آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو(۹)- پوبلیسیست اوسلوب
فیروز رفاهی
آذربایجان ادبی دیلینین ایشله‌کده اولان پراکتیک اوسلوبلاریندان بیری‌ده پوبلیسیست اوسلوبدور. بو اوسلوب باشقا اوسلوبلارلا موقایسه‌ده داها آز یاشلی ساییلیر. پوبلیسیست اوسلوب ایلک دفعه شیمالی آذربایجاندا و ۱۹-نجو یوزایلییین سونوندا یارانیلدی. پوبلیسیست اوسلوب آذربایجان مدنیتی و تاریخی اوچون ان بؤیوک آدیملاردان بیری ساییلیر. دوغروسو دئمک اولار کی، بو اوسلوبون مئیدانا گلمه‌سی ایله میللی ادبی دیل اورتایا قویولدو. پوبلیسیست اوسلوبون ایلگین واسیطه‌سی آذربایجان دیلینده چیخان قزئت و ژورنالار ایدی. سونرالار بو اوسلوب رادیو، تلویزیون واسیطه‌سیله داها گئنیش بیر آرئالدا، بو دیلی دانیشانلار ایله علاقه یارادا بیلدی. پوبلیسیست اوسلوب آذربایجان ادبی دیلینی آذربایجان جغرافیاسیندان کنارا آپاردی. اییرمینجی عصرین اوللریندن نشره باشلایان “ملانصرالدین” ژورنالی و اکینچی قزئتی اوروپادان میصره و هندوستاندان عرب اؤلکه‌لرینه قدر گئدیب چیخدیلار و آذربایجان ادبی دیلینی بئله بیر گئنیش مئیداندا فعالیت گؤسترمه‌یینه ایمکان یاراتدی. باشقا یؤندن بو اوسلوب کؤتله ایله علاقه‌ده اولاراق، دئمک اولار کی، یازیلی ادبی دیلی آذربایجان خالقینین ائوینه آپاردی و دیلیمیزین درینلشمه‌سینده و ثابیتلشمه‌سینده عوصسیز بیر رول اوینادی.
ایر ۱۹-نجو عصره قدر ادبی دیلیمیزده اساس آپاریجی اوسلوب بدیعی اوسلوب ساییلیردی، پوبلیسیست اوسلوبون یارانماسی ایله ، آرتیق بو ایش، اونون اساس فونکسیاسی اولدو. دیگر طرفدن علمی و دینی اوسلوب اؤز محدود ایمکانلاری و اوخوجو کمیتینه گؤره بدیعی اوسلوبون گؤلکه‌سینده ایدی و حتی هردن بیر علمی و دینی اثرلر شعر فورماسیندا یازیلیردی. آنجاق پوبلیسیست اوسلوب ائله گوجه مالیک ایدی کی، بدیعی اوسلوبو اؤز تأثیری آلتینا آلدی و بیر خیلی تئرمینلر بو اوسلوبون واسیطه سیله بدیعی، علمی و دینی اوسلوبا آخینماغا باشلادی. بونون اساس سببی اوندان عیبارت ایدی کی، آذربایجانین ضیالیلاری کیملر کی، بو اوسلوبو یاراتمیشدیلار میثال اوچون علی بیگ زردابی، سلطان مجید غنی زاده، نریمان نریمانوف، جلیل محمد قلی زاده و باشقالاری پئشه‌کار اولاراق موختلیف اختصاصلاردا تحصیل ائتمیشدیلر . اونلارین پوبلیسیست فعالیتی کؤتله‌نی آییتماق و علم و تحصیله تشویق ائتمکدن عیبارت ایدی و بو یولدا موختلیف تیپلی یازیلاردان یارارلانیردیلار. بونا گؤره ، او دؤرون مطبوعاتیندا بدیعی اثرلر ، علمی اثرلر و دینی اثرلر ایله سیاسی یازیلار چییین-چییینه درگیلرده نشر اولونوردو. دئمک پوبلیسیست اوسلوب اؤزوندن اول یارانان و مؤوجود اولان باشقا اوسلوبلاردان ییغجام شکیلده ایستیفاده ائتمک قابلییتینه نایل اولا بیلدی. بو دا بیر یاندان او چاغین آپاریجی اوسلوبو اولان بدیعی اوسلوبا حؤکم سورمه‌سینه گتیریب چیخارتدی.
