیییم آداملارا داخیل اولان کیمسه‌لردن حئساب اولورام. یعنی من ده دیل احتییاط‌لاریمیزین یوزده اوتوز فاییزیندان ایستیفاده ائتمه‌یی باجارمیرام.
۶)ادبی تنقیدین ایندیکی دورومونو نئجه ده‌یرلندیریرسینیز؟
ج-ادبیاتیمیزین ان آغریدیجی یئرینه توخوندونوز. بونا باخمایاراق کی بیزیم یئنی تنقیدیمیزین ان آزیندان ایکی یوز ایل کئچمیشی وار. آنجاق بو ساحه‌ده ان تنبل اولانی دا بیزیک. ایکی یوز ایل دئدیکده ائله بئله‌سینه دئمیرم. آخوندزاده‌نین “نظم و نثر حاققیندا” یازدیغی تورکجه مقاله‌سی، و فارسجا یازدیغی “کریتیکا” آدلی مقاله‌سی یئنی تنقیدچی‌لیییمیزده بؤیوک اؤرنک‌دیر. آنجاق زامان کئچدیکده بو ساحه‌ده گؤردویوموز ایشلر هئچ حددینده‌دیر. بو سؤزله آراسیرا یازانلاریمیزین-و ائله من اؤزوم ده اونلارین ایچینده- اَمه‌یینی ایتیرمک ایسته‌میرم. آنجاق سون یوز ایلی نظره آلساق بارماق ساییسی قدر تنقیدی اثریمیز چیخماییب‌دیر. طبیعی‌کی بو گون دوروموموز هئچ‌ده قناعت‌بخش دئییل. دوزونو ایسته‌سه‌نیز، بو ایشی هامی، تنقید‌چی‌دن گؤزله‌یر. آنجاق اوزاق یئره گئتمه‌دن ائله تورکییه ادبیاتینا باخساق گؤره‌ریک کی اورادا تنقید ایشی تکجه تنقیدچی آدییلا تانینانلارین اوزه‌رینه قویولماییب‌دیر. تورکییه‌نین آدلیم یازار و شاعیرلری، هَمی ده ان بؤیوک تنقید‌چی‌دیر‌لر. احمد هاشیم، ملیح جئودت، اورحان ولی‌دن توتموش جمال ثریا، آتیلا ایلهان، ایلهان برک، حیلمی یاووز، انیس باتور، اورهان پاموک‌ا قدر. یعنی بونلار، یارادیجیلیقلا یاناشی تئوری ایله ده تانیش‌دیرلار. اونو، یارادیجیلیقلاریندا ایجرا ائتمک‌لری ایله یاناشی اؤزلری ده تئوری ایرائه ائدیرلر. یازیقلار اولسون‌کی بیزده یازان شاعیرلر بئله دئییل. اونلار هر شئیی تنقید‌چی‌دن اومورلار. بس اؤزلری نئجه؟ چیخان کیتابلار حاقدا فیکیر سؤزلری سؤیله‌یه بیلمزلرمی؟ طبیعی‌کی اولار. من بیر کیمسه‌نی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق منیم بوردا وورغولادیغیم کیمی هر بیر کیمسه‌نی دیندیریریک‌سه تنقیدین یوخلوغوندان دانیشیر. حاقلی‌دیر. آنجاق هاچاناجاق بئله اولمالیدیر؟ سؤزومون کسه‌سی بودورکی بونلار هامیسی اوخومامازلیغا قاییدیر. هئچ کیمسه اینجیمه‌سین مندن، بو گون بیز هامیمیز، باشدا همت شهبازی اولماقلا یاناشی اوخوموروق. بیر کیتابی اوخودوقدا، بیر پاراقیرافلیق اونون حاقدا دانیشماغا سؤزوموز یوخدور. اوخوماقدان سوال یارانار. سوال تنقیدچی‌لییین بینؤوره‌سی‌دیر. چونکو اثر حاقدا سوال یاراندیقدا درحال جاواب تاپماغا چالیشیرسان. و سنین بو جاوابین تنقیدچی‌لییین باشلانغیجی، اؤزو ده اؤنملی باشلانغیجی‌دیر. گلین تنقیدچی‌لیییمیزی ساده و کیچیک و بیر جومله‌لیک باخیشا ساتمایاغین. اوخوماقلا سورغولاریمیزی و سونرا دا جاوابلاریمیزی گئنیشله‌ده‌یین. بو گون امین‌لیکله دئمک اولارکی ادبیاتیمیزدا اوخوجولوق غیر پروفئسیونال‌دیر. ۷۰-جی اون ایللیکده اوخوجولوق داها پروفئسیونال ایدی. یازیقلار اولسون کی او دؤنَم یازیب یارادانلاریمیز دا بو گونون خسته‌لییینه یعنی اوخومامازلیغینا دوچار اولموشلار. من هامینی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق بو گئرچک‌لییی آچیق کؤنوللولوکله قبول ائتمه‌لیییک.
بو گون دونیا تنقید‌چی‌لییینده، ادبی تنقید آدیندا بیر آنلاییش، داها اؤز یئرینی ایتیرمیش. هر نه وار “نظریه”دیر. اونون یئرینه “نظریه=قورام” سؤزوندن ایستیفاده اولور. بونون دا سببی وار. بیر اثردن یازان و یا دانیشان یازار: یالنیز او اثرین چرچیوه‌سینده قالمیر. اونون ادبی جهتینی گؤرمور. اونونلا یاناشی، فلسفه‌دن، پیسکولوژی‌دن، سوسیولوژی‌دن وسایره‌دن ده دانیشیر. یعنی سیز مثلن رولان بارتی اوخویاندا، هانسی ساحه‌دن دانیشدیغینی بیلمیرسیز. هر شئیدن دانیشیر هئچ ندن ده دانیشیمیر. ادبیاتین ایچینده فلسفه‌دن، فلسفه‌نین ایچینده ادبیاتدان، سوسیولوژی‌دن دانیشدیغینی گؤرورسن. طبیعی‌کی بیزیم تنقیدچی‌لیییمیز بئله بیر “نظرییه” ساحه‌سینه اوخوماقلا یئتیشه بیلر. آنجاق بیز هله‌لیک بونو ایسته‌میریک. اوندان یئنی تنقیدچی‌لییین ایلک چاغلاریندا ایشه توتولان ایشله‌یینی گؤزله‌ییریک. بو دا اوخوماقلا اولا بیلر.
