تبریز آذربایجان تئاتری
ایلهام رحیملی
کؤچورن: احمد عسگرپور- (۶)
۱۹۲۰ینجی تبریزده تئاتر پروسسینی فعاللاشدیرماق و جانلاندیرماق یؤنونده بو ایل داها ثمره‌لی فعالیت گؤسترن ضیالیلاردان بیری رضا قلیزاده شرقلی اولوب. او، اؤزونون یازدیغی “بهشت حوری‌لری”، “سربالا اردبیل آراسیندا، یاخود آللاه کاسیبلیغا برکت وئرسین”، “پول، یوخسا آللاه” یوموروستیک پیئس – مسخره‌لرینی تاماشایا حاضیرلاییب. عینی زاماندا اوزئیر بی حاجییئوین “لیلی و مجنون”، “اصلی و کرم” اوپئرالارینا و “آرشین مال آلان” اؤپئراتاسینا دا ماراقلی صحنه قورولوشلاری وئریب.
تئاتر تاماشاری منتظم گؤستریلمه‌ییب. اساس نوروز، قربان و اروجلوق بایراملاری عرفه‌سینده و بایرام گونلرینده تاماشالار گؤستریلیب. یای آیلاریندا ایسه تهراندا و دونیانین بیر سیرا خارجی اؤلکه‌لرینده تحصیل آلان طلبه‌لر تبریزه یای تعطیلینه گلنده تئاتر پروسسینده جانلانما آرتیب. اوینانیلان تاماشالاردان الده اولونان قازانج اساسن کاسیب شاگیرلره و کیتابخانالارا خرجله‌نیب.
۱۹۲۱ینجی ایل سووئت حکومتی آذربایجاندا حاکمیتی اله آلاندا بیر مودت سونرا جلیل محمدقلیزاده ایرانا گلیب. او ۱۹۲۱ینجی ایلده موقتی تبریزده یاشایاندا اؤزونون یارادیجیسی و ناشیری اولدوغو مولاّنصرالدین ژورنالینین سککیز نومره‌سینی بو شهرده چاپ ائدیب. جلیل محمد قلیزاده تبریزده یئرلی تئاتر ترّوپاسینا یاخیندان کمک‌لیک گؤستریب. تاماشایا حاضیرلانان آیری- آیری اثرلرین مشقلرینین پئشه‌کار سویه‌ده آپاریلماسینا یاردیمچی اولوب. دراماتورق هوسکار آکتیورلارلا اؤزونون اؤلولر پیئسینی تاماشایا حاضیرلاییب. باش روللاری بؤیوک خان نخجوانی (اسکندر) و علی آذری (شیخ نصرلله) اویناییبلار.
اؤلولر تاماشاسی تئاتر اجتماعیتینده بیر معنالی قارشیلانماییب. صحنه اثرینی تقدیر ائدنلرله یاناشی، اونو پیسله‌ینلر ده اولوب. لاکین اؤلولر تاماشاسی بدیعی استئتیک جهتدن قازاندیغی اوغورونا و نادانلیغا، خرافاتا، میسکین‌لیکه قارشی شعورلاردا اویاتدیغی تلاطملره و سیلکه‌لنمه‌لره گورا تبریزده حادثه‌یه چئوریلیب. بوندان سونرا تبریز تروپاسینین فعالیتینده معیّن جانلانما باشلاییب.
۱۹۲۳-۱۹۲۲ایرانداکی سیاسی – اجتماعی حادثه‌لرین گرگینلیگی طبیعی کی مدنیت و اینجه صنعتین ترقیسینه او جومله‌دن تئاتر پروسئسی‌نین جانلانماسینا منفی تاثیر گؤستریردی. دیگر طرفدن تئاتر تاماشالارینین اساس تشکیلاتچیلاریندان اولان وطنپرور میلت سئور ضیالیلار سیاسی تعقیبه معروض قالمیشدیرلار. اونلارین هم اجتماعی هم ده مدنییت ساحه‌سینده کی فعالیتلرینه جیددی نظارت واردی، بیر نئچه صحنه فداکاری ایسه موقت اولاراق تبریزی ترک ائتمک مجبوریتینده قالمیشدی.