پوبلیسیست اوسلوبون باشقا تأثیرلی یونو ده او ایدی کی، او خالق دیلیندن چوخ دوزگون و یئرینده یارارلانماق یولونو تاپا بیلدی. اییرمینجی عصرین ضیالیلاری اؤز مقصدلرینده؛ کوتله‌نی آیدینلاشدیرماق و دونیادا گئده ن علمی، سوسیال، فلسفی و انقلابی دوشونجه‌لر ایله تانیش ائتمک اوچون گرگ ائله بیر دیلدن یارارلاناردیلار کی، ماکسیموم اینفورماسیا و بیلیگینی چاتدیرا بیلسینلر و بونون اوچون گرگ ائله سؤزلردن و ایفاده لردن ایستیفاده ائده‌ردیلر کی ، خالق اونو داها ساده باشا دوشسون. دئمک پوبلیسیست اوسلوب آذربایجان ادبی دیلی و کوتله آراسیندا مؤحکم بیر کؤرپو یاراتدی. ائله بونا گؤره ، بیر پارا ساده گؤرونن سؤزلر خالق دیلیندن مطبوعاتا آخدی و اورادا تئرمین دونونو گئیه‌رک بیر علمی و یا سیاسی تئرمین کیمی باشقا اوسلوبلارین فوندونا داخیل اولدو . بو گون فهله، تعطیل (اعتصاب)، نمایش (تظاهرات)، صینف (طبقه)، صینفی موباریزه (مبارزه طبقاتی)، فرقه، سرمایه‌دار و سایر کیمی سؤزلری سیاسی تئرمین کیمی انلاساق دا، واقتیله اونلار یالنیز ساده مضمونلو سؤزلر‌ایدیلر.
پوبلیسیست اوسلوب سونرالار موختلیف واسیطه‌لردن ایستیفاده ائتدی و بیر نئچه قروپو اؤز داخیلینده یاراتدی. دئمک بو اوسلوبون داخیلینده بدیعی اوسلوب، علمی اوسلوب، دینی اوسلوب، تجاری اوسلوب و رسمی اوسلوبون بیر تظاهر فورماسی اورتایا گلدی. بو فرعی اوسلوبلارین مؤوجود اولان علمی،دینی،رسمی اوسلوبلارلا فرقی اوندان عیبارت ایدی کی، بورادا (مطبوعات دیلینده) داها سربستلیک گؤزه چارپیر. خالق دیلینین تأثیری نتیجه‌سینده بورادا جومله‌لرده سؤزلرین سیرالانماسی قئید اولونان اوسلوبلارا گؤره داها دئموکراتیک فعالیت ائدیر. علمی تئرمینلر و سایر تئرمینلر ساده بیر صورتده ایشله نیلیر.
گؤنئی آذربایجاندا پوبلیسیست اوسلوب ۲۰-نجی عصرین اوللریندن باشلاندی. بو دا مادی- تکنیکی ایمکانلارین محدودیتینه گؤره ایدی. دوغروسو شیمالدا یارانان پوبلیسیست اوسلوب ایلک گونلریندن گونئی آذربایجاندا یاییلدی و آذربایجان خالقینین ائوینه آددیم باسدی. آنجاق بیر واسیطه کیمی او اؤز شیمالی قارداشیندان بیر آز گئج بو وسیله‌یه ال تاپدی. قاجار دؤرونون فلاکتلی شرایطی و دئسپوتیزمی بو ایشی لنگیتدی. گونئی آذربایجاندا پوبلیسیست اوسلوب مضمون اعتباریله اؤزونه مخصوص بیر یولدا آددیملادی. بورادا آذربایجان خالقی اؤز سیاسی – ایجتیماعی ایستکلری ایله برابر مدنی و فرهنگی ایستکلرینی ده اورتایا قویدو. آذربایجان دیلینده نشر ائتمک آذربایجان خالقینین ایچیندن چیخان بیر هارای ایدی کی، سیاسی- ایقتیصادی و ایجتیماعی ایستکلریندن داها اوستون ساییلیردی. آذربایجان ضیالیلاری اؤز سیاسی ایستکلرینی فارس دیلینده یازیب، بو دیلده نشر اولان درگیلرده بیلدیریردیلر. آنجاق آذربایجانجا یازماق بیر ایستک کیمی یوخ بیر منلیک و کیملیک صداسی ایدی.
