کؤچورن: ائلیار پولاد
ملی نثرده «کتابی-دده قورقود» داستانلاری‌نین پست مدرنیست رومان «یوزومو» یازیچی، شاعر، پروفسور. کامال عبدولله‌نین یارادیجیلیغی ایله باغلیدیر. ادیبین «دده قورقود» یارادیجیلیغی اوزون ایللرین محصولو اولوب، هم بدیعی، هم ده علمی اثرلری احاطه ائدیر. ک.عبدولله‌نین «دده قورقود» موتیولری اساسیندا علمی یارادیجیلیغی بدیعی یارادیجیلیغیندان ائرکندیر. اصلینده، بو یازیلاردا مؤلفین «یاریمچیق الیازما» رومانی‌نین نئجه یارانماسی‌نین ایضاحی و «تکنولوژی میکانیزملری» گیزلنمیشدیر. تدقیقاتین نتیجه‌لرینه گؤر، هله کی، آذربایجان ادبیاتیندا اوچونجو مین ایللیین باشلانغیجیندا ائله بیر بدیعی اثر یوخدور کی، اونون حاقیندا ک.عبدولله‌نین ۲۰۰۴-جو ایلده چاپ اولونموش «یاریمچیق الیازما» رومانی قدر یازسینلار و موباحثه ائتسینلر. بو رومان ادبی و علمی محیطی سؤزون حقیقی آنلامیندا سیلکله‌دی. رومانین دنیا دیللرینه ترجمه (فرانسیز، تورک، روس) اولونماسی ایله مذاکره‌نین سرحدلری آذربایجان سرحدلرینی آشیب، بئله دئمک مومکونسه، دنیا آرئناسینا چیخدی. «یاریمچیق الیازما» آذربایجان ادبی محیطینی اؤزونه یئنی‌دن باخماغا مجبور ائتدی. رومان آذربایجان ادبی دوشونجه‌سینه نینکی اؤز بدیعی «یوکونو» وئردی، عینی زاماندا علاوه اولاراق ادبی محیطه ده اؤز یوکونو وئردی: اونا «جانلانماق، دیرچلمک» پوتنسییاسی بخش ائتدی.
مؤلفین موضوع (تئماتیک موتیولر) باخیمیندان بیری-بیری ایله سیخ باغلی، یاخود بیری-بیری‌نین داوامی اولان بو یارادیجیلیغی فئنومئنال درجه‌ده مرکبدیر. بئله کی، ادیب-عالیمین بدیعی و علمی اثرلری آذربایجان ادبی-علمی محیطینده هئچ کسین یارادیجیلیغینا بنزمه‌ین اوریژینال حادثه‌دیر. او، بئله دئمک مومکونسه، اؤزو نقدرکی عنعنه اساسیندا ایشلمیر، لاکن یارادیجیلیغیندا گوجلو بیر عنعنه ده مشاهده اولونور. علمی محیطین قیمتلندیرمکده (سجیه‌لندیرمکده) چتینلیک چکدیی بو عنعنه‌نین مؤلفی ائله ک.عبدولله‌نین اؤزودور. او، خصوصیله بدیعی یارادیجیلیغیندا انکشاف ائتدیردیی «دده قورقود» یوزومو عنعنه‌لری ایله معاصر آذربایجان تنقیدینده، اصلینده، چاشباشلیق یاراتمیش مؤلفدیر. هله کی، آذربایجان ادبیاتیندا اوچونجو مین ایللیین باشلانغیجیندا ائله بیر بدیعی اثر اولمادی کی، اونون حاقیندا ک.عبدولله‌نین ۲۰۰۴-جو ایلده چاپ اولونموش «یاریمچیق الیازما» رومانی قدر یازسینلار و موباحثه ائتسینلر. بو رومان ادبی و علمی محیطی سؤزون حقیقی آنلامیندا سیلکله‌دی. حاقیندا چوخسایلی یازیلار درج اولوندو. بو یازیلارین اکثریتینی بیر خط بیرلشدیریر: ائموسیوناللیق.
یازیلاردا رومان یا بؤیوک جوشقو و وجدله تعریفلندی، یا دا عینی اوقاتلا تنقید و انکار اولوندو. آذربایجان ادبی تنقیدی اوزون مدت «یاریمچیق الیازما» ایله مشغول اولدو. بیر حقیقت ده اورتایا چیخدی: میللی ادبی تنقید (عموماً ادبیات‌شناسلیق) بو اثری قیمتلندیررکن چتینلییه دوشدو. اصلینده، «یاریمچیق الیازما» آذربایجان ادبی تنقیدی‌نین نظری آرسنالی و متودولوژی احتیاطلارینداکی «یاریمچیقلیقلاری» دا اوزه چیخاردی. معلوم اولدو کی، کهنه نظری-متودولوژی بازا (سوسیالیزم رئالیزمی تحلیل متودو) اساسیندا فورمالاشمیش معاصر آذربایجان تنقیدی اساس اعتباریله ائله بو بازا اوزرینده ده قالیب. بونون بیر اساس سببی‌نین ائله ادبی یارادیجیلیغین اؤزو اولماسی دا اوزه چیخدی. آذربایجان نثری (عموماً ادبی دوشونجه‌سی) اساس اعتباریله اییرمی عصر ادبی دوشونجه‌سی‌نین داوامی ایدی و بو ادبی ماتریالی دیرلندیرمک معاصر ادبی تنقید اوچون اوزون اون ایللیکلر بویو «عادت ائتدیی» ایش اوسلوبو باخیمیندان سون درجه آسان ایدی. بیردن-بیره اورتایا «یاریمچیق الیازما» چیخدی: موتیو کهنه – «کتابی-دده قورقود»، بدیعی یوزوم – آنلاشیلماز درجه‌ده یئنی.