۷)بئله باخماق اولارکی تورکییه ادبیاتینین گلیشمه‌سی دونیا اثرلری‌نین چئوریلمه‌سییله اؤز یئرینی تاپیب. دونیا اثرلری‌نین تورکجه‌یه چئوریلمه‌سی، ادبیاتیمیزین گلیشمه‌سینده نئجه رول اوینایا بیلر؟
ج-اونلارین تورکجه‌یه چئوریلمه‌سی‌نین بیزه ایکی قات خئیری وار. بعضی‌لری غربه و اونون یارادیجیلیقلارینا منفی گؤزله باخیرلار. سیز یقین ائدین غربین منفی جهت‌لرینه بیز شرقلی‌لردن داها چوخ قاباق اونلارین اؤز یازارلاری تنقید ائدیرلر. گلین غرب مدرنیزمینه بیر آز نانکورلوقلا یاناشمایاق. بو گون ادبیات ساحه‌لرینین یئنی‌لشمه‌سییله یاناشی ائستئتیک‌له‌شن شرق ادبیاتی، ایلک اؤنجه غرب ادبیاتی اوصول‌لارییلا یازیلدیغی اوچون گؤزللیک و بدیعی‌لییینی غرب ادبیاتینا بورجلودور. بایاق یئنی تنقیددن دانیشدیق. بو یئنی تنقید اؤزو بیر ائستئتیکادیر. بیر اورژینال متن کیمی، یئنی تنقید، اوخوجویا داد وئریر. غرب‌دن گلن بو گؤزللیک‌لره نانکور اولسایدیق، تنقیدچی‌لیییمیز ائله تذکیره‌چیلیک‌دن یوخاری قالخمازدی.
۸)چاغداش ادبیاتیمیزدا یارادیجیلیق گؤرونورمو؟ یوخسا هله ترجمه ائتمک گره‌کیر؟
ج-سوالینیزین ایلک بؤلومونون جاوبی: هم هه! هم یوخ! یارادیجیلیق مسأله‌سینه مارکسیستی بوجاقدان بیر “اوره تیم= تولید”، بیر “محصول” کیمی باخساق، اؤزو ده وئریملی و مفید محصول کیمی، طبیعی‌کی بیزده بو مسأله داها چوخ مدرنلشمه دؤنَمی‌نین ایلک چاغلاریندا یعنی آخوندزاده، جلیل محمدقلیزاده، م.ع.صابیر‌ده اولور. بو محصول هم وئریملی اولموش هم ده محصولون ایستئهلاکچیسی، مصرف ائله‌یه‌نی اولموش. بونلاردان سونرا، سییاسی‌لشمه دؤنَمی باشلاییر. سییاسی‌لشمه دؤنَمیندن مقصد، سییاسی جوغرافییایی سینیر و سرحد‌لرین و سییاسی میللت‌لشمه دؤنَمی‌دیرکی بو دؤنَمده بیزیم میللتیمیزین تأسسوفلر اولسون‌کی پایی اولمور. سییاسی‌لشمه دؤنَمی، پهلوی رژیمی ایله باشلاییر بیزده؛ او تایدا ایسه سووئت‌لر بیرلییی ایله. بو زاماندان بویانا ایکی آذربایجان موحیطینده یارادیجیلیق موحیطی ده فرقلی جهت‌ده گئدیر. او تایدا یارادیجیلیق وار، اؤزللیکله نثر بؤلومونده، بو تایدا ایسه قورخو ایچینده یاشایان بیر ادبیات یارانیر. بو ایسه، بیزیم یارادیجیلیغیمیزی کؤلگه آلتینا سالیر. یعنی بیزیم یارادیجیلیغیمیز، “محصولوموز” هر میللت‌دن قاباق یارانسا دا، اونلاردان سونرا اوزه چیخیر. بیزده سربست شعر، فارسلاردان قاباق باشلاییر؛ آنجاق سونرالار اوزه چیخیر. بو ایسه، بیزیم محصولوموزون باشقالاری‌نین محصولونون آردیندان سوروندویو کیمی گؤرسه‌نیر. حال‌بوکی بئله دئییل، مدرن نثری بیز تانیتدیریریق. آنجاق محصولوموزدان باشقالاری یارارلاناراق اونلارین آدی ایله تاماملانیر.
ترجومه مسأله‌سینه ایسه، من بیر سؤیلم (گفتمان) کیمی باخیرام. گادامئر ترجومه‌نی بیر “یوزوم=تأویل” بیلیر. حتتا دئییرکی ترجومه، یوزومون کامیل‌لشمه‌سی‌دیر کی ترجومه‌چی گؤزونون قاباغیندا اولان کلمه‌لر واسیطه‌سییله بو ایشی گؤرور. گادامئره گؤره قاوراییش (فهم)، ایدراک اولدوغو یئرده، ترجومه‌یه ائحتییاج یوخدور. آنجاق بیز باشقا بیر دیلی یاشامیریق. او دیلده یاشانانلاری، اؤز دیلیمیزه چئویردیکده “قاوراییش” آدلی آنلاییشا چاتیریق. باشقا اینسانلارین کولتورو ایله تانیش اولماغین هئچ بیر ضرری یوخدور. بیزیم بیلگی دایره‌میز آرتیر. باشقا یاندان ایسه، دیلیمیزین گلیشمه‌سینه، گونجل اولماسینا، پاخیر باسماماسینا یاردیمچی اولور. بو گون بیز مدرن ادبیاتدان دانیشدیق. بیلیرسینیزمی بو مدرن ادبیاتی، ترجومه یولو ایله منیمسه‌میشیک بیز؟ صنایع‌لشمه اؤزو بیر باتی متنی‌دیر. باتی کیملیکلی بیر متن‌دیر. آنجاق بیز اونو اؤز موحیطیمیزه کؤچورمکله اؤز بیلیمیمیزه آرتیرماقلا گونجل‌لشمیشیک. بونا گؤره، بیزه بو گون ترجومه‌ده ائحتییاج‌دیر. بو ترجومه‌لر بیزی، گون متنی ایله تانیش ائدیر.