بوتون بو چتینلیکلره باخمایاراق. بو ایل هوسکارلار تئاتر تاماشالاری گؤسترمکدن قالماییبلار. آزدا اولسا معین صحنه اثرلری تاماشاچیلارا تقدیم اولونوب. (آرشین مال آلان) اونجوللویو یئنه اؤزونده ساخلاییب. داها چوخ کیچیک مسخره‌لر و تبدیل اولونموش وودئویل‌لر حاضیرلانیب. اجتماعی – سوسیال کاراکترلری و ایران دولتینین تاریخینین مختلیف دؤورلریندن بحث ائدن تراژدیا و دراملارین حاضیرلانماسینا معین قاداغالار قویولوب. جهد گؤستریلسه‌ده نریمان نریمانوفون “نادرشاه ” و عبدالرحیم بی حقوردی‌یئوین” آغا محمدشاه قاجار” تراژدی لرینی اویناماق اکتیورلارا نصیب اولماییب “شمس الدین سمیعی‌نین “دمیرچی کاوه ” قهرمانلیق درامی تاماشایا حاضیر ائدیلسه ده، اویون گونو اثرین گؤستریلمه‌سی دایاندیریلیب.
عشق آباددا آذربایجان تئاتر سندینین اینکشافیندا مستثنا خیدمتلری اولموش رضاقلی عبداله‌زاده “رئارش” تخلصی ایله ۱۹۲۲ینجی ایلین یانوار آییندا کیچیک دسته ایله تهراندا اولوب. او تهرانین درام دسته‌سینین اشتراکیله اوزئیر بی حاجی بی‌اوون “ار و آرواد” اوپئرئتتاسینی تاماشایا حاضیرلاییب. تاماشا “فاروس ” سالونوندا گؤستریلیب. بیر نئچه گون سونرا او تبریز شهرینه گلیب و آدی چکیلن اثره یئرلی هوسکارلارلادا صحنه قورولوشو وئریب .
۱۹۲۲ینجی ایلین آپریل آییندا اوزئیر بی حاجی‌بی‌اوفین “آرشین مال آلان” اوپئرتتاسی تهرانین “گراند هتل” سالونوندا آذربایجانلی تئاتر هوسکارلاری طرفیندن تاماشاچیلارا گؤستریلیب. تاماشا اوولجه “گول صاباح” خانیمین ایفاسیندا فارس دیلینده، بیر نئچه گون سونرا ایسه آذربایجان دیلینده اوینانیلیب.
یئری گلمیشکن بیر ماراقلی فاکتی اوخوجولارین نظرینه چاتدیرماقا احتیاج دویورام. تهراندا چیخان “ستاره ایران ” قزئتی ۱۹۲۲ ینجی ایلده باغلانماق مجبوریتینده قالیب. قزئت بحراندان چیخماق ایچون بئله بیر اعلان وئریب. “قزئتیمیزین دال بادال باغلانماسی نتیجه سینده رئداکسییامیز ۱۶۰۰تومن بورجا دوشموشدیر. آزادیخواه دوستلار بئله مصلحت گوردولر کی همین ضرری اؤده‌مک مقصدیله ” اصلی و کرم ” اوپئراسینین تاماشاسینی وئره‌ک. تاماشا “گراند هتل ” سالونوندا وئریله جک. (۸)
تبریزده ۱۹۲۲ینجی ایلده تئاتر پروسسینین ضعیفلنمه‌سی ترکمنستانین عشق آباد شهرینده یاشایان آذربایجانلیلاری دا راحاتسیز ائدیردی. او واخت همین شهرده آذربایجان دیلینده چیخان “زحمت” قزئتی ده بو مسئله‌نی دقت مرکزینده ساخلاییب، تبریز مخبرینین وئردیی اینفورماسیادان تبریزده تئاتر پروسسینین ضعیفلنمه‌سینین باشلیجا سببینی درست معینلشدیرمک مومکوندور.