ایلک رئاکسییالار چوخ سرت اولدو و ادبی تنقید سفراسیندان چیخدی. رومانین، بئله دئمک مومکونسه، «مذاکره‌سینه» عموماً ضیالی‌لار قوشولدو. ان ماراقلیسی بو مذاکره‌ده ادبی سوبیکتلرین اؤزونون (یازیچی و شاعرلرین) اشتراکی ایدی. مذاکره تئز بیر زاماندا ادبی تحلیل موستویسیندن چیخیب، ادبی نسیللر آراسیندا ذوق، موقع، ادبی متد ساواشینا چئوریلدی. نهایت، بو چوخسایلی یازیلارین ایچینده رومانی اونون اؤز «مؤلف کونسئپسییاسی» باخیمیندان قیمتلندیرن یازیلار دا گؤرونمه‌یه باشلادی. رومانین دنیا دیللرینه ترجومه (فرانسیز، تورک، روس) اولونماسی ایله مذاکره‌نین سرحدلری آذربایجان سرحدلرینی آشیب، بئله دئمک مومکونسه، دنیا آرئناسینا چیخدی. «یاریمچیق الیازما» آذربایجان ادبی محیطینی اؤزونه یئنی‌دن باخماغا مجبور ائتدی. اصلینده، بو رومانلا اوزون ایللر بویو بدیعی یارادیجیلیق و ادبی تنقیدین معیار کیمی اساسلاندیغی دیرلرین یئنی‌دن دیرلندیریلمه‌سی ضرورتی ده اورتایا چیخدی. بوتون بونلاری تقدیر و تنقید اولونان، ادبی تنقیدین، عموماً ادبی محیطین بوتون حیرص و هیککه‌سینه، قایناغی چوخ واخت غیری-ادبی عامللرله موتیولنن تزییقلرینه صبرله دؤزن «یاریمچیق الیازما» رومانینی یاراتدی. رومان آذربایجان ادبی دوشونجه‌سینه نینکی اؤز بدیعی «یوکونو» وئردی، عینی زاماندا علاوه اولاراق ادبی محیطه ده اؤز یوکونو وئردی: اونا «جانلانماق، دیرچلمک» پوتئنسییاسی بخش ائتدی.
«کتابی-دده قورقود» عموماً ک.عبدولله‌نین بدیعی و علمی یارادیجیغین-دا مرکزی یئری توتور. اصلینده، ک.عبدولله‌نین «دده قورقود» موتیولری اساسیندا بدیعی یارادیجیلیغی اونون عینی موتیولرله باغلی علمی آختاریشلارینین داوامی، یاخود ترکیب حیصه‌سی‌دیر. مؤلفین علمی و بدیعی یارادیجیلیغیندا مشاهده اولونان بو وحدت ک.عبدولله یارادیجیلیغینی بوتؤولوکده سجییه‌لندیرن کیفیتدیر. اونون علمی اثرلری اینتللکتوال آختاریشلارینین محصولو اولدوغو کیمی، بدیعی اثرلری ده، اصلینده، بو علمی آختاریشلارین پوئتیک موستویده داوامیدیر. «یاریمچیق الیازما» رومانی‌نین جیلدی‌نین آرخا قابیغیندا مؤلف اؤزو بونو آیدین شکیلده بئله افاده ائدیب: «یاریمچیق الیازما»یا گتیرن یوللار، ایزلر، جیغیرلار، لاغیملار: «اوّل-آخیر یازیلانلار…»، «یولون اوّلی و آخیری»، «اونوتماغا کیمسه یوخ…»، «روح»، «گیزلی دده قورقود»، «سیرّ ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود – ۲»، «بیر-ایکی، بیزیمکی…»، «کیم دئدی کی، سیمرغ قوشو وار ایمیش؟!»، «سیرّ ایچینده نغمه‌لر»، «گوموش دؤورون سیرلری»، «قرار»، «ایلیشین قاییتماغی»، «ائله بیل قورخا-قورخا…»، «هردن منه ملک ده دئییرلر…»، «بئیره‌یین طالعی»، «جاسوس»، «هامی سنی سئونلر بوردادی…»، «دوه یاغیشی»، «کدرلی سئچمه‌لر» و حتّی: «آذربایجان دیلی سینتاکسیسی‌نین نظری اساسلاری» (۱).
مؤلفین سیرالادیغی بو کفایت قدر ایری سیاهی اونون ایریلی-خیردالی بیر سیرا علمی و بدیعی کتابلاریندان عبارتدیر. بونلار مؤلفین ژانرجا و فورماجا (شعر، حکایه، ائسسه، پیئس، مونوقرافییا و سایره) بیر چوخ حاللاردا بیری-بیری ایله قطعیین یاناشی دورمایان اثرلرینی اؤزونده احتیوا ائدیر. آما اونلارین هامیسی بیر آد آلتیندا، واحد تماتیک موتیو بویونجا بیرلشه بیلیر: «ک.عبدولله‌نین «دده قور-قود» یارادیجیلیغی».
ک.عبدولله‌نین «دده قورقود» موتیولری اساسیندا علمی یارادیجیلیغی بدیعی یارادیجیلیغیندان ائرکندیر. اصلینده، بو یازیلاردا مؤلفین «یاریمچیق الیازما» رومانی‌نین نئجه یارانماسی‌نین ایضاحی و «تکنولوژی میکانیزملری» گیزلنمیشدیر. ک.عبدولله «کتابی-دده قورقود» داستانلارینی هامی‌دان فرقلی اوخوماغی باجاریر و باشقالاری‌نین فیکیر وئرمه‌دیی «گیزلی» مقاملاری توتوب، اونلارین آردینجا متنین داخلی عالمین، درین قاتلارینا، متن‌آلتی دئییلن مکانا ائنیر. «یاریمچیق الیازما» رومانینی بو جهتدن «دده قورقود» ائپوسونون ایلک باخیشدان گؤرونمه‌ین عالمی – آیسبرگین سو آلتینداکی حیصه‌سی سایماق اولار. او، سو آلتینا – گؤرونمه‌ین عالمه محض آیسبرگین گؤرونن حیصه‌سینده‌کی اشاره‌لری یؤنلنمه – اوریئنتاسییا نقطه‌لری کیمی قبول ائتمکله ائنه بیلیر. بو خصوصی قابلیت و باجاریق طلب ائدیر. ک.عبدولله بونا اؤزونو ایللرله حاضرلاییب. اونون علمی یارادیجیلیغی، بیر نوع، بو حاضرلیغا خدمت ائتمیشدیر. بو جهتدن اونون ۱۹۷۹-جو ایلده چاپ اولونموش «کتابی-دده قورقود» داستانلاری‌نین دیلی و میفولوژی تفککورو» آدلانان مقاله‌سی ایله ۲۰۰۴-جو ایلده چاپ اولونموش «یاریمچیق الیازما» رومانی آراسیندا ۲۵ ایللیک زامان مسافه‌سی وار. آنجاق رومانین ادبی محیطی چاش-باش قویان مضمونونون «تخنولوگییاسی» محض بو مقاله‌ده وار. مؤلف مقاله‌ده داستانین اوخوجونو حیران قویان دیل گؤزللیی‌نین میفولوژی گؤروشلرله باغلی اولدوغونو، داها دوغروسو، دیلین فونکسیونال فورموللاری‌نین میفین فونکسیونال منطقینه تابع اولدوغونو، یاخود اونونلا معینلشدیینی گؤسترمیشدیر (۲).