۹)بعضی‌لری یارادیجیلیغی، علاج‌سیزلیقدان تاپیلمیش چاره کیمی ده‌یرلندیریرلر. بئله کی یارادیجیلیق موطلق گرگین دورومو یاشایان یازیچی‌لاردان گؤزله‌نیله بیلیر. سیز یارادیجیلیغین اساس‌لارینی نه‌ده گؤرورسونوز؟
ج-بو سوالینیزدا اولان دوشونجه‌نین اوست- باشیندان فارسلار دئمیشکن “کلی گویی” یاغیر. ادبیاتچی اوچون بو ایکی دوروم یعنی “گرگین” ویاخود “زنگین” دورومو یاشاماق هر ایکیسی یارادیجیلیق قایناغی اولا بیلر. اؤرنک‌لر ده وار. آوروپا کلاسیکینده، عومومییتله ادبیاتی زنگین‌لر اوچون یازماق وار ایدی. یازارلارین بیر چوخو ایسه زنگین طبقه‌سیندن دئییل‌دیرلر. اونلارلا موناسیبتی یوخ ایدی. بو گون یارادیجیلیغین ان بؤیوک انگلی واختی ایتیرمکدیر؛ و یاخود باشقا سؤزله دئسک “مشغولییت”دیر. کئچمیش یازیچینین بو گونکو قدر مشغولییتی یوخ ایدی. بو گون یازیچی ایشله برابر، باشقا مشغولییت‌لر ده آلیر. اینتئرنئت او جومله‌دندیر. ریفاها و تفریحه، اَیلنجه‌یه فیکیرلشمک بیر باشقا مشغول ائدیجی فاکتورلارداندیر. تکجه بیزده بئله دئییل. باتی‌دا دا بئله‌دیر. بو گون باتی ادبیاتی، مدرن دونیادا یاراتدیغی قدر یارادا بیلیرمی؟ منجه هم بیزده، هم دونیا ادبیاتیندا، ادبیات دیلی، تئکنولوژی و بیلیم (علم) دیلی قارشیسیندا گئریله‌مه‌یه باشلاییر. داها دوغروسو یئنیلمه‌یه طرف گئدیر. ادبیات تئکنولوژی دیلیندن بیر ابزار کیمی ایستیفاده ائتمه‌مه‌لیدیر. چونکو بئله اولان حالدا ادبیات دیلی آشاغیلایاجاقدیر. یعنی ادبیاتین دیلینه اولان ان بؤیوک ضربه، اونون تک‌معنالی اولماسی‌دیر. ادبیاتدا، سؤزجوکلر ان چوخ آنلامی ایله سئچیلیر. تئکنولوژی و بیلیم دیلینده ایسه هر بیر سؤزجوک بیر آنلامی قاوراییر، ادبیاتین دیلی، بو قدر آشاغی یئندیکده یاریشدا اوتوزاجاقدیر. ادبیات هر زامان یئنی موناسیبت‌لر قورماقلا مشغول اولمالیدیر. حتتا شابلونلاشمیش، کیلیشه‌لشمیش آنلاییشلاری بئله، یئنی موناسیبت‌لرله دئمه‌لیدیر.
۱۰)یازیچینین ان بؤیوک قورخوسونو، باشقاسی‌نین تاثیرینده قالماق گؤرمک اولارمی؟ بونون یارادیجیلیقدا تاثیری نئجه اولا بیلر؟
ج-“پست قورولوشچولار=پساساختارگرا” اؤزللیکله ژولیا کریستووانین اؤنم وئردییی بیر نظرییه یعنی “متین‌لر آراسیلیق یا بینامتنییت” واردیر. بعضن بیر یازارین متنی‌نین باشقا یازارین متنینه کئچمه‌سینی “تأثیر” آنلاییشییلا آچیقلاییریق. کریستووا “متین‌لر آراسیلیق” اصطلاحی ایله بونو چؤزمه‌یه چالیشیر. دوغرودور بو نظرییه‌ده، هر بیر متن اؤز کیملییینی قورویور و ایشاره ائتدییی متندن مستقل اولاراق یارانیر. آنجاق “تأثیر” سؤزونو بیرآز مسامحه ایله بیر چرچیوه‌یه سالماق اولار. بوندان علاوه ژاک دئریدانین نظرینده، ارسطودان گله‌رک “میمه‌سیس” و “پاستیش” یعنی ادبی تقلید سؤزلری ده اؤنم داشیییر. “چنگیز آیتماتوو” دئمیشکن: یازیچیلیغین ایلک آنلاریندا بیر نوع دویغوسال و رومانتیک هوس، یازارین ذهنینی دولدورور. بو مرحله‌ده او تقلید مسأله‌سینه قاپیلا بیلر. بیر شئی‌لر اوخویور و گؤیلوندن کئچیرکی اونا تای بیر شئی‌لر یاراتسین، بو مرحله‌ده تقلید ائتمک و یاخود باشقاسی‌نین تأثیری آلتیندا یازماق طبیعی بیر حالدیر. بعضن بو مرحله‌ده نیما یوشیج دئمیشکن تقلید اؤزو ده بیر نوع تشخیص‌دیر. یازار بو واسیطه ایله اؤز یولونو تاپیر. یاواش-یاواش پیشدیکده باشقاسیندان تأثیر ویاخود تقلید ائتمه‌سیندن یاخا قورتاریر.
۱۱)آذربایجانین دونیا ادبیاتینا وئره بیله‌جک بیر اثری وارمی؟
ج-طبیعی کی وئرمیش. نیظامی‌دن توتموش فوضولی، آخوندزاده، ج محمد قولیزاده‌یه قدر دونیا ادبیاتینا وئردیییمیز پایلاردیر. آنجاق بیزده مسئله بیرآز گئجیکه‌رک بهره وئریر. اونون دا خاص ندن‌لری وار. بیرینجی بودورکی بیزده یارانان اثرلر، دونیا ادبیاتی اوچون بیرینجی‌لر سیراسیندا دئییل. ایکینجی درجه‌لی ادبیات ساییلیر. بو دا بیر حقیقت‌دیر. یعنی بوگون اورهان پاموکون اثری چیخیر دونیا ادبیاتی اونو ائله بوگون طلب ائدیر. بیزده ایسه، چوخ اوزون سوره چکیر. ایکینجی ندن بیزیم یاخشی اثرلریمیزی باشقا دیللره ترجومه ائدن ترجومه‌چی‌لریمیز یوخدور. بو گون تورکییه ادبیاتی دونیادا تانینیرسا اونون سببی ۱۹۵۰-دن بو گونه قدر باشلانان ترجومه نهضتی‌دیر. بو اؤلکه‌نین باشقا دیللری بیلن مترجم‌لری، اؤزلری‌نین اثرلرینی او دیللره ترجومه ائتدیلر. داها یابانجی مترجم‌لری گؤزله‌مه‌دیلرکی اونلارین اثرلرینی اؤز دیللرینه ترجومه ائتسینلر. بیزده ایسه، بو ایشی اؤزوموزه بیر نوع آشاغی سوییه‌لیک بیلیریک. بیز گؤزله‌ییریک یابانجی بیر آدام گلسین بیزیم دیلی اؤیرنسین سورادا ادبیاتیمیزی اؤز دیللرینه چئویرسین. بو، هئچ زامان اولمایاجاق. هر ایکی آذربایجاندا ان آزیندان اؤز آنا دیللریندن سونرا باشقا بیر دیلی یعنی فارس و یا روس دیللرینی ده بیلن چوخدور. بیز اؤز اثرلریمیزی بو دیللره ترجومه ائتمکله نه قدر تانیتدیرمیشیق؟ گؤرمه‌یه ایش چوخدور گلین فیل قولاغی‌نین دیبینده یاتماقدان اویانماغا طرف گئده‌یین.