شکیل اعتیباریله شیمالدا یارانان پوبلیسیست اوسلوب ایله گونئیده فعالیته باشلایان پوبلیسیست اوسلوبون آراسیندا هئج بیر فرق یوخ ایدی. آخی شیمالدا یارانان اوسلوب دا ، میللی باخیمدان ، اؤزو هر هانسی بیر تجروبیه سؤیکنمیردی. او یارادا-یارادا تجروبه ائدیردی و آنا دیلینی بیر سوزگجدن گئچیررک اؤز دایره‌سینده فعاللاشدیریردی. توفیق حاجییئف همین دؤورون دیلینی تدقیق ائدرکن یازیر کی ، پوبلیسیست اوسلوب ایلک چاغلاریندا اؤنجه عرب، فارس منشألی سؤزلرده فایدالانسا دا، سونراکی دؤورلرده روس سؤزلرین چکیسی آرتیر و فقرای کاسبه، عفوعمومی،نقطه نظر،مجلسه عدلیه، وزیر داخیلیه ،جاه فلاکت، قوم مبارک، اوضاع حاضر، حقوق بشریت، دور جدیده، امورات سلطنت کیمی سؤزلر ایشلکدن قووولدولار .
گونئی آذربایجاندا پوبلیسیست اوسلوبون فعالیتی اوچ تاریخی دؤورو احاطه ائدیر: بیرنجی دؤور- یارانیشدان ملی حؤکومت دؤورونه قدر؛ ایکینجی- ملی حؤکومت دؤورو و اؤچونجو چاغداش دؤور (ایسلامی انقلابدان سونراکی دؤور).
- بیرینجی دؤرده شیمالدا و جنوبدا اولان پوبلیسیست اوسلوبلارین آراسیندا دئمک اولار کی، هئچ بیر اساسلی فرق یوخدور و بعضا اورتاق فعالیتلر همین مسأله‌نی داها مؤحکملندیریر. خاطیرلاتماق یاخشیدیر کی، ملانصرالدین ژورنالی بیر ایل تبریزده نشر اولوندو و همین دؤورده یئرلی ضیالیلار ایله بیرگه فعالیت ائتدی.
- ایکینجی دؤورده ده ملی حؤکومتین دیل سیاستی خالقین اوره‌گیندن اولدوغو اوچون پوبلیسیست اوسلوبدا هئچ بیر آیریلیق علامتلری گؤزه چارپماییر. بو دؤورده پوبلیسیست اوسلوب کمیت و کیفیت جهتدن چوخ اینکیشاف ائدیر و ادبی دیلین یازیلی قولونو آذربایجان خالیقینین ائولرینه، مکتبلرینه، ایشلرینه، تارلالارینا ، تئاتر سالونلارینا، میتینکلره؛ بیر سؤزله آذربایجان تورپاغینین بؤتون گوشه‌لرینه آپاریر. گونئی آذربایجانلیلارین مدنی حیاتی و تاریخینده بو دؤورده بؤیوک بیر نایلییت الده ائدیلیر. تبریز رادیوسو و سیناما مئیدانچالاری فعالیته باشلاییر. بونلار پوبلیسیست اوسلوبون یئنی فعالیت واسیطه‌لری ایدی. ملی حؤکومت دؤورونده آذربایحان ادبی دیلینین علمی اوسلوبو، دینی اوسلوبو، بدیعی اوسلوبو، پوبلیسیست اوسلوبو و ان باشدا رسمی اوسلوبو فعالیت ائدیر و گونو-گوندن گوجلنیر.
- گونئی آذربایجاندا پوبلیسیست اوسلوبون اوچونجو دؤورو ایسلام انقلابیندان سونرا باشلانیر. همین دؤورون ایلک چاغلاریندا آذربایجان ضیالیلاری قزئت و ژورناللارین نشرینه باشلاییرلار. بو بیر طرفدن تاریخی بیر طلبین نتیجه‌سی‌ایدی، باشقا طرفدن بو مسأله ایسلامی دؤلتین انا یاساسیندا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. پوبلیسیست اوسلوب اوچونجو دؤورونده سیاسی مضمونلا مئیدانا چیخدی و بو گونه قدر دئمک اولار کی، بو آپاریجی بیر مئل کیمی پوبلیسیست اوسلوبون مضمونوندا دورور. بورادا یئرلی درگیلر ، عموم ایران ژورنالاری و گونده لیک قزئت و هفته لیکلر ، طبله درگیلری و سایر گئنیش بیر صورتده همین اوسلوبدان فایدالانیرلار. مطبوعاتدا بدیعی، سیاسی، دینی، مدنی، ایقتیصادی، ایجتماعی، علمی مضموندا یازیلار درج اولونور. بونلار بیر قوشون کیمی آذربایجان ادبی دیلینین گوجلنمه‌سینده و یئنی-یئنی مئیدانلاری فتح ائتمه‌یه یاردیم ائدیر. آنجاق بوتون بونلارا باخمییاراق پوبلیسیست اوسلوب گونئیده آپاردیغی فعالیتینده شیمالداکی قارداشیندان آزجا دا اولسا فرقلی جهتلری بروزه وئریر. طبیعیدیر کی، بو فرقلر بیر یاندان تجروبه سیزلیکدن ، بیریاندان دا کئچمیش عنعنه‌نین دوامی کیمی گؤسترمک اولار.