مؤلف بو مقاله ایله «یاریمچیق الیازما» آراسینداکی عصرین دؤردده بیرینی احاطه ائدن زامانین «بیر آنینی» دا اولسون بوش قویمامیشدیر. ک.عبدولله، اونون اثرلری‌نین نشر خرونولوگییاسینا اساسلانساق، ۱۹۸۰-جی ایلده ائپوسون شعرلری‌نین، ۱۹۸۱-جی ایلده ایسه نثر تحکیه‌سی‌نین اؤزونه‌مخصوص خصوصیتلرینه دایر مقاله چاپ ائتدیرمیشدیر (۳؛ ۴). مؤلفین ۱۹۸۳-جو ایلده چاپ اولونموش مقاله‌سینده ایسه «کتابی-دده قورقود» داستانلاری‌نین آذربایجان میفولوگییاسینین سیستئملی تدقیقی اوچون منبع اولاراق رولو اساسلاندیریلمیشدیر (۵). ک.عبدولله اوچون ائپوسون متن‌آلتی «سیرّلر» دنیاسینا گئدن یول داستانین دیلیندن باشلانیر. بو باخیمدان، اونون نوبتی ایلده چاپ اولونموش مقاله‌سی تدقیقاتچی و ائپیک دیل پروبلمی‌نین نظری-متدولوژی اساسلارینا حصر اولونموشدور. بو علمی مقاله‌نی ایندی اوخویارکن اونون مؤلفی عالیم ک.عبدولله‌نین اوبرازی آلتیندا یازیچی ک.عبدولله‌نین دا کونتورلارینی آیدین شکیلده سئزمک اولور (باخ: ۶). عینی مسئله عالیمین ۱۹۸۵-جی ایلده چاپ اولونموش «مؤلف – اثر – اوخوجو» کتابیندا گئنیش شکیلده شرح اولونموشدور (۷). ۱۹۸۶-جی ایلده ک.عبدولله‌نین ادبیات‌شناسلیغیمیزدا تمامیله یئنی و اوریژینال اولان «بئیره‌یین طالعی» آدلی اثری چاپ اولونور. بو، هم علمی، هم بدیعی اثر ایدی. بئله حساب ائدیریک کی، مؤلفین «دده قورقود» موتیولری اوستونده علمی یارادیجیلیقدان بدیعی یارادیجیلیغا کئچیدی‌نین اساسلاری بو مقاله‌دن باشلانیر (۸). بو اوسلوب اونون ۱۹۸۹-جو ایلده چاپ اولونموش «دؤنوک پئیغمبر» اثرینده ده داوام ائتدیریلیر (۹). ۱۹۹۱-جی ایلده بو تیپلی یازیلاری اؤزونده بیرلشدیرن «گیزلی دده قورقود» آدلی کتابی نشر اولونور. ک.عبدولله بورادا اؤزونون علمی تدقیقات متدونون اساسلارینی دا شرح ائتمیشدیر. همین متدو او، اصلینده، اؤز بدیعی یارادیجیلیغیندا دا داوم ائتدیره‌جکدی. بو جهتدن، مؤلفین اساس تئزیسی اوندان عبارتدیر کی، «بیر طرفدن داستانین اوزده اولان افاده پلانی وار کی، بورادا چوخ مسئله قارانلیق گؤرونه بیلر… دیگر طرفدن، اوزده‌کی افاده پلانیندان باشقا داستانین درین، گؤزه گؤرونمه‌ین ماهیت پلانی واردیر. محض ماهیت پلانیندا افاده پلانیندا اؤزونو گؤسترن غریبه‌لیکلر و منطقسیزلیکلر دومان کیمی داغیلیر، هر شئی اؤز دقیق و طبیعی حالینی آلیر، بیر نوع، منطقسیزلیکلرین منطقی اساس گؤرونمه‌یه باشلاییر» (۱۰، ۱۱). دوققوز ایل سونرا بو کتابین آردی نشر اولونور. ک.عبدولله «سیرّ ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود – ۲» آدلی یئنی کتابیندا داستانین اوزده اولان افاده پلانینداکی قارانلیق و منطقسیز تاثیر باغیشلایان مقاملارین منطقینی آیدینلاشدیرماق اوچون متنین درینلیکلرینه – آلتدا، ک.عبدولله‌نین اوبرازلی افاده ائتدیی کیمی گیزلینده اولان ماهیت پلانینا ائنیر (۱۱). داها سونرا مؤلف «دده قورقود» موتیولری اوزرینده علمی-بدیعی آختاریشلارینی «کفایت» حساب ائدیر: «جاسوس» پیئسی و «یاریمچیق الیازما» رومانلاری میدانا گلیر (۱۲؛ ۱).
پیئس و رومانین سوژئت و موضوع کونسئپسییاسی عینی‌دیر. بونلار بیری-بیری‌نین درام و رومان واریانتلاریدیر. آنجاق بو اثرلر آراسینداکی فرق، ساده‌جه، عینی سوژئتین دراماتیک و ائپیک اوسلوبلاردا بدیعی‌لشدیریلمه‌سینده دئییل. مؤلفین یازیچی اوستالیغی اوندادیر کی، «دده قورقود» موتیولری اوستونده محض عینی موضوع، مضمون و سوژئته مالک اولان بو اثرلر فرقلی بدیعی تصورات یاراتماقلا، سؤزون حقیقی معناسیندا، مختلف بدیعی عالملردیر. («جاسوس» پیئسی کومدییا ژانریندادیر و «دده قورقود» موتیولرینین درام یوزوموندان دانیشیلارکن بو اثره توخونولاجاق).
«یاریمچیق الیازما» رومانی، بیر نوع، باشدان-آیاغا تضادلار و معین معنادا غریبه‌لیکلر اوزرینده قورولموشدور. مثلا بو رومان کفایت قدر ایری حجمه مالکدیر: ۲۸۸ صحیفه . لاکن بو قدر ایری حجملی رومانین جمعی بیر نئچه جمله‌یه سیغان مضمونو وار: اوغوز ائلی‌نین باشچیسی باییندیر خان خبر آلیر کی، اوغوزدا جاسوس وار ایمیش. سالور قازان اونو توتدوروب، سونرا دا اوغوز بی‌لری‌نین هامیسی‌نین راضیلیغی و اشتراکی ایله زنداندان بوراخیب، اوغوزدان گئتمه‌یینه شرایط یارادیب. باییندیر خان قورقودون کاتیبلیی ایله بیر نئچه گونلویه استنطاق قوردورور و رومانین بوتؤو مضمونو بیری-بیرینی تکرارلایان استنطاق سوژئتلریندن عبارتدیر. معلوم اولور کی، جاسوسون آناسی بوغازجا فاطما بیر-بیر اوغوز بی‌لرینه یاخینلاشیب، هر بیر بی‌یه آیریلیقدا گنجلیینی، اونونلا سئویشدیی آنلاری خاطرلاداراق دئییب کی، بو اوشاق سندن‌دیر. بئله‌لیکله، اوغوز بی‌لری‌نین هر بیری ائله گومان ائدیب کی، جاسوس اونون اوغلودور. اونا گؤره ده بیلر بیری-بیریندن گیزلین جاسوسون زنداندان بوراخیلماسیندا همرأی اولوبلار.