۱۲)گلیشمیش غرب اؤلکه‌لری تکنیک باخیمیندان چوخ گوجلودورلر. بئله بیر حالدا کی ایندیکی دونیا ادبیاتیندا تکنیک‌لر اساس توتولور، شرق ده دونیا ادبیاتینا وئره بیله‌جک اثرلر یارانیر. اؤرنک اولاراق تورکیه‌نین اورهان پاموکو و یا ژاپن دا موراکامی کیمی یازارلار نوبل اؤدولونو قازانا بیلیرلر. بونون سبب‌لرین نه‌ده گؤرمک اولور؟ بیزده ده بئله بیر اثرلرین یارانماسین گؤرمک اولارمی؟
ج-بلکه بو سوالینیزین جاوابینا دولایی اولاراق دانیشیقلار آراسی توخونموش اولموشام. آنجاق اونا یئنی و دقیق جاواب وئرمک اوچون ویلیام فاکنئرین بیر سوالا وئردییی جاوابی بوجاغیندان یاناشماق ایسته‌ییرم. اوندان سوروشورلارکی: بیر یاخشی یازیچی اولماق اوچون، خاص دوستور )فرمول، DÜSTÜR) واردیرمی؟ او جاواب وئریر: “۹۹ فاییز ایستعداد..، ۹۹ فاییز نظم ایله انضباط…، ۹۹ فاییز ایشله‌مک” سوالینیزدا آد چکدییینیز یازارلاردا شوبهه‌سیز بو اوچ فاکتورو گؤره‌جکسینیز. پاموک دوغورداندا بیر نابیغه‌دیر. ایشینده انضباط حاکیمدیر. عینی حالدا چالیشقان‌دیر. چوخلاری نوبئل آلماغی بیر یازار اوچون، اونون یارادیجیلیغی‌نین سونو کیمی ده‌یرلندیریرلر. ظن ائدیرم رحمتلیک محمدعلی فرزانه‌نین خاطیره‌لرینده اوخوموشام کی یازیر: غلامحسین ساعدی اونا دئییر کی خاطیره‌لرینی یازسین. اوستاد فرزانه اونون جاوابینی ساعدی‌نین اؤزونون دئدییی سؤزه استناد ائده‌رک دئییرکی: سیز (یعنی ساعدی) هارداسا دئمیشدینیز کی هر بیر یازیچی، خاطیره‌لرینی یازماغا باشلاماقلا اؤزونون یارادیجیلیغی‌نین سونا چاتماسینا امضا آتیر. چوخلاری پاموکون نوبئل آلماسینی (اؤزو ده گنج چاغیندا) اونون یارادیجیلیغی‌نین سونا چاتماسی کیمی ده‌یرلندیریردیلر. آنجاق بو استعداد صاحیبی بئله اولمادی. داها گوجلو اثرلر یازدی. بو مرحله‌یه یئتیشمک اوچون فاکنئرین دئدیکلرینه من ده بیر کلمه آرتیرماق ایسته‌ییرم: ۹۹ فاییز اوخوماق.
۱۳)نوبل‌دن سؤز گلدی. بیلدیییم قدر سون زامانلاردا نوبل اؤدولو اولدوقجا نثره تعلق تاپیر. بئله نظره گلیر کی شعر، دونیادا دورغون بیر فضا یاشاییر. بئله دئییل می؟ یوخسا باشقا ندن‌لری وار؟
ج-یارادیجیلیق، یارادیجیلیق‌دیر. ۲۰.جی عصرین اورتالاریندا، آوروپادا بئله نظره گلمیشدیلرکی آرتیق “رومان”-ین عصری سونا چاتمیش. رومان اؤلموش. آنجاق بئله اولمادی. رومان وار گوجو ایله قابیقلارینی، ییغینتی‌لارینی تؤکدو. یئنی، اؤزو ده حئیرت ائدیجی فضالارلا اؤزونو یاشاتدی. شعر ده بئله‌دیر. دئدیییم کیمی یارادیجیلیغین یاخشیسی ژانریندان آسیلی اولمایاراق اؤزونو یاشادیر.
۱۴)ندن آذربایجاندا شعر چوخدور؟ نثره اوز گتیرن چوخ آزدیر؟ (البته بئله دئمکده آشاغیلاماق قصدیم یوخدور بلکه ندن‌لرینی اؤیرنمک ایستردیم.)
ج-باشقا میللت‌لرله موقاییسه ده، آذربایجاندا هئچ ده شعر چوخ دئییل. بیزده نثرین آزلیغی بیر چوخلاری آراسیندا بو فیکیری یایغین‌لاشدیرمیش‌کی گویا شعر، بیزده چوخدور. شعر چوخ دئییل. باشقا ژانرلاریمیز گلیشمه‌میش. ایشلنمه‌میش. مثلن بوتون میللت‌لردن چوخ قاباق، بیز ده داها چوخ کؤشه یازاری اولموش کئچمیشده. “اکینچی” قزئتینده چاپ اولان کؤشه یازیلاریندان توتموش “ملانصرالدین” قزئتینه قدر. حتتا سید جعفر پیشه‌وری‌نین آذربایجان قزئتینده کی یازیلارینا قدر. آنجاق، بونو بیز داوام ائده بیلمه‌دیک. بو ژانر بیزیم ان ایشلنمه‌ین ژانرلاردان بیری‌دیر. حتتا فارسلاردا دا بو ژانر یئترینجه یوخدور. تورکییه ده ایسه، بو ژانر، نثرین گوجلو قوللاریندان حئساب اولونور. تنقیدچی “نوراله آتاچ”-ی بو ژانرین هم مدرن بانیسی هم ده گلیشدیره‌نی بیلیرلر. بو گون تورکییه‌نین ان آدلیم یازار و شاعیرلری، او اؤلکه‌نین همی ده آدلیم کؤشه یازارلاری‌دیرلار. جمال ثریا (دیری ایکن)، حیلمی یاووز، آتااول بهرام‌اوغلو، الیف شافاق، حتتا اورهان پاموک و… .