حاضیرده تبریزده جمعیت‌لر یوخ کیمیدیر. دورد بئش ایل بوندان قاباق تشکیل اولونموش جمعیتین “خیریه” آدلی بیر کلوبو واردی. بو جمعیت خیریه یولی ایله تئاتر و سایره بو کیمی موسسه‌لره آرتیق اهمیت وئریر، او جومله‌دن گؤزه‌ل بیر یای کلوبو آچیب .تاماشالار گؤستریردی. چوخ تاسوف کی مخبرالسلطنه‌نین بورایا نحس گلیشیندن سونرا جمعیتین بیناسی غارت ائدیلیب، جمعیت ده داغیلدی. (۹)
محض بو سببدن تبریزده ۱۹۲۲و ۱۹۲۳ینجی ایللرده تئاتر صنعتینین دورومو داها ضعیف حالا دوشدو. حاقسیز تعقیب‌لره دوچار اولدو. رضا قلی زاده شرقلی باشینا دسته باغلاییب باشقا شهرلره سیار تاماشالار اویناماغا باشلاییب. بو باخیمدان اونون ۱۹۲۲ینجی ایلین پاییزیندا ناخجیوانا گاسترول سفرینه گلمه‌سی ماراقلیدیر. او تبریز آکتیورلارینین ناخجوانین تئاتر هوسکارلارینین اشتراکیله “پول یوخسا الله”، “سارابلا اردبیل آراسیندا”، “کربلایی قنبرجهنمده”، “بهشت حوری‌لری”، “انتقام حقیقی” پیئسلرینی تاماشایا حاضیرلاییب. آدلاری گؤستریلن تاماشالار ۱۹۲۳یینجی ایلین موختلیف آیلاریندا یئرلی آکتیورلارین ایفاسیندا تبریزده تکرار- تکرار گؤستریلیب.
تیفلیس آکتیورلاری میرزه‌علی عباس‌اوفون رئژیسورلوغو و میرزاخان قلی‌اوفون رهبرلیگی ایله تبریز شهرینه نوبتی گاسترولا گلیب‌لر. اییلون ۳ده تبریزین هوسکار آکتیورلاریله بیرگه “مشدی عباد” تاماشاسی اوینانیلیب.
یئرلی تئاتر هوسکارلاری ۱۹۲۴ینجی ایلده تزه تاماشالار اویناسادا یئنی اثره موراجعت ائتمه‌ییب. اوینانیلماق ایچون اوللر گؤستریلمیش مسخره‌لر و تبدیل اولونموش وودئویل‌لره اوستونلوک وئریلیب. تبریزده کی درام درنکلرینین بعضی هوسکار آکتیورلاری صحنه صنعتیندن اوزاقلاشیبلار. هوسکارلارین باشقا بیر قیسمی ایسه شهردن کؤچوب.
همین چتینلیکلره و بو سایاق دیگر خوش گلمز حال‌لارا باخمایاراق، ۱۹۲۴ینجی ایلده تبریزده مهدی ظاهری‌نین رهبرلیگیله “آئینه عبرت” درام دسته‌سی یارادیلیب. دسته‌نین ایلک ایشلریندن داها اوغورلوسو “آرشین مال آلان” اوپئرئتتاسی اولوب.
۱۹۲۵ – تیفلیس دولت آذربایجان تئاتری بو ایل تبریزده گاسترولدا اولوب. تئاتر تبریز هوسکارلاریله بیرله‌شرک ویلیام شکسپرین “اوتللو” فاجیعه‌سینی ژان‌باتیست‌مولرین “قادینلارین حوققاسی” (واسواسی خسته)کومئدیاسینی اوزئییر بی حاجی بیووین “اصلی کرم” اوپئراسینی نریمان نریمان اوفون “نادرشاه” تاریخی درامینی تاماشاچیلارا گوستریب. اصلی و کرمه صحنه قورولوشونو تبریزین استعدادلی اکتیور و رژیسورو بویوک خان نخجوانی وئریب. “نادرشاه” تاماشاسیندا یئددی رولو تیفلیسدن گلمیش آکتیورلار اویناییبلار. اوندان چوخ موختلیف سبکلی و کاراکتئرلی اوبرازلاردا ایسه صحنه‌یه تبریزین هوسکار آکتیورلاری چیخیبلار.
تبریزده گؤستریلن بوتون تاماشالار “آرامیان” تئاتریندا اوینانیلیب. صحنه اثرلرینین هامیسیندان الده اولونان قازانجین بیر حیصه‌سی “جمعیت اصلاح و معاریفلنمه‌یین اینکشافی” و “جمعیت ایصلاح و ترقی آکتیورلاری” قوروملارینا آیریلیب.