بو چوخ ساده و قیسا مضمون معنا اعتباریله چوخ مرکب و نهنگ مناسبتلر سیستمینی احاطه ائدیر. ک.عبدولله‌نین اوستالیغی اوندادیر کی، بورادا تضادلی مقاملاری بیری-بیرینه عضوی شکیلده قوووشدوروب. سوژئتین ساده‌لیی مضمونون معنا قلوباللیغی ایله قوووشاراق کومپوزیسییا مرکبلیی یارادیب. داها بیر ایری تضاد روماندا کومیکلیکله جدّی‌لیین سون درجه اوریژینال شکیلده بیرلشدیریلمه‌سی‌دیر. سوژئت ظاهراً کومیکدیر. بوغازجا فاطما اوغوز بی‌لرینی بارماغینا دولاییر. لاکن بو کومیزمین آلتیندا جدّی بیر فاجعه گؤرونور: اوغوز ائلی‌نین بیرلیی، ایچ اوغوزلا دیش اوغوزون وحدتی چات وئریب، پارچالانما، قارداش قیرغینی سرعتله یاخینلاشیب. بو اساس مسئله دده قورقودون اؤز-اؤزو ایله داخلی دیالوقوندا بئله افاده اولونور: «باییندیر خان بونلاری سؤیله‌ییب یوم وئردی، سوسدو. من دخی سوسدوم. بلی، بو ایمیش خانین اصل اؤیرنمک ایسته‌دیی مطلب. کیم اوغوز ایچینده نیی دیلر؟! اوغوزون یاراسی هاردادیر؟ آرتیق اوزون زاماندان بری ایکی‌یه بؤلونموش قالین اوغوزون سؤزده‌کی بیرلیی بو گون نییه توک قدر نازیک اولدو؟ سوچلو کیمدی؟» (۱، ۲۸۱).
ائپوسدا اوغوزلارین ایکی قولا آیریلماسی تاریخی گئرچکلیکله باغلیدیر. پروفسور ائ.عزیزوو یازیر کی، اوغوزلارین تاریخاً بوز اوک و اوچ اوک آدلی ایکی اساس قولا آیریلماسی و «کتابی-دده قورقود»دا بونون عینی‌له اؤز ایزینی ساخلاماسی اوغوز اتنونیمی‌نین ایلکین معناسی‌نین؟ دوغرودان دا «ایکی قبیله (طایفا)» معناسینا اویغون گلمه‌سینی تاریخی باخیمدان تصدیق ائدیر. تاریخده معلوم اولان اییرمی دؤرد اوغوز طایفاسی اوغوزلارین همین بوز اوک و اوچ اوک قوللاری‌نین تؤرمه‌لریدیر. بوز اوک و اوچ اوک آدلارینداکی اوک سؤزو ده «طایفا» معناسینی بیلدیریر (۱۳، ۲۵۲-۲۵۳). ۱۲-۱۲ اولماقلا ایکی قولا (ایچ اوغوز و دیش اوغوز) آیریلان ۲۴ طایفادان عبارت قالین اوغوز ائلی داخلی نظاملانما میکانیزمینه مالکدیر. «جاسوس» مسئله‌سی بیر ایدئیا کیمی بو میکانیزمده آرتیق پوزولما عمله گلمه‌سینی اشاره‌له‌ییر.
گؤروندویو کیمی، رومانین سوژئت اساسیندا دوران «جاسوس» مسئله‌سی نه قدر کومیک پلاندا تصویر اولونسا دا، اونون آلتیندا چوخ جدی پروبلملر دورور. پروفسور ت.حاجیئوین یازدیغی کیمی، «اوغوزو تاریخاً سولدوران محض جاسوس اولوب. آسیادا چین جاسوسلوغو تورکو ایچریدن پالیدی قورد یئین کیمی اریدیر، غربده همین اوصوللا آوروپا اوغوزلا قیپچاغی بیر-بیرینه قیردیریب. بو گون ده اوغوزون نوه‌لرینی جاسوس بیر-بیرینه قیردیریب ضعیف سالیر» (۱۴، ۱۰). دئمک، «جاسوس» مسئله‌سی ائپوسدا اولدوغو کیمی، روماندا دا میللی موجودلوغون اساسی اولان دولتچیلی‌یین سوتونلاری ایله باغلیدیر. بو باخیمدان، ک.عبدولله‌نین علمی و بدیعی یارادیجیلیغیندا «جاسوس» موضوع‌سونا دؤنه-دؤنه قاییدیلماسی‌نین سببلری اوزرینه، فیکیرلشیریک کی، پروفسور ق.نامازووون آشاغیداکی فیکری آیدین ایشیق سالیر. او یازیر: «قدیم تورک خالقلاری، ائلجه ده آذربایجان خالقی اؤز تورپاقلاریندا یارانان دولتلرین قوروجولوغو حاقیندا مین ایللردن بری یاشانان داستانلارین اؤیره‌نیلمه‌سی پروبلمی هم تاریخه یئنی‌دن دؤنوش، هم ده سویکؤکوموزه قاییدیش باخیمیندان خصوصی اهمیت کسب ائدیر (۱۵، ۴۱).۳۴
«یاریمچیق الیازما» تحلیل اوچون هم گئنیش ماتریال، هم ده چوخسایلی استناد (چیخیش) نقطه‌لری وئریر. یعنی رومانی ان مختلف جهتلردن گئنیش (ائنینه-اوزونونا) تحلیل ائتمک مومکوندور. بیزیم بوراداکی امکانلاریمیز حجمجه محدود اولدوغو اوچون «دده قورقود» موتیولرینین روماندا بدیعی‌لشمه، افاده‌لنمه پلانینا دقت یئتیرمه‌یی مقصده اویغون (اساس) حساب ائدیریک.