بیزیم ادبیاتیمیزدا بو ژانرلارین اولماماسی هر زامان شعرین چوخ گؤرسه‌نیلمه‌سی کیمی گؤرونموشدور. خوشبخت‌لیکدن بوگون بیر چوخلاری نثر بوشلوغونو دویاراق یازماغا قاتلاشمیشلار. بو ایشده دویوقلوق (آگاهی،( DOYUQLUQ ایله یازماغا باشلاسالار، نثریمیز داها استحکاملی اولاجاقدیر. هر شئیدن قاباق نثر تئکنیک‌لری ایله تانیش اولمالاری گره‌کیر. تئکنیک، نثرده بیرینجی سیرادا دایانیر. تئکنیک یازارین داغینیق تجروبه‌لرینی دوزنلشدیریر. نثره اوز گتیرمه‌ییمیزین ندن‌لری چوخ چوخدور. بو باشقا بیر قونودور. بیر-ایکی پاراگرافلا یاریمچیق قالاجاقدیر. قالسین باشقا بیر زامانا.
۱۵)ادبی تنقیدین ایندیکی دورومونو نئجه ده‌یرلندیریرسینیز؟
ج-ادبیاتیمیزین ان آغریدیجی یئرینه توخوندونوز. بونا باخمایاراق کی بیزیم یئنی تنقیدیمیزین ان آزیندان ایکی یوز ایل کئچمیشی وار. آنجاق بو ساحه‌ده ان تنبل اولانی دا بیزیک. ایکی یوز ایل دئدیکده ائله بئله‌سینه دئمیرم. آخوندزاده‌نین “نظم و نثر حاققیندا” یازدیغی تورکجه مقاله‌سی، و فارسجا یازدیغی “کریتیکا” آدلی مقاله‌سی یئنی تنقیدچی‌لیییمیزده بؤیوک اؤرنک‌دیر. آنجاق زامان کئچدیکده بو ساحه‌ده گؤردویوموز ایشلر هئچ حددینده‌دیر. بو سؤزله آراسیرا یازانلاریمیزین-و ائله من اؤزوم ده اونلارین ایچینده- اَمه‌یینی ایتیرمک ایسته‌میرم. آنجاق سون یوز ایلی نظره آلساق بارماق ساییسی قدر تنقیدی اثریمیز چیخماییب‌دیر. طبیعی‌کی بو گون دوروموموز هئچ‌ده قناعت‌بخش دئییل. دوزونو ایسته‌سه‌نیز، بو ایشی هامی، تنقید‌چی‌دن گؤزله‌یر. آنجاق اوزاق یئره گئتمه‌دن ائله تورکییه ادبیاتینا باخساق گؤره‌ریک کی اورادا تنقید ایشی تکجه تنقیدچی آدییلا تانینانلارین اوزه‌رینه قویولماییب‌دیر. تورکییه‌نین آدلیم یازار و شاعیرلری، هَمی ده ان بؤیوک تنقید‌چی‌دیر‌لر. احمد هاشیم، ملیح جئودت، اورحان ولی‌دن توتموش جمال ثریا، آتیلا ایلهان، ایلهان برک، حیلمی یاووز، انیس باتور، اورهان پاموک‌ا قدر. یعنی بونلار، یارادیجیلیقلا یاناشی تئوری ایله ده تانیش‌دیرلار. اونو، یارادیجیلیقلاریندا ایجرا ائتمک‌لری ایله یاناشی اؤزلری ده تئوری ایرائه ائدیرلر. یازیقلار اولسون‌کی بیزده یازان شاعیرلر بئله دئییل. اونلار هر شئیی تنقید‌چی‌دن اومورلار. بس اؤزلری نئجه؟ چیخان کیتابلار حاقدا فیکیر سؤزلری سؤیله‌یه بیلمزلرمی؟ طبیعی‌کی اولار. من بیر کیمسه‌نی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق منیم بوردا وورغولادیغیم کیمی هر بیر کیمسه‌نی دیندیریریک‌سه تنقیدین یوخلوغوندان دانیشیر. حاقلی‌دیر. آنجاق هاچاناجاق بئله اولمالیدیر؟ سؤزومون کسه‌سی بودورکی بونلار هامیسی اوخومامازلیغا قاییدیر. هئچ کیمسه اینجیمه‌سین مندن، بو گون بیز هامیمیز، باشدا همت شهبازی اولماقلا یاناشی اوخوموروق. بیر کیتابی اوخودوقدا، بیر پاراقیرافلیق اونون حاقدا دانیشماغا سؤزوموز یوخدور. اوخوماقدان سوال یارانار. سوال تنقیدچی‌لییین بینؤوره‌سی‌دیر. چونکو اثر حاقدا سوال یاراندیقدا درحال جاواب تاپماغا چالیشیرسان. و سنین بو جاوابین تنقیدچی‌لییین باشلانغیجی، اؤزو ده اؤنملی باشلانغیجی‌دیر. گلین تنقیدچی‌لیییمیزی ساده و کیچیک و بیر جومله‌لیک باخیشا ساتمایاغین. اوخوماقلا سورغولاریمیزی و سونرا دا جاوابلاریمیزی گئنیشله‌ده‌یین. بو گون امین‌لیکله دئمک اولارکی ادبیاتیمیزدا اوخوجولوق غیر پروفئسیونال‌دیر. ۷۰-جی اون ایللیکده اوخوجولوق داها پروفئسیونال ایدی. یازیقلار اولسون کی او دؤنَم یازیب یارادانلاریمیز دا بو گونون خسته‌لییینه یعنی اوخومامازلیغینا دوچار اولموشلار. من هامینی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق بو گئرچک‌لییی آچیق کؤنوللولوکله قبول ائتمه‌لیییک.
