کؤچورن: ائلیار پولاد
ایسپانیا و ایسپانلار اوچون «لامانچه دون کیشوت» هر شئی دئمکدیر. «هر شئی» ایسپانیادا اولوب-قالان نه وارسا بونلارین هامیسی، سونئتدن، مادریقالدان، اساطیر و افسانه‌دن، گولمه‌لی خالق نووئللالاریندان ائپیک داستانلاریناجان ادبی-بدیعی دیَرلی زنگین فولکلورا قدر هر شئیین ایزینه، علامتلرینه، امکلرینه اورادا راست گلمک اولار.
گولونج ده گؤرونسه، «سای-سئچمه» (آدیندان توتموش هر شئیی سای-سئچمه) روسینانتین بئلینده‌کی یهر اوستونده اوزوندراز دون کیشوتون، پالانلی ائششک بئلینده‌کی سلاحداشییجی سانچو پانسانین دؤنوب دولاشدیغی دوزنلیکلر، چؤللر، داغلار-دره‌لر، تپه‌لر، کئچیدلر، چایلار، سویونو ایچدیکلری چشمه‌لر، سانچونون تولوغوندا اکسیک اولمایان چاخیر وطنین نعمتی، طبیعی ثروتی همیشه گؤز اؤنونده‌دیر.
اوبالار، کندلر، شهرلر، قالالار، قصرلر، سارایلار ایسپانیانین، ایسپانلاریندیر. آغا و نؤکر سویه‌سینده هیدالقو (۱) دون کیشوتلا ایشگوزار اکینچی-کندلی سانچو پانسانین آتا-اوغول سویه‌سینه یوکسه‌لن اولفتی، بیر-بیرینی گؤرمه‌ینده دوغمالار کیمی غریبسه‌مه‌لری میللی ایسپان اولفتیدیر. اونلارین گئییم-کئچیملری، یئمک-ایچمکلری ده میللی‌دیر. ایسپان دیلینده دانیشیرلار، بو دا اؤزونه‌مخصوص دونیا دیللریندن بیریدیر.
بیزیم ادبیاتیمیزدا محمدحسن عمی‌نین زیارت سفری اوچون ائششک نئجه عزیزله‌نیرسه سانچونون دؤزوملو بوز ائششه‌یی ده بوتون عائله‌‌یه گرکلی بیر حئیواندیر، محمدحسن عمی تؤوله‌سی‌نین قاباغیندا چؤمبه‌لیب قونوم-قونشولاری ایله زیارت بورجوندان، زیارت ساوابیندان نئجه لذتله دانیشیردیسا، سانچونون عائله‌‌سی ده اونون ائششه‌یینی ائله‌جه بسله‌ییر. سانچو سفره چیخمالی اولاندا ائششه‌یه ائله مؤحتاج اولور کی، بونون قارشیلیغینی آختاراندا اؤزوموزون ادبیاتیمیزدا محمدحسن عمی‌نین ائششه‌یینه مؤحتاجلیغی یادیمیزا دوشور. محمدحسن عمی‌یه گؤره آروادی عزتین، اوغلو احمدین اؤلومو ائششک خیففتیندن ساییلدیغی کیمی، سانچونون عائله‌‌سینده ده ائششک اونلارین گوزرانی اوچون یئگانه یوک حئیوانیدیر. سانچو هارا، کؤهلن آت هارا، زیارته ثاواب اوچون پیادا گئده بیلمه‌ین محمدحسن عمی هارا، آت سؤوداسینا دوشمک هارا! محمدحسن عمینی اونون ائششه‌یی ناخچیوان طرفلرده زووارلارا قاتیب اوزاق و قورخولو زیارت اوجاغینا آپارمالییدی (قیسمت اولمادی)، سانچونون ائششه‌یی ده اونو ایسپانیا حدودلاریندا داشییب آپارمالییدی، سانچو دا بو حئیوانین یئمینی کسمزدی. حئیوانین اوغورلانماغی و یا ایتمه‌یی ده گؤروسن بیزده اولدوغو کیمی ایسپانیادا دا تیپیک اولان ایشمیش؟ البته، جاهیللیک عالمینده اوغورلوقدان یاخا قورتارماق اولمازدی. آمما بونون فرقلری وارمیش. آذربایجاندا ائششه‌یین ایتمه‌یی الی زوغال آغاجیندان دیَنکلی خودایار کاتتانین سونسوز تاماهینا باغلییدیسا، ایسپانیادا ایتمکلیک قاچاق-قولدور تاماهینا باغلانیر. «یازیق» خودایار کاتتا ائششه‌یی «ایتیرمک» اوچون نه حیله‌لره ال آتمامیشدی؟! سانچونون ائششه‌یینی ایسه یولدان اؤتن اوغرولار گئجه خلوتینده آسانلیقلا سانچونون آلتیندان چیخاریب آپارمیشدیلار. بو نئجه اولا بیلیرمیش؟ چوخ ساده، ائششه‌یین ایکی یانینا پایا سانجیب، پایالاری دایاق چوبوغونا بیرلشدیرن اوغرولار آغیر یوخویا گئتمیش سانچونو ائهماللیجا یوخاری قالدیریب بوزو اونون آلتیندان چکمیشدیلر. سانچونو پایالارین اوستونده یوخو بیشیرمیشدی، ائششه‌یینی ده نوختاسیندان توتوب آپارمیشدیلار. اوخشارلیغا باخین کی، ایکی یوخسولون ایکیسی‌نین ده ائششه‌یی اؤزونه قایتاریلمیشدیر.
اوخوجولار محمدحسن عمی‌نین ائششه‌یی‌نین تاپیلماسی و یییه‌سینه قایتاریلماسی احوالاتی‌نین مزه‌لیلیینی بیلیرلر. سانچونون ائششه‌یی‌نین تاپیلماسینی بیلمه‌ینلر اوچون بونو آچماق ایندی یئرسیز اولار. اوخوجولار فرقلی تفصیلاتی گؤره‌جکلر. یالنیز اوخشارلیغین سببینی بورادا بیلدیرمک گرکدیر. هر ایکی اثرده «اوزو قارا» یوخسوللوق، مؤحتاجلیق دردی وار. آذربایجان کندلیسی ایله ایسپان کندلیسی‌نین دولانیشیغی عینی سویه‌ده‌یمیش. فرقلره گلنده بونلار ایسته‌نیلن قدر چوخدور. سببلردن بیری شرقین جاهیل موسلمانی ایله، غربین جاهیل خریستیانی آراسینداکی فرقدیر. محمدحسن عمی زیارته گئتمه‌سه‌یدی، جنّت «قبضی»ندن محروم اولا بیلردی. غربین ده زیارتگاهلاری اولمامیش دئییلدی. آمما ایسپان ادیبی میگئل دئ سئروانتئس سااوئدرانین سانچوسو زیارت قایغیلاریندان بوسبوتون اوزاقدیر. او، چاخیری حرام دئییل، حالالدان دا حالال نعمت ساییر. چاخیری هردنبیر دئییل، هر یئمک سوفره‌سی آچیلاندا ایچیر. چاخیر احتیاج اوچون همیشه اونون هئیبه‌سینده‌کی تولوقدا حاضردیر.