دیل هر بیر خالقین وارلیغیدیر. أگر بیر آتا-انادان دوغلان اوشاقلاری موختلیف یئرلره یولا سالساق بیر آزدان سونرا اونلارین دیللرینده یئرلی دیللرین تأثیری گؤزه چارپار، آنجاق ایر همین اؤولادلار اؤز آتا-انالارینا و دیللرینه محبتلری اولسا او تأثیرلر گؤزه گلمز و قیسا بیر زاماندا اورتادان محو اولار. شیمالی و جنوبی آذربایجاندا یاشایان قارداشلار اوزون ایللر آیریلیغدا یاشاییبلار. بیز گرگ شعورلو اولاراق اورتادا اولان خیریم-خیردا فرقلری آردان قالدیراق و بئله لیکله کئچمیشلریمیزه حؤرمت گؤسترک.
گونئیده پوبلیسیست اوسلوبون گؤزه چارپان نورمادان کنار حاللاری آشاغیداکی شکلیلده ایضاح ائتمک اولار:
۱-یازی نورماسیزلیغی: آذربایجان ادبی دیلی بو گون شیمالدا لاتین الیفباسیندان و جنوبدا عرب الیفباسیندان فایدالانیر. شیمالدا سریل الیفباسیندا لاتین الیفباسینا کئچمک اوچون اون ایللیک بیر زامان نظره توتوب و اونو رئالاشدیردیلار. گونئی آذربایجاندا ایلک چاغلاردان عرب الیفباسی فعالیت ائدیر. آنجاق ائله پرابلم بونونلا قورتارماییر. بورادا واحید بیر سیستئم یوخدور و اوچ تیپلی یازی گؤزه چارپیر:
- بیرینجی قروپ مشروطه و میللی حؤکومت چاغلاریندا فعالیتده اولان یازی سیستئمیندن فایدالانیرلار. بو سیستئم ایسلامی انقلابین ایلک ایللرینده اساس و آپاریجی قرافیک مئیل ساییلیردی. سونرالار ضیالیلاریمیز بو سیستئمدن ایمتیناع ائتدیلر.
- ایکینجی قروپ کئچمیشدن گلن سایاغدا بیر پارا ایصلاحاتلار آپاریدلار و یازی ایله تلفوظ آراسیندا اولان فاصله‌نی آزالتدیلار. آنجاق بو قروپون ایچینده ایکی اساس خط گؤرونور . او دا بوندان عیبارتدیر کی، بعضیلری آلینما سؤزلری فارس دیلینده اولدوغو کیمی یازیرلار. ایکینجی دسته آلینما سؤزلری نئجه دئییرلر ائله ده یازیرلار.
- اوچونجو قروپ تام الیفبانی فونئتیک ائدیب و یازی ایله تلفوظ آراسیندا هئج بیر اوچورومون اولماسینی قبول ائتمه ییرلر.
۲-لکسیک نورماسیزلیغی: گونئیده پوبلیسیست اوسلوبدا لکسیک نورماسیزلیق اساسن آلینما سؤزلره عایددیر. دوزدور بورادا بعضن یئرلی و لهجه سؤزلری ده ( هانسی کی، ادبی دیلده ایشلک دئییل) گؤزه چارپیر، آنجاق بو همین اوسلوبون کوتلوی کاراکتریندن ایره‌لی گلیر. آلینما سؤزلرین شیمال تظاهورو روس منشألی و جنوب تظاهورو فارس منشألی سؤزلردیر. بو سؤزلر هر هانسی بیر خاریجی دیله عاید اولسادا فارس و روس دیلی سوزکئچلری واسیطه‌سیله دیلیمیزه گیریرلر. ضیالیلاریمیز بونا بیر یول تاپمالیدیرلار. بیز گرگ ” یا او ، یا بو ” تفکوروندن اوزاقلاشاق. دوغرودور، بو گون دونیا سوییه‌سینده رسمی تانینان آذربایجان ادبی دیلی شیمالدا فعالیتده اولان دیلدیر. آنجاق ایر شیمالدا قرافیگ اوچون اون ایل وقت چکدی کی، سریلدن لایتنه کئچسینلر اوندا بو آلینما یوکلریندن خلاص اولماق اوچون داها اوزون بیر واقت لازیمدیر. گرگ ایش او یئره گلمسین کی، دئیه ک “او اولماسین بو اولسون”. ماراقلی بوراسیدیر کی، بو یازینین موألیفی اؤز یازیسینی تحریرییه گؤندرنده ، نشریده اولان محررلر رسمی – علمی تئرمینلری چیخاردیب یئرینه فارس دیلینده فعال اولان سؤزلری قویورلار کی، بیردن بیزیم حؤرمتلی اوخوجولاریمیز باشا دوشمزلر، اوندا یاخشی آلینماز. ایر دونیادا اؤز یئریمیزه رئال باخساق بو گون آذربایجان ادبی دیلی اینترنت واسیطه‌سیله ائله او سیلینن تئرمینلرین یولو ایله چوخ سرعتله گنجلرین و هامینین شعورونا داخیل اولور.