بو گون دونیا تنقید‌چی‌لییینده، ادبی تنقید آدیندا بیر آنلاییش، داها اؤز یئرینی ایتیرمیش. هر نه وار “نظریه”دیر. اونون یئرینه “نظریه=قورام” سؤزوندن ایستیفاده اولور. بونون دا سببی وار. بیر اثردن یازان و یا دانیشان یازار: یالنیز او اثرین چرچیوه‌سینده قالمیر. اونون ادبی جهتینی گؤرمور. اونونلا یاناشی، فلسفه‌دن، پیسکولوژی‌دن، سوسیولوژی‌دن وسایره‌دن ده دانیشیر. یعنی سیز مثلن رولان بارتی اوخویاندا، هانسی ساحه‌دن دانیشدیغینی بیلمیرسیز. هر شئیدن دانیشیر هئچ ندن ده دانیشیمیر. ادبیاتین ایچینده فلسفه‌دن، فلسفه‌نین ایچینده ادبیاتدان، سوسیولوژی‌دن دانیشدیغینی گؤرورسن. طبیعی‌کی بیزیم تنقیدچی‌لیییمیز بئله بیر “نظرییه” ساحه‌سینه اوخوماقلا یئتیشه بیلر. آنجاق بیز هله‌لیک بونو ایسته‌میریک. اوندان یئنی تنقیدچی‌لییین ایلک چاغلاریندا ایشه توتولان ایشله‌یینی گؤزله‌ییریک. بو دا اوخوماقلا اولا بیلر.
۱۶)بیراز اؤزونوزدن دانیشاق. دانیشگاهدا فارس ادبیاتی اوخویوبسوز ائله دیر می؟
ج-ائله‌دیر. تبریز دانیشگاهیندا فارس ادبیاتی اوخوموشام. اؤزوم موغاندا بویا-باشا چاتمیشام. ایندی ده بورادا ساکینم.
۱۷)بو دورومدا هانسی سبب دن آذربایجان ادبیاتینا اوز گتیردینیز؟
ج-منیم آذربایجان ادبیاتینا ماراغیم دانیشگاهدان قاباغا عاییددیر. ایلک شعریم “وطن” آدیندا ۱۳۶۹ دا یعنی بیر ایل دانیشگاها گئتمه‌میشدن قاباق چاپ اولوبدور. او زامان بیر چوخ شاعیرلر ایلک باشلانغیجدا فارسجا یازماقدان باشلاییردیلار ایندیکی دورومون ترسینه اولاراق. ایندی اکثر حالدا، یازانلاریمیز آنا دیلینده یازماغا باشلاییرلار. او زامانلار تورکجه کیتاب تاپماق اولمازدی. فضولی‌نین دیوانینی تاپماق اوچون هر یئری آلاخ-بولاخ ائله‌دیم. هر زامان گؤز-قولاغیمی آذربایجان رادیو-تئلویزیونونا دیکیردیم کی هارداسا بیر موغننی ماهنی آراسی بیر غزل اوخویاجاقدیر. قلم الیمده اونون اوخودوغو غزلی یازیردیم. کلاسیمیزدا منه تای چوخلاری وار ایدی. “رامیز تاینور” موغننی‌لرین اوخوماقلاریندان بیر بؤیوک دفتر شعر توپلامیشدیر. بئله‌لیکله منیم هوسیم آنا دیللی ادبیاتا آرتدی. بو هوسله ده یاشادیم. یادیمدادیر: فضولی دیوانینی کیریل الیفباسیندان ایکی یوز صحیفه‌لیک بیر دفتره کؤچورموشدوم. اوندا هله دانیشگاها گئتمه‌میشدیم. عمیم نوه‌سی فرهاد اؤزو ده ادبیاتچی ایدی، باخدی منیم ایشیمه دئدی کی: بو ایش فیل ایشی‌دیر. بیز بو سئوگی ایله یاشاییردیق. آنجاق دانیشگاه منیم آخدیغیم جیغیری دَییشدی. یئنی و چاغداش دونیا ادبیاتی ایله تانیش اولدوم. اؤزللیکله پرافئسیونال یازمامیشدان قاباق اوخوماغا داها چوخ اؤنم وئردیم. دانیشگاهدا عمومییتله کلاسیک ادبیاتی “فقه‌اللغه” باخیمیندان اوخویوردوق. یعنی لغت‌لرین آنلامینی آچیقلاییردیق. کلاسیک ادبیات اؤزو ده هئچ دانیشگاهدا بیر گون گؤرمه‌دی. لغت‌له مشغول اولدوقدا، اؤیرنجی اوخودوغو متنین نه دئدییینی بیلمیردی. هئچ زامان اونوتمارام منیم جیغیریمی دَییشن کیتابلاری؛ دوکتور رضا براهنی‌نین کیتابلاری، اؤزللیکله “قصه‌نویسی” کیتابی‌نین ایلک ۲۰۰ صحیفه‌سینی. بو کیتابلا من بو نتیجه‌یه چاتدیم کی ادبیات هارداسا یئر اوزونده یارانا بیلر. او زامانا قدر ادبیاتی، کلاسیک ادبیاتین ائتکیسی نتیجه‌سینده گؤیلرده اولدوغونو بیلیردیم. داها دوغروسو بو زاماندان منده ادبیاتا داها چوخ اجتماعی بوجاقدان یاناشما دویغوسو یاراندی. اوخودوم…اوخودوم… یورولمادان اوخودوم. آنجاق یئنه ده سوسوز قالدیم. هفته ایچی، بئش کیتاب اوخومادان دینجلمزدیم. دانیشگاهین و تبریزین تربیت ایله میللی کیتابخاناسینا دا عضو اولدوم. هر بیریسیندن هفته ایچی کیتاب آلیردیم. تبریز دانیشگاهیندا کیتابخانادا ایشله‌ین کیتابچی‌لاردان بیری بیر گون منه دئدی‌کی: “سن قورتاریب گئتسئیدین بیز ده راحات اولاردیق” طبیعی کی بونو آجیق اوزوندن دئمیردی. اونلار همیشه هوسله منه کیتاب وئریردیلر.
دانیشگاهدا ایکینجی مسئله، ادبی ییغینجاقلار ایدی. او زامان ادبی ییغینجاقلاردا اولان دارتیشمالار اولوردو. دریدن-قابیقدان چیخان شاعیرلریمیز وارایدی. اونلار دا منه تای ادبیات سوسوزلاری ایدیلار. اونلار گنج ایدی؛ ۷۰.جی اون ایللییین ادبیاتینی اؤزو ده مدرن ادبیاتینی یارادانلار اولدولار. چالیشدیلار…چالیشدیلار نتیجه ده آلدیلار. بونو من الیمده اولان “آذربایجان شعرینده مدرنیزم” آدلی کیتابیمدا آچیقلامیشام. بونلار بیزه شوخلوق گلیر. آنجاق حقیقتن بو ادبی ییغینجاقلاردان میثال اوچون: هادی قاراچای، کیان خیاو و باشقالاری چیخدیلار. رحمتلیک یحیی شئیدانین مهد آزادی قزئتینده تورکجه صحیفه‌سی و همین قزئتین “آدینه” صحیفه‌سینی چیخاران قاسیم تورکان جنابلاری‌نین بو گنج‌لرین اثرلرینی یایماقدا چوخ دانیلماز رول‌لاری وارایدی. بونلاری لازیم اولسا داها آرتیق آچیقلاماق اولار.