یئری گلدیینه گؤره آپاردیغیمیز بو موقاییسه‌لردن مقصدیمیز کیمه اوستونلوک وئریب، کیمی آغیر سؤزلرله پؤشله‌مک دئییل. اوخشار موناسیبتلر گؤز قاباغیندادیر. «اینتیباه(۲) دؤورو ادبیاتی» آنلاییشینا گؤره م.س.سااوئدرا قلمیندن چیخان، قیساجا دئییملی «دون کیشوت» بیزیم اینتیباه دؤورو ادبیاتیندان دا چوخ-چوخ فرقلیدیر، بیزیم یئنی دؤور ادبیاتی آدلاندیردیغیمیز اون دوققوزونجو عصردن و ان یئنی دؤوردن، اییرمینجی عصردن فرقلیدیر. قونشودان بورج آلینمیش بیر گئجه‌لیک نئفت موضوع‌سو جلیل ممدقولوزاده یارادیجیلیغیندا، ادبیات اوچون تیپیک موضوع‌لارداندیر. بونا گؤره دو سانچو پانسا ایله محمدحسن عمینی موقاییسه ائتمک یالنیز گؤزه چارپان احوالات اوخشارلیغی باخیمیندان یارییا بیلر. «ائششه‌یین ایتمه‌یی» اطرافیندا «داناباش کندی‌نین احوالاتلاری» آذربایجان ادبیاتیندا نه قدر تیپیک، آکتوال اجتماعی-سییاسی موضوع اولدوغونو ادبیاتشوناسلیغیمیز چوخدان ثبوتا یئتیرمیشدیر. ایسپانیادا اینتیباه دؤورو ادیبی سئروانتئس اونلاری اینتیباه دؤورو آنلاییشیندا دون کیشوتون دیلی ایله مصلحت طرزی ایله بئله دئدیزدیریردی: «اوغلوم سانچو، چالیش کی، فرمان وئرمیه‌سن. فرمان وئره‌سی اولسان او، یئرینه یئتیریلمه‌یینجه یئنی فرمان وئرمه. چونکی فرمانین چوخلوغو دؤولتین ضعیفلیی دئمکدیر».
جلیل ممدقولوزاده «داناباش کندی‌نین احوالاتلان»ندا دؤولتین ضعیفلیی سؤزونو ایشلتمه‌میشدیر؛ او، متن‌آلتی معنایا گؤره آناسینی مأمورا صیغه ائتدیرمکله کندخودالیغا کئچمیش خودایار «بَیین» سویغونچولوغونو اونون شهره گئدیب تک بیر سوتکا (۳) عرضینده دؤولت دایاق اوجاقلاریندا کیملرله نئجه سؤوده‌له‌شدیینی آچیق تئندئنسییالی (۴) تصویرله جمعیتین چورودویوندن، اونون ییخیلاجاغما اینامیندان خبر وئرن حادثه کیمی عکس ائتدیرمیشدیر. یعنی، سئروانتئسین «دون کیشوت»و اونون زمانه‌سی اوچون، بیزیم ادیبیمیزین «احوالاتلاری» بیزیم زمانه‌میز اوچون کئچمیش اینتیباه طلبلریندن داها یوکسک زیروه‌نین دموکراتیک، بلکه ده انقلابی ایدئیالارینی عکس ائتدیرمیشدیر، آپاردیغیمیز موقاییسه‌لر ایسپان و آذربایجان کندلیسی‌نین ماجرالاریندا بیری‌نین رئالیست تنقیدی ادبیات معیاری، او بیری‌نین هیدالقو و کندلی موناسیبتلرینده اینتیباه ادبیاتی معیاری فرقینی اورتالیغا گتیرمک فیکرینه دوشمه‌میشیک.
قاییداق سئروانتئس «دون کیشوت»ونون اؤزونه‌مخصوصلوغونا، بو اثر ایسپان ادبیاتیندا اؤزونون یومورو، بعضاً کسکین ساتیراسی ایله سئچیلن تام اوریژینال میللی روماندیر. اونون یئنیلیکلری چوخدور. اثرین «اتحاف»یندا مؤلفین بو رومانین اوریژیناللیغی حاقدا مکمّل اعترافی وار. بو اعترافا اساسلانماغیمیز ضروریدیر. «اتحاف»ین ایلک جومله‌‌سیندن گؤرونور کی، زامانین «ذاتی-عالیلری» اینجه‌صنعت اثرینی موکافاتلاندیریرمیشلار. سوال؛ هانسی اثرلر موکافاتلاندیریلیرمیش؟ جاواب: «… اؤزونون نئجیبلیی اوزوندن منفعت اوچون قارا جاماعتا یارینماق سویه‌سینه آلچالمایان اثرلر».