ایلک نوبه‌ده؟ اوبرازلار دقتی چکیر. ائپوسداکی باییندیر خان روماندا دا اؤز ائپیک عظمتینی ساخلامیشدیر. هله بیز دئیردیک کی، ک.عبدولله‌نین باییندیر خانی ائپوسداکی پروتوتیپیندن داها عظمتلی‌دیر. دیگر طرفدن، بو اوبرازین ائپوسدا سوژئت فعاللیغی یوخدور. حادثه‌لره چوخ آز مداخله ائدیر. روماندا ایسه سوژئتده‌کی حادثه‌لری بیری-بیری ایله بیرلشدیرن فیقوردور. اثرده او، دقت مرکزیندن هئچ واخت چکیلمیر: بیز اونو رومانین پوئتیک مکانیندا اولدن آخیرا کیمی گؤروروک.
سالور قازان ائپوسداکی اوبرازیندان تامامیله فرقلی‌دیر. پروفسور ت.حاجیئوین یازدیغی کیمی، «الینده کافرلر تیر-تیر اسن قازان خان آروادی بورلانین یانیندا زاغ-زاغ اسیر. کافرلر الینده اری‌نین ناموسونو قوروماق اوچون اوغلونون دوغرانماسینا راضی اولان بورلا خاتون ایندی قازان خانی بوغازجایا قیسقانیر» (۱۴، ۱۱).
روماندا سالور قازان داستانداکی ائپیک جیزگی‌لریندن فرقلی اولاراق رئال حسّ‌لرله یاشایان، ووروشان، مبارزه آپاران، منصب قازانماق ایسته‌ین، اؤزوندن گوجلولره پاخیللیق ائدن، سیاسی اینتریقالارا قوشولان بیر انسان کیمی تصویر ائدیلمیشدیر. اونونلا بیر چوخ اوغوز ایگیدلری آراسیندا چوخ جدّی کونفلیکت واردیر. داییسی آلپ آروزلا دوشمندیر. آلپ آروز باییندیر خانین قیزی بورلا خاتونو اؤز اوغلو باساتا آلیب، اونو قالین اوغوزا بی‌لربیی ائتمک ایسته‌ییرمیش. لاکن تپه‌گؤزو اؤلدوروب اوغوز ائلینی فلاکتدن قورتاران باسات نه قدر ایگید اولسا دا، باییندیر خان شیر آناسی قوغان آسلانلا اونسیت ساخلایان بیریسینه قیزینی وئرمیر. سالور قازانا وئریر. بو دا کونفلیکت یارادیر.
اثرده بکیل ایگید، مرد، و صداقتلی انسان کیمی تصویر اولونموشدور. مدریک باییندیر خان اونون بو صداقتینی یوکسک قیمتلندیریر. لاکن سالور قازان دیش اوغوزدان-آلپ آروزون تیره‌سیندن اولان بو بیی سئومیر. چونکی بکیل ماهر اووچودور. قالین اوغوزدا هئچ بیر ایگید اونون کیمی اوخ آتا بیلمیر. او، آتین اوستونده گئده-گئده اوخو ائله آتیر کی، جیرانین آیاغینی اونون قولاغینا تیکیر. سالور قازان اونون قدر ماهر اووچو اولمادیغی اوچون بو خیرخواه و ساده قلبلی انسانی کوسدورور. بکیل: «آت ایشله‌مه‌سه، ار اؤیونمز، بو هنر سنین یوخ، آتین‌دیر» -دئییب اونو تحقیر ائدیر. بئیرک ده قازانی دستکله‌ییر. بو دا ایچ اوغوزلا دیش اوغوز آراسیندا مناقشه‌نی داها دا درینلشدیریر.
سالور قازان آلپ آروزدان زهله‌سی گئدن، اونا دوشمن گؤزو ایله باخان آروادی بورلانین سؤزونه باخیب، دیش اوغوزو یاغمالامایا چاغیرمیر. حالبوکی یاغمالامادا اوغوز ائلی‌نین هر ایکی قولو اشتراک ائتمه‌لی ایدی. بو دا چوخ گوجلو دوشمنچیلیک یارادیر.
روماندا بورلا خاتونلا آلپ آروزون دوشمنچیلیی‌نین سببی ماراقلی‌دیر. واختیله باسات تپه‌گؤزو اؤلدورنده بوتون اوغوز قیزلاری کیمی بورلا خاتون دا باساتا عاشیق اولموشدو. لاکن آتاسی اونو باساتا وئرمیر. باسات الیندن چیخدیغی اوچون ایندی اونا و آتاسینا نفرت ائدیر. اونون اساس متفیقی بئیرکدیر. هر ایکیسی ائولی اولماغینا باخمایاراق، بورلا و بئیرک گیزلینده گؤروشوب سئویشیرلر.
بکیل‌له، آلپ آروزلا دوشمن اولان بئیرک روماندا ان منفی کیفیتلره مالک اوبراز کیمی تصویر اولونموشدور. اوغوزدا بوتون ایگیدلر باش کسیب قان تؤکندن سونرا آد آلسالار دا، او، قوش اوره‌کلی – قورخاق اولدوغو اوچون یالاندان ایگیدلیک صحنه‌سی قورور. اؤز یولداشلارینی قولدور آدی ایله تاجرلرین اوستونه یوللاییر، سونرا گیزلندیی یئردن چیخیب، شرطلشدیکلری کیمی اونلاری قووور. اؤز دوستلاریندان بیری‌نین ده باشینی نامردجه‌سینه کسیر.
بکیل‌له مناقشه‌سی‌نین سببی اونون آروادی‌دیر. بکیلین آروادی جاوانکن آلپ رستم‌له سئویشیرمیش، بئیرک ده اونو ایسته‌ییرمیش. لاکن قیز بکیله قسمت اولور. بئیرک اونون آروادیندان ال چکمیر. هر وجهله بو قادینلا گؤروشوب اَیلنمک ایسته‌ییر. بکیل بونو بیلدیی اوچون اونلار بیری-بیرلرینه نفرت ائدیرلر.
قالین اوغوز ائلی تپه‌گؤزون اوستونه ووروشماغا گئدنده او، ووروشدا اؤلمه‌مک اوچون اؤزونون اوغورلانماسی صحنه‌سینی دوزلدیر. بایبورد قالاسیندا اون آلتی ایل اَیله‌نیب، سونرا ایگید آدی آلتیندا اوغوزا قاییدیر.