۱۸)گله‌جک پلان‌لارینیز باره‌ده بیلمک ایستردیک. یئنی کیتاب یا کیتابلارینیز نه حاقدادیر؟ حاضیردا هانسی اثر اوزه‌رینده ایشله‌ییرسینیز؟
ج-بوشلوقلاریمیز چوخدور. فلسفه و نظریه اوزره بوشلوغوموز واردیر. بونا گیریشمک داها چتین‌دیر. چونکو یئنی دوشونجه ایله یاناشی یئنی کلمه‌لر، اصطلاحلار دا بو ایشه لازیم اولور. حتتا دونیادا بعضن کئچمیشده اولان اصطلاحلارا دا بئله یئنی آنلاییش وئریرلر. بو داها چتین‌دیر. بونلاری ایچ ائله‌ییب قارشیلیقلی اصطلاحلار یاراتماق داها چتین‌دیر. بونو تورکییه ده ایشله‌نن اصطلاحلار بیر قیسمینی حل ائدیر. آنجاق چوخ زامان اؤزون کلمه یاراتماق مجبورییتینده قالیرسان. فلسفه و نظریه داها دوغروسو دوشونجه اوزره بوشلوقلاری گؤردوکده “مدرنیته و مدرنلیک” کیتابیمی ایشله‌دیم. بو کیتاب یاخشی قارشیلاندی و گؤرونور منیم اؤزومون سوسوزلوغوم اولدوغو قدر اوخوجونون دا بو ساحه‌ده سوسوزلوغو وارایمیش. بونون آردیندا بو ساحه‌ده ایکی کیتاب دا ایشله‌میشم. “پست‌مدرنیزمین دورومو”، پست مدرن دوشونرلردن توپلو مقاله‌دیر. “مدرنیته و مدرنلیک” کیتابینا تای. ایکینجیسی ایسه “پست‌مدرنیزم سؤزلویو” کیتابی‌دیر. بو دا پست‌مدرنیزم آخیمیندا یارانان و ایشله‌نیلن اصطلاحلارین ایضاحلی سؤزلویودور. بو آرادا کلاسیک ادبیاتی نظردن قاچیرمامیشام. اؤیرنجی‌لیک زامانیندان آذربایجانین ۸.جی عصرده یاشامیش حکمدار شاعیری “قاضی برهان‌الدین”ین “تویوغ‌لار” شعرلری منی هر زامان دوشوندوروردو. “تویوغ” شعری آذربایجان شعرینه عاییددیر. نسیمی‌ده ده وار. آنجاق برهان‌الدینین تویوغ‌لاری چیلخا شعرلردیر. دوشونجه‌لری ده اجتماعی‌دیر. بو کیتابا بیر ۵۰ صحیفه‌لیک اؤن‌سؤزده “قاضی برهان‌الدین” و “تویوغ” شعرینی تانیتدیرمیشام. کیتابی بوتا یایین‌ائوی چاپ ائده‌جکدیر.
حاضیردا منی چوخ مشغول ائدن “آذربایجان شعرینده مدرنیزم” آدلی ایشیم‌دیر. بو گئنیش و سانباللی بیر ایش‌دیر. چوخداندیر ایشله‌ییرم. داها یورولموشام بونون الیندن. بئزیکدیریبدیر منی. چونکو دئدیییم کیمی نثریمیز حاققیندا دا ایشله‌مک قصدیم وار.
۱۹)بیلدیییم قدر واختینیزین آز اولدوغونا باخمایاراق هله ده واخت ایتیرمه‌دن یازماقلا مشغولسونوز. چاپا وئردییینیز کیتابلار دئمک اولارکی گونئی ده بیرینجی‌لردن اولوب. بو باره ده نه دئمک ایستردینیز؟
ج-بیزده هر ساحه ده بوشلوق وار. من بو بوشلوقلاری تاپماق‌دا سررشته‌م یاخشیدیر. واختیندا شعریمیزده تنقیدین اولماماسینی دویدوم. قاتلاشدیم یازماغا. نتیجه‌ده ۱۳۸۳.ده “نقد شعر معاصر آذربایجان” چاپ اولدو. اؤتن ایلده بو کیتابین ایکینجی چاپی دا چیخدی. دونیا ادبیاتینین اینجی‌لری‌نین یئرینی بوش گؤردوم. “تی.اس.ائلیوت”ون “چوراق اؤلکه”سینی؛ لورکانین شعرلرینی “آخشام اوستو ساعات بئشده” عنوانیندا چاپا وئردیم. حیکایه‌چی‌لیکده بؤیوک بوشلوق وار. حیکایه‌چی‌لیک اوسلوبو و تئکنیک‌لری حاقدا بیزده کیتاب یوخدور. بو پلان بؤیوک بیر پلان ایدی. من ده واختیم اولدوغو قدر “مدرن شعریمیز” حاقدا دوشونوردوم. بونا گؤره اَن وئریملی یول هله‌لیک بو حاقدا ترجومه ایدی. اونا گؤره “حیکایه‌نین ایمکانلاری” کیتابینی ایشله‌دیم…
۲۰)”حیکایه‌نین ایمکانلاری” آدلی کیتابینیز، حیکایه یازان‌لارا پرافئشنال سوییه‌ده تئکنیکی یول‌لار گؤسته‌ریر. بو باره ده آرتیق آچیقلایاسیز.
ج-بو کیتابدان منیم مقصدیم “حیکایه”نین تئکنیک‌لرینی اؤیرتمک ایدی. حیکایه یازارلاریمیزین الینده، حیکایه تئکنیک‌لرینی اؤیره‌دن بیر کیتاب یوخ‌ایدی. بعضی‌لری بئله فیکیرلشیرلر کی: حیکایه یازماق، ائله قدیم ناغیل‌لار کیمی خام ریوایت‌لری بیر-بیری‌نین آردینا دوزمک‌دیر. ایندی دونیا حیکایه‌چی‌لییینده حیکایه‌نین مثلن “راوی”سی حاقدا او قدر گؤتور-قوی ائدیب‌لرکی ایندی یالنیز “راوی”دن دانیشماق بیر کیتابلیق سؤز طلب ائدیر. بعضن حتتا بیر روماندا نئچه نوع روایت‌دن استفاده اولونور. راوی‌لر چئشیدلی دورومدا اولورلار. سیز بونو توتوشدورون دونیادا گئدن ادبی آخیملارلا. گؤرون بیر روماندا بئله اولان حالدا، بیر آخیمدا، بیر ادبی مکتبده نه قدر اولار؟ “حیکایه‌نین ایمکانلاری” کیتابیندا منیم داها چوخ تاکیدیم اوندا گئدن تنقیدی مقاله‌لر اوزره ایدی. حیکایه‌لرین یانی-سیرا گلن تنقید داها اوخوجونو عملی بیر تنقیدله اوز‌به‌اوز ائدیر. بئله دئمک اولارکی بو کیتاب داها چوخ نئجه دئیرلر “کارگاهی” بیر کیتابدیر.