سئروانتئس رومانین هانسی مزیتینی «ذاتی-عالیلره» بیلدیریر؟ بونون جاوابی بئله‌دیر کی، سئروانتئسین اثری بیرینجی: «منور آداملارین قلمیندن چیخان اثرلرین بر بزه‌یینی تشکیل ائدن عالیمنمالیقدان… محروم»دور («دون کیشوت»، باکی، گنجلیک، ۱۹۸۳، ص.۳؛ بیرینجی کیتاب). مؤلف بیرینجی کیتابین «پرولوق»وندا (۵) کیمه و نه یازمیشدیر؟ بونو یازمیشدیر کی، «سن ائی ماجال تاپیب بو کیتابیمی اوخویان اوخوجو!… دوشونجه‌لریمین باری اولان بو کیتابین گؤزللیکده، اینجه‌لیکده و درینلیکده یوکسک سویه‌ده اولماسینی نه قدر ایستردیم… من اؤزوم دون کیشوتون یالنیز آتاسی حساب اولونور، اصلینده ایسه من اونون آتالیغییام و تاپدانمیش یوللا گئتمک فیکرینده دئییلم» (ص. ۴).
«آتاسی» و «آتالیغی» نه دئمکدیر؟ او دئمکدیر کی، دون کیشوتو تؤره‌دن من دئییلم، من تؤره‌دیلیب دونیایا گتیریلمیش دون کیشوتو بیر آتالیق کیمی حمایه ائتمه‌لییم. اونو قلمله تؤره‌دن شخص کیمی من اونو اوریژیناللیغی اوچون تاپدانمامیش یول سئچمه‌لییم، بئله بیر اوریژیناللیق دا ادیبی تحریک ائدیرمیش کی، «نه اوسلوب گؤزللیی، نه حاضرجاوابلیغی ایله سئچیلن، کنارلارینداکی و آخیرینداکی قئیدلرده هئچ بیر علمی معلومات، نصیحت‌آمیز سؤز اولمایان بیر کیتاب وئرم. نئجه قورخماییم کی، باشقا مؤلفلر، حتی ائپیک نؤولو بشری اثرلری آریستوتئلین، پلاتونون و بوتون فیلوسوفلار دسته‌سی‌نین حیکمتلری ایله بزه‌یرک، بونونلا اوخوجولاری حئیرته سالیر و محض بونا گؤره ده همین مؤلفلر معلوماتی، ساوادلی و بلاغتلی ساییلیرلار؟ بو هله هاراسیدیر، اونلار سیزه مقدس یازیلاردان مثاللار گتیریرلر!.. اونلار نزاکت گودمک ساحه‌‌سینده ده اوستادیرلار… بوتون بونلارین هئچ بیری منیم کیتابیمدا یوخدور».
«دون کیشوت» ایستئهزالارلا دولو اولدوغو کیمی ایسپانیادا موکافاتلاندیریلان بر بزکلی اثرلره قارشی «اتحاف»دا ایستئهزالیدیر. نه یاخشی کی، مؤلفین لاغا قویدوغو «بربزه‌ک» بو روماندا یوخدور!
یئنی ادبیاتیمیزین بانیسی میرزه فتحعلی آخوندزاده ده مؤعیظه‌پرستلیین علئیهینه گئدیردی. اون آلتینجی عصرله اون دوققوزونجو عصر آراسینداکی واخت حدودلارینی آشیب کئچن سئروانتئسین فیکیرلری ایندی ده بشری ماراقلاندیریر. بونا گؤره ده «دون کیشوت» اؤلمزدیر.
«اتحاف»ین سونوندا سئروانتئس گؤرون نه ایسته‌ییر؟ «من بیرجه شئی ایسته‌ییرم، ایسته‌ییرم کی، سنی سانچو پانسا کیمی شوهرتلی بیر یاراقچی ایله تانیش ائتدییمه گؤره منه مینّتدار اولاسان». بو دا ائله یئنیلیک ایدی کی، گلیب اییرمینجی عصر ادبیاتیمیزدا نوروزعلی‌لری، محمدحسن عمیلری سئون، عزیزله‌ین، سئودیرن یازیچیلاریمیزیری یارادیجیلیق عالمینه قوووشموشدو. سئروانتئس زمانه‌سی‌نین کؤهنلمیش ذؤوق اهلی یازیچیلاریندان قطعیتله اوزاقلاشدیغی کیمی، بیزیم یئنی و ان یئنی دؤور رئالیستلریمیز ده، موترققی رومانتیکلریمیز ده «شعر بولبوللری»نین ذؤوقوندن تامام اوزاقلاشمیشدیلار.