تیفلیسلی سویداشلاریمیزین گاسترول مودتینده اوینادیقلاری داها ماراقلی ایشلری ویلیام شکسپرین ؛اوتللو؛ فاجیعه‌سیدیر. گاسترولون سونونجو تاماشاسینا اوزه‌رینده اثرین اوینانیلماسینا نظمیه‌نین ایجازه نومره‌سی (N. 78) اولان خصوصی آفیشا و پروگرام بوراخیلیب. همین پروگرامدا یازیلیب: ساغوللاشما تاماشاسی. آرامیان تئاتری. ۱۳۰۴ینجی ایل تیر آیینین ۲۸ هجری قمری تاریخیله، ۱۳۴۳ینجی شمس‌لی ذیحجه آیینین ۲۷سی “برباد” آدلی موسیقی موسسه‌سینین منفعتینه “اتللو” اثری ۵ پرده‌دن عیبارت کی، شکسپیرین اثریدیر. تاماشا صحنه‌سینه قویولاجاق یئرلی جمعیتین ایسته‌یینه گورا یئرلی آکتیورلارلا برابر قافقازین مسلمان آکتیورلاری‌دا ایشتراک ائده‌جکلر.(۱۰)
سونرا پروگرامدا ویلیام شکسپیر و اوتللو حاققیندا قیسا معلومات وئریلیب. اوندان سونرا یئنه یازیلیب : …فاصیله‌لرده آسیا رقص‌لری و اوره‌یه یاتان موسیقی پارچالاری او جومله‌دن افشار تریوسو(triosu) و باشقا اثرلر ایفا اولوناجاق….الده اولونان پول اوروپادان موسیقی آلت‌لری آلینماسیندا خرج ائدیله‌جک. موسیقی هوسکارلاری، اونون اؤیردیلمه‌سینی و یاییلماسینی سئونلر بلیط‌لری آلان زامان اؤز بخشیش و دقت‌لرینی تاماشایا قویاجاقلار.
بلیط‌لرین قیمتی: لژا ۴تومن دن ۶تومنه قده‌ر: پارتر ۴ قیراندان ایکی تومنه قده‌ر.
ساتیش یئرلری: “رشتی” رستورانی. گولوستان پرورش و هلال ناصری کیتابخاناسی و اوری‌یول ماغازاسی.(۱۱)
پروگرام آفیش دا همچنین تاماشانین رئژیسورو ابراهیم اصفهانلی‌نین، تئاترین باش رژیسورو آ. یئوداکیموف‌ون تروپپا مدیری اسماعیل حقی‌نین و تاماشایا مسئول اولان تبریز تئاتر هوسکاری هدایت‌الله جاویدین ده آدلاری وئریلیب.
تبریزین “جمعیت اصلاح ترقی – معارفی – آذربایجان” درام دسته‌سی داغیلیب. اونون یارادیجی قووه‌لری “آرین” و “آیینه عبرت” دسته‌لری اطرافیندا بیرلشیب‌لر.
۱۹۲۸-۱۹۲۶ ایلک باخیشدا بو ایللرده تبریزین تئاتر حیاتیندا ائله بیر جیددی دئیشیکلیک، نظره چارپان یئنی‌لیکلر اولماییب. شهرین تئاتر هوسکارلاری “آیینه عبرت”، “آرین” دسته‌لرینده جمعلشمیشدیلر. حاضیرلانیب، گؤستریلن تاماشالارا صحنه قورولوشلارینی بلاواسطه مهدی ظهیری و بؤیوک خان نخجوانی وئریبلر.
تبریز تئاترینین یارادیجیلیغینا ماراق گؤستردیگی دراماتورقلاردان حسین جاوید اولوب. ۱۹۲۰ینجی ایلده تیفلیسده حسین جاویدله شخصا تانیش اولموش جعفر عسگری‌حسین دراماتورقون چاپ اولونموش و ال یازماسی شکلینده بعضی درام اثرلرینی تبریزه گتیریب. همین پیئس‌لری تئاتر هوسکارلارینا تقدیم ائدیب. دراماتورقون یارادیجیلیغی روحن و قالدیریلان پرابلئملرین گلوباللیغینا گورا ایرانداکی آذربایجانلی ضیالیلارین، تئاتر فدائیلرینین روحلارینا اویغون‌ایدی.