۲۱)دونیانین تانینمیش یازارلاریندان اولان ائرنئست هئمینگوئی اؤز شاگیردینه حیات بویو اوخونماسی ضروری اولان ۱۵ اثرین سیاهیسینی وئریر. سون سوال اولاراق هانسی اثرلرین اوخونماسینی آذربایجان ادبیاتینین گلیشمه‌سینده تاثیرلی گؤرورسونوز؟
ج-ادبیاتیمیز اوچون تاثیر قویماق، سلیقه‌دن سلیقه‌یه فرق ائدیر. مندن سوروشورسونوز دئییرم: داستایوفسکی‌نین بوتون اثرلری باشدا “کارامازوف قارداشلاری” اولماقلا. “ایتالو کالوینونون” حیکایه‌لرینی. شعرده ایسه ائلیوتون “چوراق اؤلکه”سینی وورغولاماقلا یاناشی عمومییتله مدرن شعری اوخوماغی فایدالی گؤرورم.
آذربایجان نثریندن ایسه آنار ریضانین اثرلرینی. احساس ائدیرم آنار ریضانین اؤزللیکله کیچیک حیکایه و پووئست‌لری دونیا شاه اثرلری سیراسیندادیر. تاسسوفله بونو بیز لاییقینجه اوخومامیشیق. اوتایدا اونون وظیفه توتدوغو اوچون، قارشی طرفلری اؤزللیکله آزاد یازارلار اوجاغی، اونون اثرلرینی، شخصی یاشاییشینا قوربان وئریرلر. علیهینه تخریبات ایشی آپاریرلار. آنجاق اونون اثرلری نه گناه ائتمیش؟! عمومییتله نثریمیزده ایکینجی نسیل نثر یازارلاری: آنار رضا، اسماعیل شیخلی، اکرم ایلیسلی، عیسی مغنا، ائلچین افندییئو. بونلار قاچینیلماز یازارلاردیر. سونراکی یازارلاردان ایسه مولود سولئیمانلی و کامال عبداله یئنی جیغیرلار صاحیبی‌دیرلر. بونلاردان داها اؤنملیسی و ان چوخ سئودییم آذربایجان ادبیاتینین اینجیسی “کیتاب دده‌قورقود”-و مطلق اوخوماغی تکلیف ائدردیم.
بونلارلا یاناشی هر شئیدن داها چوخ یئنی نظریه‌لر و تنقیدی اثرلری اوخوماغی اؤنملی گؤرورم. بونلار بیزی بایاغی یازماقدان اوزاقلاشدیریر. نظریم بو دئییل‌کی بونلاری اوخودوقدا، اونلاردا نه یازیلدیغینی بلاواسیطه اؤز یازدیقلاری متنه کؤچورسونلر. بونلار نئجه یازماغی اؤیره‌دیرلر. اؤزللیکله داها چوخ ادبیاتلا ایلگی‌له‌نن: میخائیل باختین، رومن یاکوبسون، تئودور آدورنو و داها چوخ رولان بارتی اوخوماغی یارارلی گؤرورم.
بونلارلا من ادبیاتی ساغمال-سوبای ائتمک ایسته‌میرم ادبیاتین معاصر-کلاسیکی یوخدور. ادبیاتین یاخشیسی هر زامان یاخشیدیر.
۲۲)صمیمی اولاراق بیر سوال. آذربایجان شعرینده بوش بوغازلیق آرتیب‌می؟
ج-من “بوش بوغازلیق” کلمه‌سیندن استفاده ائتمیرم. اونون یئرینه “اوزونچولوق” دئییرم و بونو دا بئله ایضاح ائدیرم. بوش بوغازلیق قاییدیر شاعیرین فردی شخصییتینه. بونون ایسه فردی شخصییته توخونماق یوکو واردیر. اوزونچولوق کلمه‌سی ایسه قاییدیر شعره. یعنی من، متن ایله داها چوخ ایلگی‌لنیرم. اگر سیزین سوالینیزی دوزگون باشا دوشموشمسه داها راحات جاواب وئره بیله‌رم. بو گون شعریمیزین اَن بؤیوک ایرادلاریندان بیری “اوزونچولوق”دور. شاعیرلریمیز، اؤز شعرلرینده “حذف” ائله‌مکدن چکینیرلر. بئله نظره گلیرکی اونلار داها چوخ شعرلرینین کمییتینی چوخالتماق ایسته‌ییرلر. من حتتا بعضن ایکی سطیرلیک قیسا شعریمیزده ده اوزونچولوق گؤرموشم. شعرده، “حذف ائله‌مک” شاعیری بوتون شئی‌لری دئمکدن قورتاریر. شاعیر، شعرده هر نه‌یی آچیقلامامالیدیر. اوندا “حذف” باجاریغی اولمالیدیر. “حذف” شعری، هم اؤرتوکلو ائدیر هم اوزونچولوقدان قورویور. من بونون عملی اؤرنک‌لرینی “نقد شعر معاصر آذربایجان” کیتابیمدا دا وئرمیشم. شعر کرونولوژیک تاریخ دئییل کی هر شئیی یئرلی-یئرینده دقیقلشدیره‌سن. یئرینده حذف ائله‌مک هم اوزونچولوغون قارشیسینی آلار، هم ده اوخوجونو آسلاق ساخلار. اوخوجو هر زامان گؤزو بیر شئیین دالیسیجاق اولار. اونو آختارماغا، آراماغا چالیشار. تاپدیقدا ایسه ایکی‌قات سئوینر.
یک پاسخ
بو ایکی عزیز شهبازی جناب‌لارینا یورولمایاسیز دئیه‌رک من بیر عؤمور ایتیرمیش ادبیات سئون کیمی بوتون ادبیاتچی‌لاردان ایسته‌ییم اولدوغو قدر اوخویوب و یئنه اوخوماق‌لاری‌دیر.باجاردیغیز قدر یورولمادان اوخویون یازین یارادین عزیز.