سئروانتئس اؤز دؤورونون کؤهنلمیشلرینه ایشاره ائدیب قاباقجیللارا اوز توتاراق دئییردی: «گومان ائتمیرم کی، سیز بو مؤللیفلردان بیر شئی گؤتورموش اولاسینیز».
سئروانتئس، آخیر کی، بالتانی چوروین آغاجین کؤکوندن ووردو: «سؤزون قیساسی، یورولمادان سعی گؤسترین کی، جنگاورلیک رومانلاری‌نین لاخلامیش بیناسی اوچسون…» گؤره‌سن سئروانتئس اوچورماغا نییه بو قدر قطعیتلیدیر؟ «چونکی بو رومانلار چوخلاریندا ایکراه اویاتسالار دا، بیر چوخلاری هله اونو تعریفله‌ییب گؤیلره قالدیریرلار! سیز اؤز مقصدینیزه چاتسانیز، بیلین کی، آز ایش گؤرمه‌میسینیز».
سانکی بیر غریبه‌لیک تؤره‌ییر. «لاخلامیش» جنگاورلیک رومانلاری بیناسینی ییخان سئروانتئس «دون کیشوت»ون تیمثالیندا تزه جنگاورلیک رومانی یاراتمیشدی؟ اصلا یوخ! «لامانچلی دون کیشوت» جنگاورلیک رومانلارینا پارودییادیر(۶). واختی کئچمیش، ضررلی جنگاورلیک رومانلارینا قارشی پارودییا، اؤزو ده باشدان-باشا لامانچلی دون کیشوتو لاغا قویان «جنگاورلیک» رومانی! باشدان-باشا گولوشله دولو اولان پارودیک روماندا جنگاور سلاحینی الیندن آلیب همین جنگاوری اؤلدورمک هونری یالنیز و یالنیز ایسپان ادیبی سئروانتئسه نصیب اولموشدو. «دون کیشوت»دان سونرا ایسپانیادا جنگاورلیک رومانلاری اؤلموشدو، سئروانتئسین اؤزونون اثرینده دون کیشوتون قوهوملاری، دوستلاری اونون ائوینده‌کی جنگاورلیک رومانلارینی حیطه ویزیلدادیب یاندیریردیلار. ساخلانیلان آنجاق و آنجاق دوغما ایسپان دیلینده یازیلان و یازیلما تاریخینه گؤره ایلکین دب کیمی تاریخی اهمیتی اولانلاردیر.
سئروانتئسین لامانچلی دون کیشوتو کیمدیر، دون کیشوتلوق نه دیر؟ لامانچ ایسپانیادا یئر آدیدیر. کیشوت آدینین اولینه گلن دون کوبارلیق بیلدیریر. دون کیشوت کوبار نسلیندن چیخمیش هیدالقودور (اصیللی-نجابتلیدیر). سئروانتئسین رومانینا گؤره بو هیدالقو جنگاورلیک رومانلاری خسته‌سی‌دیر. ایلکین جنگاور رومانلاری‌نین دئییل، دبدن دوشوب لوزومسوزلاشمیش و ایلکین باکیره‌لیینی ایتیرمیش رومانلارین تأثیری ایله عدالت اوچون، کیمسه‌سیزلره و ایمکانسیزلارا ال توتماق اوچون کئچمیشین اصیل جنگاورینی یامسیلایان بیر خولیاپروردیر، سیخیلیب برکیدییمیش کاغیذدان (کارتوندان) دوزلتدیی نیقابینا، الده‌قاییرما دبیلقه‌سینه، زیرئهینه و قیلینجینا گووه‌نیب، جنگاور سایاغی سئچدیی سفر آتی دا اؤزو کیمی آریقدیر. جنگاورلرین آییق-ساییق، صداقتلی و دؤزوملو یاراقچیلاری اولدوغونو بیلن دون کیشوت دا اؤزونه یاراقچی سئچیر. آمما بو، الی‌نین امه‌یی ایله اؤزونو، عائله‌‌سینی دولاندیران بیر کندلی‌دیر، اؤزو ده چاخیر ایچمه‌یی چوخ سئویر، قارینقولودور. چاخیرا اولان تاماهی‌نین دا نسیلدن گلن دبی وارمیش. سانچونون بابالاری دئقوستاتور کیمی چاخیر چللکلری‌نین دادینا باخیب اونلاری ساتیشا بوراخماق، خارابدیرسا تؤکوب آخیتماق ایختییاری قازانمیش بیلیجیلردن اولوبلار. چاخیر دادان ایکی متخصصین بیرینجیسی چلله‌یه میسمار دوشدویونه، او بیریسی میسمارلا برابر دری پارچاسی‌نین دا دوشدویونه ضامن اولموشدور.