۳-قراماتیک نورماسیزلیغی: شیمالدا پوبلیسیست اوسلوب تام قوسیله ادبی دیلین قایدالاریندان تبعییت ائدیر و اونون بیر حیصه پارچاسی کیمی فعالیت ائدیر. گونئیده قراماتیک بر عمومی حال اولماسا دا شخصی سلیقه‌یه تابع اولوبدور. دئمک مطبوعاتا چاتان یازیلار ( اونلارین مضموندان آسیلی اولمییاراق) همین مطبوعاتدا چالیشان ضیالیلارین شخصی سلیقه سوزکئجیندن کئچیر و سونرا خالقا چاتدیریلیر. بو سوزکئجین نه قدر اؤزونو ادبی دیل نورمالارینا تابع سایماغی آدامیندان آسیلیدیر. تأسوف حالدیر کی، شخصی بیلیک و سلیقه دیلین گئدیشینه تأثیر ائتمک اردمینی اؤزونده گؤرور. دوزدور دیل اینسانا تابع اولمالی و اونون طرفیندن ایشلنیلیر، آنجاق شخصی سلیقه هئچ بیر دیله محدودیت گتیره بیلمز. عکسینه دوزگون چابا و یاخشی سئچگی دیلی زنگین ائده بیلر. نیظامی جعفروف جنوبی آذربایجان ادبی دیلینین پوبلیسیست اوسلوبوندان دانیشاندا یاخشی یازیر کی، « بو دیلی بئله خاراکتئریزه ائتمک اولار: دانیشیق دیلی سینتاکسیسی اوزه رینده ادبیلشدیرمه ایشی گئدیر ، لاکین ادبیلشدیرمه بیر قدر یاپما شکیلنده اولدوغوندان دانیشیق دیلی اونو قبول ائتمیر، بونونلا بئله فیکیر آیدین ایفاده اولونور. جنوبدا پوبلیسیست اوسلوبون بیر سیرا حاللاردا نورماتیو ایفاده طرزی ایله ده راستلاشیریق» . ألبته بو سؤز بو گون بئله ده غلیظ دئییل. پروفسور جعفروفون ایستینادی انقلابین ایلک چاغلاریندا نشر اولان مطبوعاتا دایانیر. یوخاریدا قئید ائتدیک کی، پوبلیسیست اوسلوب خالق دیلینه یاخینلاشمالیدیر کی، ماکسیموم شکیلده فیکرینی چاتدیرا بیلسین. آنجاق بورادا سؤز ، یئرلی سؤزلردن یوخ «دانیشیق دیلی اوزه رینده گئدن ادبیلشدیرمه دن» گئدیر.
۴-شیفاهی نورماسیزلیغی: پوبلیسیستین فایدالاندیغی واسیطه لردن بیری ده رادیو و تلویزیوندور. چوخ تأسوف کی، پوبلیسیست اوسلوبون نورمالاری بورادا چوخ کوبود شکیلده پوزولور. بورادا قاریم-قاریشیق بیر دیل یارانیر کی، دیلچیلیک تئرمینینده دئسک «پیجین» دیلدیر. رادیولاردا ، خصوصا یازیلاردان اوخونولان متنلر باشدان باشا آذربایجان ادبی دیلینه یاددیر. البته بو گونکو دیلی نئجه ایل بوندان اولکی دیل ایله موقایسه ائده نده آزجا دا اولسا اورادا یاخینلاشما گؤزه چارپیر. گرگ یئرلی رادیولاریمیزدا چالیشان باجی قارداشلاریمیزا چاتدیریلسین کی، اونلار اؤز دیللریندن تمیزلمه ایشلری آپارمالیدیرلار.