بس، ک.عبدولله اونو ادبی تنقیدین هدفینه توش گتیرن بو مقاملاری هارادان گؤتورموشدور؟ بو سوالین جاوابی «کتابی-دده قورقود» موتیولرینین «یاریمچیق الیازما» رومانیندا بدیعی‌لشمه اصولونو و میکانیزملرینی اؤیرنمک باخیمیندان خصوصی اهمیت کسب ائدیر. مسئله بوراسیندادیر کی، مؤلف بو مقاملارین بیر چوخونو محض «دده قورقود» ائپوسونون اؤزوندن گؤتورموشدور. بوتون بونلارین اکثریتینی ک.عبدولله‌یا متن دیکته ائتمیشدیر. بس مؤلف بونلاری هانسی اصوللا و نه‌یه اساسلانیب تاپیر؟
«کتابی-دده قورقود» داستانی‌نین ایکی پلاندان – افاده و ماهیت پلانلاریندان عبارت سیستم کیمی تصور ائدن ک.عبدولله قویدوغوموز سوالا «گیزلی دده قورقود» اثرینده اؤزو بئله جاواب وئریر: «داستان بو ایکی پلانین عضوی شکیلده بیرلشمه‌سیندن عبارتدیر. ماهیت پلانینا نفوذ ائتمه‌دن افاده پلانینی آراشدیرماق بیرطرفلی، بسیط و اوزدن گئدن نتیجه‌لره گتیریب چیخاریر. عکسینه، ماهیت پلانیندا «گیزلنمیش» سببلرین، موتیولرین آچیلماسی افاده پلانی‌نین دا منطقسیزلیکلرینی آنلاماغا کؤمک ائدیر. شبهه‌سیز کی، بو گیزلینده قالمیش موتیولر اوزده اولان سوژئت خطی‌نین، هر هانسی بیر مقامین بوتؤو و دریندن قاورانیلماسینا بؤیوک کؤمکدیر. بو سببلر، باشقا سؤزله دئسک، بو موتیولر نه شکیلده اؤزونو گؤستریر؟ دئمک اولار کی، بیر، یا ایکی سؤز، جمله، داورانیش طرزی، عادی شتریخ، دئتال دا گؤزه-گؤرونمز گرگین بیر مناسبتلر کلفینه اشاره ائده بیلیر و یاخود، بیر کلفین یارانماسینی شرطلندیریر. بو اشاره‌لر مختلف سوییه‌لی اولسالار دا (مثلن: سؤز و داورانیش طرزی؛ جمله و دئتال و سایره) اؤز آرالاریندا پوزولماز بیر سیستم یاراتمیش کیمیدیرلر» (۱۰، ۱۱-۱۲).
اصلینده، «یاریمچیق الیازما» رومانیندا گئرچکلشدیریلمیش مؤلف کونسئپسییاسی، مؤلفین دوشونجه‌ده قوردوغو رومان مدلی‌نین پرینسیپلری بوتؤولوکده بو گیزلی مقاملارلا باغلیدیر. چونکی ک.عبدولله بو مقاملاری اساس حساب ائتمکله یاناشی، اونلاری محض بدیعی‌لشدیرمه پلانی ساییر: «بلکه ده، گیزلی موتیولر سیستمی بورادا، اصلینده، اساس بدیعی‌لیک پلانی‌دیر. بدیعی‌لیین بو جور قاورامیندا بوتؤو سیتواسییالار و گرگین دراماتیک مقاملار سانکی گؤزه گیرمه‌دن عمر ائدیر، بیر نوع، سوآلتی اوزور» (۱۰، ۱۱-۱۲).
ایندی ایسه «کتابی-دده قورقود»دا ک.عبدولله‌نین اساسلاندیغی بیر سیرا گیزلی اشاره‌لره دقت ائدک. بونلاردان بیرینجیسی و اساسی روماندا آلپ آروزون باییندیر خان طرفیندن بیه‌نیلمیش حاقلی موقعیی ایله باغلی اشاره‌دیر. «سالور قازانین ائوی‌نین یاغمالانماسی بویو»ندا قازان بی‌لرله اووا چیخارکن آروز قرارگاهین باشسیز قالماسیندان قورخوب سوروشور: «آغام قازان، ساسی دینلی گورجوستان سرحددینه گئدیرسن، قرارگاهی‌نین اوستونه کیمی قویورسان؟». قازان دئدی: «اوغلوم اوروز اوچ یوز ایگیدله ائویمین کئشیینده دورسون» (۱۶، ۱۴۰).
قازان بورادا بؤیوک مسئولیتسیزلیک ائدیر. او، ائوینی هئچ بیر دؤیوش بیلمه‌ین، یئنی‌یئتمه اوروزا اعتبار ائتمه‌مه‌لی ایدی. لاکن او، ائوی‌نین اوستونده تجربه‌لی بیر بی‌یین قالماسینی دا اؤز حاکیمیتینه تهلوکه سایدیغی اوچون بو ایشی بیر اوشاغا، اوروزا تاپشیریر.
«بامسی بئیرک بویو»ندا بئیرک کافر بیی‌نین قیزینی اوغوز ایگیدلرینین اخلاقینا یاد اولان بیر موتیوله آلدادیر. اونا ائولنمه‌یه آند ایچیر: «قیز بئیره‌یه عاشیق اولموشدو، اونا گؤره ده دئدی: «اگر سنی حاصاردان اؤرکنله آشاغی ساللاسام، ساغ-سالامات آتا-آنانین یانینا گئتسن، منی بوردا حالاللیقلا آلارسانمی؟» بئیرک آند ایچدی: «اوغوز یوردونا سالامات چاتسام، گلیب سنی حالاللیقلا آلماسام، قیلینجیملا دوغرانیم! اوخوما سانجیلیم! یئر کیمی چاتلاییم، تورپاق کیمی سوورولوم!» (۱۶، ۱۴۰).
بو موتیوی آراشدیرمیش تدقیقاتچیلار بئیره‌یین داستاندا اؤلومونون سببلری سیراسیندا اونون آند ایچمه‌سی‌نین رولونو آیریجا قید ائدیرلر (۸؛ ۱۷؛ ۱۸؛ ۱۹؛ ۲۰ و سایره).
لاکن بو موتیوده بیزه بیر جهت داها ماراقلی گلیر. بئیرک اوغوزا دوشمن بایبورد قالاسیندا دوستاق اولسا دا، قالانین بیی‌نین قیزی بئله حساب ائدیر کی، بئیرک گلیب اونو حالاللیقلا، یعنی دده-بابا قایداسی ایله، آغساققاللارین ائلچیلیی ایله آلا بیلر. یعنی اوغوزا دوشمن قالانین بیی قیزی هانسیسا مناسبتلر زمینینده بئیره‌یه وئره بیلر. ک.عبدولله بو گیزلی دئتالی روماندا بئیره‌یین بایبورد قالاسی ایله گیزلی علاقه‌لرینه قدر انکشاف ائتدیرمیشدیر.