همین چللک بوشالدیلاندا ایکینجی دئقوستاتور حاقلی چیخمیشدیر. چللک صاحبی ده گؤن پارچاسینا باغلادیغی دمیر آچارینی ایتیردیینی بوینونا آلمیشدیر. بو سونونجو تام بیلن سانچونون نسلیندنمیش و سایره.
هیدالقو بئله وردیش و پئشه‌یه گؤره فرقلنن اکینچی سانچونو توولاییب اؤزو ایله سفره آپاریر، سانچونون تاماهکارلیغینی گؤروب اونا قوبئرناتورلوق(۷) وعد ائدیر. بئله‌لیکله، سانچو قوبئرناتور اولماق شیرنیکلندیریلمه‌سینه آلدانیر؛ هیدالقو دون کیشوت دا اؤزونو دؤیوشه حاضر، یئنیلمز جنگاور خولیاسی ایله اووودور. او، جنگاورلردن علاوه، هم ده دئولرله ده ووروشاجاغینا اینانیر. آمما دئوین نه اولدوغونو بیلمه‌دیینه گؤره ایلک هوجوما کئچدیی «دئو» اونو دا، روسینانتی دا قالدیریب یئره چیرپیر. دون کیشوت یئل دییرمانی ایله ووروشدوغونو بیلمیرمیش!
اونون باشقا بیر ووروشماسی چاخیر تولوقلارینی دئو ساییب تولوغو دئشمه‌سی ایله باشلاییر. آچیلان دئشیکلر آرتدیقجا قیرمیزی چاخیر دون کیشوتون گؤزونده دئو قانینا، بوشالیب یاپیخان تولوقلارسا اؤلمکده اولان دئولره اوخشاییر.
دون کیشوت کناردان گؤردویو کاروانسارانی دا قصر ساییر، قصر ده گویا اصیل-نجابتلیلره مخصوص اولمالی ایدی. بئله بیر «قصره» دوشن دون کیشوتا ائله گلیر کی، قوللوغوندا دورانلار گویا اونون جنگاورلیینه حؤرمت ائدیرلرمیش. بو کاروانسارالاردا گئجه‌له‌ین مسافرلرین کئف-داماغی اوچون بورادا ساخلانان پوزغون قیزلار دون کیشوتون نظرینده قصرین خانیملارینا دؤنورلر. دون کیشوت بو قصری زیانکارلاردان قوروماق شرفینی عهده‌سینه گؤتوروب گئجه صاباحا قدر «قصرین» کئشیینی چکیر، نه جیداسینی، نه قیلینجینی بیر آن الیندن بوراخیر. بو سایاق سرگوزشتلری سایماقلا قورتارماق اولماز. روماندا دون کیشوتون سرگوزشتلری زنجیر حالقالاری کیمی بیر-بیرینه باغلانیب گئدیر.