۱۹۲۰ینجی ایلدن باشلایاراق منظوم فاجیعه‌لری، نثرله یازیلمیش درام اثرلری باکیداکی آکادمیک میللی درام تئاترینین رئپرتووارتلاریندا اساس یئر توتان “حسین جاویدین تبریز صحنه سینده اوینانیلان ایلک اثری “شیخ صنعان”دیر. اثر ۱۹۲۸ینجی ایلین پاییزیندا. تئاتر موسومونون آچیلیش گونونده چوخ بؤیوک موفقیتله تاماشایا قویولموشدیر.(۱۲)
میرزه باقر حاجی‌زاده‌نین رئژیسورلوغو ایله گؤستریلن “شیخ صنعان” (حسین جاوید)محبت فاجعه‌سینین تاماشاسی تروپپایا یئنی نائلیت قازاندیریب. شیخ صنعانی رئژیسور اؤزی ایفا ائدیب. رول چوخ اوغورلو آلیندیغینا گورا او. حتی اؤزونه “صنعانی” لقبینی گؤتوروب. تاماشادا یئرلی ضیالیلار، هوسکار آکتیورلار و باجاریقلی شاگردلر ایشتراک ائدیبلر.
“شیخ صنعان” فاجعه‌سینین تبریز صحنه‌سینده آذربایجان تورکجه‌سینده اوینانیلماسینا همین دؤورده نظمیه ایداره‌سی رسمی ایجازه وئرمه‌لییدی. میرزه باقر حاجی زاده چوخ گئت گل دن سونرا پیئسین معین اختیارلارلا گؤستریلمه‌سینه ایجازه آلا بیلیب. لاکن صحنه ده گؤستریلن واریانتدا دا جاوید فلسفه‌سینین اجتماعی – سوسیال ماهیتی، جاوید پوئزیاسینین رومانتیک روحو، جاوید شعریتینین لیریک – پوئتیک آهنگی، محبت دویغولارینین علویتی اؤزونون پارلاق تجسومونو تاپا بیلیب.
تبریز تئاتر هوسکارلارینین تشبوثو و تاماشاچیلارین عینادلی تاکیدلری ایله چتین شرائیط ده گؤستریلیب. همین عرفه ده تبریز شهرینه تهراندان دوکتور محسنی آدلی یئنی معارف رئیسی گؤنده‌ریلیب. او مکتبلرده آذربایجان دیلینده دانیشماغی و درس کئچمه‌یی قدغن ائدیب. بونا گورا دا “شیخ صنعانین” اوچونجو تاماشاسی باش توتماییب.
“شیخ صنعان” فاجیعه‌سینین بدیعی ده‌یرینین، علوی دویغولارین رومانتیک ترنمونون، حسین جاویدین دراماتورق و شاعر قدرتینین شهرتی تئزلیکله جمعی ایرانا یاییلیب. پوئزیا و تئاتر هوسکارلاری دراماتیک محبت داستانینی شوق و ایلهاملا اوخویوبلار. دفعه‌لر جهد ائدیلسه‌ده اثرین یئنی صحنه تجسومونه انگل‌لری قازانمیش “شیخ صنعان؛ فاجیعه‌سینی فارس دیلینه ترجومه ائدیب.
۱۹۲۹ بو ایل گؤستریلن تاماشالار آراسیندا “آئینه عبرت”ین تروپپاسی طرفیندن حاضیرلانمیش “باختسیز جاوان” (عبدالرحیم بی حاقوئردیف) درامی بدیعی سویه‌سینه گورا داها ماراقلی آلینیب .ملودرام ژانریندا حاضیرلانمیش “باختسیز جاوان” تاماشاسینا قورولوشو حسین فهمی وئریب. روللاردا عفیفه خانیم(مهری‌خانیم و سونا)، حسین فهمی(فرهاد)، ت. شرقی(میرزه قوشون علی)، م. برادری(چنگیز)، ک. جلیل زاده(موسی و کربلایی بندعلی)، محمد خان(نوکر)، عصمت (اشرف بی)، محمد علی رشدی (بیرینجی کندلی)، ا. سولیمانوف (اوچونجو کندلی )، ن ن(ایکینجی کندلی) چیخیش ائدیبلر.
“درام تبریز” و “آرین” تئاتر دسته‌لری اؤتن ایللرده اوینادیقلاری کیچیک حجملی کومئدیا و وودئویل‌لری تکرار- تکرار تاماشایا حاضیرلاییبلار.