داستاندا «بکیل اوغلو ایمرانین بویو»ندا اووداکی بوتون بیلر بکیلین هنرینی تصدیق ائتسه‌لر ده، سالور قازان بکیلین هنرینی انکار ائده‌رک، اونو آچیقدان-آچیغا تحقیر ائدیر. بکیل اونا دئییر: «ایگیدلر ایچینده بیزی بدنام ائدیب، قوشقونوموزادک پالچیغا باتیردین» (۱۶، ۲۰۲-۲۰۳). اوودا یارالانمیش بکیلین ائوینه دوشمن هوجوم ائدرکن بکیل‌له اوغلو آراسینداکی صحبت زامانی اوغولون دئدیی: «قازان کیمدیر؟ من اونون الینی اؤپمه‌میشم» (۱۶، ۱۴۰) سؤزلری ده بؤیوک کونفلیکتدن خبر وئریر. سالور قازان بی‌لربیی ایدی. بکیلین اوغلو ایمران اونون الینی اؤپمه‌میشدیسه، دئمک، اونا اطاعت آندی ایچمه‌میشدی.
بئله دئتاللار-«گیزلی اشاره‌لر» داستاندا چوخدور و ک.عبدولله‌نین اؤز علمی و بدیعی یارادیجیلیغینداکی یئنی یوزوم کونسئپسییاسی داستانداکی محض بئله اشاره‌لرین آچیمینا اساسلانیر. البته، دئمک اولماز کی، رومانین بوتون سوژئتی داستاندان گلن اشاره‌لرین دوزوموندن عبارتدیر. اگر بئله دوشونسک، بو حالدا ک.عبدولله‌نین یازیچی استعدادینی، بدیعی‌لشدیرمک قابلیتینی، پوئتیک تخیل و فانتازییاسینی انکار ائتمیش اولاریق. بو جهتدن رومان، اصلینده، داستاندان گلن گیزلی اشاره‌لرله یازیچی تخیلونون قوووشماسیندان یارانمیش اوریژینال متن حادثه‌سی‌دیر.
«یاریمچیق الیازما» رومانی اوریژینال کومپوزیسییایا مالکدیر. بورادا متنین اوچو بدیعی، بیری علمی اولماقلا دؤرد افاده پلانی وار:
– بیرینجیسی، رومانین تحکیه‌چی قورقود دا داخل اولماقلا، اوغوزلاردان بحث ائدن اساس سوژئت پلانی؛
– ایکینجیسی، تحکیه‌چی قورقودون بیرینجی سوژئت پلانینداکی بوتون حادثه‌لره مستقل مناسبتینی افاده ائدن و متنده معترضه ایچریسینده وئریلمیش پلان؛
– اوچونجوسو، روماندا زامانین سینکرونلاشدیریلماسی (پارالل‌لشدیریلمه‌سی) پرینسیپینه اساسلانماقلا شاه اسماعیل ختایی‌دن بحث ائدن سوژئت پلانی؛
– دؤردونجوسو، روماندا مؤلفین -ک.عبدولله‌نین بیرباشا اشتراکینی تامین ائدن و متنده آیریجا شریفت(فونت) دوزومو ایله وئریلمیش علمی شرح پلانی.
بیرینجی سوییه رومانداکی بوتون متن المنتلرینی بیرلشدیرن اساس خطدیر. دده قورقود اؤزو ده بو خطین ایچریسینده بیر اوبرازدیر. لاکن دده قورقودون اساس سوژئت ایچریسینده بیر اؤزل، بوتون سوژئتین ایچریسینده آوتونوم مکانی تشکیل ائدن تحکیه قاتی دا وار. بونلار دده قورقودون گرگین سوژئت حادثه لری ایچریسینده دیلینه گتیرمه‌ییب اوره‌یینده دوشوندوکلریندن عبارتدیر. پوئتیک باخیمدان بونو داخلی مونولوق آدلاندیرماق دوغرو اولار. ک.عبدولله قورقودون داخلی مونولوقونو اولدن آخیرادک فرقلی پلان سوییه‌سینده ساخلامیشدیر. حتّی بو پلانی اساس سوژئت پلانیندان فرقلندیرمک اوچون اونو معترضه‌ده وئرمیشدیر. نمونه‌یه دقت ائدک.
اساس سوژئت پلانی:
«باییندیر خان خاتونلارا اوزونو توتدو:
– قیزلار، سیزه کیمدن دئیه‌لیم، هارادان سؤیله‌یه‌لیم، ترابزون ملیی‌ندن سؤز آچالیم. ائلچیسی گلدی. بیزیم قانتورالی وار یا؟! اوندان شکایتچی ایمیش. اوزون قضیه‌دیر… آما ملیک ترابزونون ایپه‌یی‌نین، بافتاسی‌نین سئچیب-سئچیب عنتیقینی، گؤز‌لینی گؤندرمیش، ایندی صحبتیمیزی ائده‌لیم، بیتیره‌لیم، سونرا قیلباش سیزی گؤتورر، گئدین، باخین، سئچین، هپسی سیزین اولسون. نه دئرسینیز؟
– ساغ اول، خان بابا. مالین-دولتین توکنمه‌سین.
– ساغ اولاسان، خانلار خانی. سنین تایین-برابرین قالین اوغوز بیر یانا، توم فانی دنیادا یوخدور، بیلیرمیسن؟ -بانی‌چیچک دئدی»
آردی ایله قورقودون داخلی مونولوق پلانی:
(من دخی بو سؤزو اونوتمادیم: «سنین تایین-برابرین فانی دنیادا یوخدور». فانی دنیا ها. خاتوندا سؤزه باخ)» (۱، ۱۸۴).
قورقودون داخلی مونولوق پلانی آوتونوم مکان اولسا دا، اساس سوژئت پلانی‌نین ایچینده‌دیر. بو باخیمدان، شاه اسماعیل ختایی‌دن بحث ائدن پلان تام مستقلدیر. اساس سوژئته قفیلدن داخل اولور و اونونلا هئچ بیر سوژئت-حادثه علاقه‌سی یوخدور. بو سوژئتین قیسا مضمونو اوندان عبارتدیر کی، شاه اسماعیل، له‌له حسین واسطه‌سی ایله اؤزونه خیزر آدیندا بیر اوخشار («دووینیک») تاپدیریر. خیزری او قدر مشق ائتدیریرلر کی، او، بوتون دانیشیغی و داورانیشلاری اعتباریله ده شاه اسماعیلین اوخشارینا چئوریلیر. شاه اسماعیل چالدیران دؤیوشونده مغلوب اولاندا یاشاماغی معناسیز ساییر. خیزری اؤز یئرینه قویوب بیردفعه‌لیک یوخ اولور.