دون کیشوت ایکی دفعه اؤز مالیکانه‌سینه دؤنور. بیرینجی دفعه حمایه‌‌سینده اولان باجیسی قیزی و قوللوقچوسو، دون کیشوتون دل‍له‌یی و باکالاور بو بیچاره‌نین بیر ده سفره چیخماغینا ایمکان وئرمک ایستمیرلر. یالنیز باکالاور کارراسقو دؤنوب دون کیشوتون طرفینی ساخلاییر، نَیه گؤره؟ ائوده‌کیلرده یالنیز کارراسقو باشا دوشور کی، دون کیشوتو جنگاورلیک سفریندن دؤندرمه‌یین بیرجه چاره‌سی وار: اونونلا تکبتک ووروشوب مغلوب ائتمک و دبه گؤره مغلوب کیمی اونو جنگاورلیکدن چکیندیرمک. بئله ده اولور. دون کیشوت تانیمادیغی بیر جنگاورله ووروشاندا اؤزونون «اوز قیرخانی» باکالاور کارراسقویا مغلوب اولور. دون کیشوت اؤلمه‌یینجه، «دیریکی» بیلمزدی، اونون اؤلومو جنگاورلیک رومانلاری‌نین تأثیری ایله هیدالقولوغو دا، شخصاً اؤزونو ده روسوای ائتمیشلرین اؤلومودور.
بوتون مشهور جنگاورلر کیمی دون کیشوت دا سفره چیخمامیشدان قاباق بیر قیزا عاشق اولوب اونون کؤنلونو یومشالتماق و اؤزونه بند ائتمک نیّتینه دوشموشدو. کیمه یاخشیلیغی دَ‌ییردیسه بونون عوضینده اونو سئوگیلیسی گویا اصیل-نجابتلی دونیا دولسینئیانین حضورونا گؤندریب دون کیشوتا مغلوب اولدوغونو دونیایا معلومات وئرمه‌یی طلب ائدیردی. بو دا اونون باشینا اویونلار آچیردی. دولسیینیانی گؤرمه‌ین، اونو خیالیندا اویدوران دون کیشوت بو دونیانین هارادا یاشادیغینی دا بیلمیردی. سانچونون اؤزو دولسینئیانین حضورونا گؤندریلنده دولسینئیانی گؤردویو حاقدا آغاسینا یالان ساتمیشدی. چونکی یالان دانیشماسایدی، یئر اوزونده اولمایان بیر قادینی آختاریب تاپماق امری آلاردی. سانچو آغاسینین یولا چیخماق امرینی آلیب، ترپننده دون کیشوت اونو ساخلاییب پالتارینی سویوناراق لوت حالدا کلله-مایاللاق دایانمیشدی کی، سانچو بونو گؤرسون و گئدیب دولسینئیانی تاپاندا بو عاشقین هانسی عذابلارا دؤزدویونو اونا دانیشسین.
بو عیبه‌جر غئیری-عادیلیکلری نظره آلان سئروانتئس اثرین “اتحاف»یندا لامانچه دون کیشوتو بئهار هئرسوقو، هیبنیللون مارکیزی، بئنارجس قرافی، آلکوسئر ویکونتو، کاپیلیاس، کورئل و بوزقیلوس سنیورونا «عاغیل دریاسی اصیلزاده» کیمی تقدیم ائتمیشدی. «عاغیل دریاسی» ائپیتئتی‌نی(۸) هم ایستئهزا کیمی، هم ده مثبت معنادا قبول ائتمک اولار. او عاغیللی فیکیرلر کی، سئروانتئس اؤز دؤورونون اینتیباه ایدئیالاری باخیمیندان تزه و موترققی ساییردی و بو فیکیرلری موطلق یایمالییدی، اونلاری هیدالقونون دیلی ایله وئرمه‌لییدی. البته، بونا گؤره ایسپان هیدالقوسونو «عاغیل دریاسی» سایماماق اولمازدی، آمما دون کیشوت او قدر کی، عاغیلسیز ایشلر گؤرور، اؤزو ده بونلارین عذابینی چکیردی؛ بیر اکینچینی ده عائله‌‌سیندن، تورپاغیندان دیدرگین سالمیشدی، بونلارین هئچ بیری دون کیشوتا «عاغیل دریاسی» دئمک حاقی وئرمیر. دون کیشوت اورکلی‌دیر، قورخمازدیر، خئیرخواهدیر، باجیسی قیزینی حمایه‌‌سینه گؤتوروب اونو بؤیودن یاخشی دایی‌دیر، اوره‌یی تمیزدیر، نئچه-نئچه آداما یاخشیلیق ائدیر، بونلار دا اونون نجیبلیینه یازیلمالیدیر. بونونلا بئله، راست گلدیی زوراکیلیغا، ظالملیغا نیفرت ائدیب نؤکری اولان بیر اوغلان اوشاغینی دؤین بیر آغایا تؤوبه‌لتمه وئریر. بس سونو نه اولور؟ دون کیشوتون بو سونلوقدان خبری یوخ ایدی. او، بیلمیردی کی، دون کیشوت چیخیب گئدندن سونرا ظالم آغا اوشاغی آغاجا باغلاییب ائله دؤیموشدو کی، یازیغین اؤفگه‌سی آغزینا گلمیشدی. دون کیشوت اؤزونو عدالت برپاچیسی سایسا دا، عدالتسیزلیک ایسپانیادا باش گؤتوروب گئدیردی.
بوتون بونلاری جمعلشدیریب بیر یئرده گؤتوره‌رک تحلیل ائدنده دون کیشوتلوغون نه اولدوغو آیدینلاشیر: ایچریسینده یاشادیغی جمعیتی تانیماییب هر ظلمو، حاقسیزلیغی اورتادان گؤتورمک ادعاسی دون کیشوتلوقدور، آرزوسو، نیّتی و عملی ایله گؤردویو غریبه ایشلرین غئیری-رئاللیغی دون کیشوتلوقدور. قیز گؤرمه‌ییب، قیز خولیاسینا قانادلانماق دا دون کیشوتلوقدور. دون کیشوتلوق همیشه اولوب و اولا بیلر؛ هر اؤلکه‌ده، هر جمعیتده اولوب، اولا دا بیلر. دون کیشوت میللیتجه ایسپاندیر، او، ایسپانیا هیدالقوسودور، دون کیشوتلوغونسا نه وطنی وار، نه میللیتی. روس ادبیاتیندا «عاغیلدان بلا»، «اوبلومووچولوق» اولدوغو کیمی، «آرتیق آداملار» اولدوغو کیمی، .بونلار چؤخ اؤلکه‌لرده، چوخ میللتلرده اولوب و اولا بیلر.
میگئل دئ سئروانتئس سااوئدرانین «لامانچلی دون کیشوت» رومانی ایسپانلارا مخصوص رومان اولماقلا یاناشی، اونون هر فصلینده گؤرونن دون کیشوتلوق عوموم‌بشر، آنلاییشدیر. دون کیشوت صورتی تیمثالا دؤنموش عوموم‌بشری صورتدیر. اونو تانیماغین هر یئرده، هر زامان تربییوی، هم ده ایدراکی اهمیتی واردیر.
*: پناه خلیلوو – فیلولوگیا علملری دوکتورو (۱۹۲۵ صاداخلی کندی- بورچالی- گرجستان/ ۲۰۱۹ باکی- آذربایجان)
(۱) زادگان اصیلزاده‌لری
(۲) اویانیش، اویانما، جانلانما، دیرچلمه، یئنیدن یوکسه‌لیش
(۳) گون – ۲۴ ساعت
(۴) مئییل، فیکیر، ایدئیا گئدیشاتی. تمایول.
(۵) ادبی و یا موسیقی اثری‌نین گیریش حیصه‌‌سی.
(۶) ساتیریک ادبیاتین نوع‌لریندن بیری؛ هر هانسی ادبی جریانی، ژانری، مشهور یازیچینی، یاخود اثری مسخره‌یه قویماق مقصدیله یازیلان اثر.
(۷) ۱۹۱۷-جی ایل اینقیلابیندان اول روسییادا قوبئرنییا (ویلایت) رئیسی؛ والی.
(۸) مجازین نوع‌لریندن بیری اولوب، بیر سؤزو قوّه‌تلندیرمک و زنگینلشدیرمک، خاصه وئرمک اوچون علاوه ائدیلن سؤز