روماندا تصویر اولونموش بو حادثه‌نین تاریخی شاه اسماعیل‌لا هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. تاریخی منبعلر بو حادثه‌یه دایر هئچ بیر اشاره وئرمیرلر. بو سببدن تنقیدچیلر ک.عبدولله‌نی تاریخی آوانتورجا‌سینا تحریف ائتمکده، ختایی‌نی تحقیر ائتمکده و سایره‌ده قینامیشلار. آنجاق مسئله‌نین بو جور قویولوشو مؤلفین اثرده رئاللاشدیردیغی بدیعی کونسئپسییانی، ساده دئسک، ایضاح ائده بیلمیر.
مؤلف ایکی شاه اسماعیل اوبرازی یاراتمیشدیر. بونلاردان «بیرینجیسی»، حقیقی شاه اسماعیل جسماً بو دنیادا اولسا دا، روحاً گؤیلر دنیاسیندادیر. «ایکینجی» شاه اسماعیل، خیزر بو دنیا اوچون دوغولموشدور: جسمی ایله ده، روحو ایله ده یئرده‌دیر. او، هئچ واخت فانی یئر دنیاسیندان قوپا بیلمیر و سوندا بو دنیایا باغلی‌لیغی‌نین قوربانی اولور. «بیرینجی» شاه اسماعیل یئر اوزونده گوجله قالیر: روحو اونو گؤیلره چکیر. شاهی مردان اونو گؤیلره سسله‌ییر. چالدیراندا حقیقی شاه غیب اولمامیشدان اول اونونلا خیزر آراسیندا دیالوق اولور. خیزر اونا یالواریر کی، گئتمه. او دئییر: «- کسمه سؤزومو. من بو بویدا مملکتی فلاکتدن ساخلایا بیلمه‌دیم. آما بو ایشی ائلمه‌لییم. گئدیرم. بیلیرسن، شاهیم، گؤیدن سس گلدی صاباح-صاباح قولاغیما. ائله بیر آز اوّل او سسی دوباره ائشیتدیم. «سنین نه ایشین وار اورالاردا، گده؟! -دئدی او سس. – سن کی اؤز ایشینی گؤروب قورتاریبسان. –شاهی مردانین سسی ایدی. – گل بورا، -دئدی، سنی آخی بوردا گؤزله‌ییرلر. هامی سنی سئونلر بوردادی» (۱، ۱۴۶).
مسئله‌نین بوتون ماهیتی غیبدن گلن سسله، شاهی مردانین چاغیریش-دعوتی ایله باغلیدیر. شاهی مردان کونسئپتی، شیعه طریقتلی طریقتلرده حضرت علی کولتو ک.عبدولله‌نین یاراتدیغی اوبرازی رئال مناسبتلر سوییه‌سیندن چیخاریب، تصوفی-عرفانی دوشونجه قاتینا قالدیریر. یعنی ک.عبدولله‌نین یاراتدیغی «شاه اسماعیل» اوبرازلار کومپلئکسینی قیمتلندیرمه‌نین معیاری تمامیله فرقلی‌دیر. تاریخی-رئالیست یاناشما بورادا اؤزونو هئچ دوغرولتمور. اونو گؤیه سسله‌ییرلر: ختایی یئرده‌کی میسییاسینی باشا ووروب. او، جسمینی ترک ائدیب اؤلمز روحا چئوریلیر. یئرده قالان ایسه جسمدیر. او، خیزری اؤز یئرینده بیر جسم، بدن کیمی قویوب گئدیر.
روماندا اساس سوژئت ایله ختایی سوژئتی‌نین آراسیندا حادثه علاقه‌سی یوخدور. لاکن بورادا ایکی زامان سینکرونلاشدیریلمیشدیر. مؤلف اوخوجونو فراقمنتار شکیلده بیر زاماندان او بیری زامانا آپارماقلا، اصلینده، زامانسیزلیغی نظره چارپدیریر. ختایی سوژئتینده یئرله گؤیون، عادی ایله مقدسین قارشیلاشما مدلی اوخوجویا اوغوزلارلا باغلی سوژئتده باش وئرن حادثه‌لرین اساس ماهیتینی باشا سالیر. یازیچی رومانین اوغوزلارلا باغلی سوژئتینی «دده قورقود» داستانی‌نین افاده پلانی‌نین آلتینداکی ماهیت پلانی اساسیندا قورموشدور. ائلجه ده داستانین افاده و ماهیت پلانی آراسینداکی مناسبتلر مدلینه اساسلانیب، ختایی سوژئتی‌نین «افاده – خیزر» قاتی ایله «ماهیت – شاه اسماعیل» قاتی آراسیندا ایلک باخیشدا گؤرونمه‌ین، لاکن روحلا، کؤنول‌له درک اولونان علاقه قورموشدور. بئله‌لیکله، رومانداکی ایکی اساس سوژئت پلانی («دده قورقود» سوژئتی و ختایی سوژئتی) داستاندان گلن «افاده-ماهیت» مدلی اساسیندا بیری-بیرینه قوووشموشدور.
متنین دؤردونجو افاده پلانی، دئییلدیی کیمی، روماندا مؤلفین، ک.عبدولله‌نین بیرباشا اشتراکینی تأمین ائدن و متنده آیریجا شریفت دوزومو ایله وئریلمیش علمی شرح پلانی‌دیر. ک.عبدولله بوندان اؤترو «یاریمچیق الیازما» پرییومونو دوشونموشدور. رومان اوخوجویا بیر چوخ یئردن ورقلری دوشموش، جیریلمیش، اوخونماز حالا گلمیش بیر الیازمانین متنی کیمی تقدیم اولونور. هارادا کی الیازمانین ورقلری «ایتیر»، مؤلف اورایا «مداخله» ائدیر. باشقا سؤزله، ورقلرین ایتمه‌سی مؤلفین متنه داخل اولماسی‌نین اصولودور. ماراقلیسی بودور کی، مؤلف متنه بدیعی اوبراز کیمی یوخ، محض عالیم، شرحچی، تدقیقاتچی کیمی داخل اولور. مثلاً: «الیازما قیریلیر. قورقودون ایکینجی مطلبی آچیقلاماسی قالیر بیر قدر سونرایا. آما دقتلی اوخوجو فیکیر وئریب گؤرور کی، داستانین («کتابی-دده قورقود»ون) متنیندن، داها دوغروسو، مقدمه‌دن کئچن اساس قورقود مدعالاریندان بیری، یعنی «قاراواشا دون گئییرسن، قادین اولماز» افاده‌سی هانسی طرزده و هانسی شرایطده یارانمیشدیر» (۱، ۱۱۵).
مؤلفین مداخله‌سی، گؤروندویو کیمی، صیرف علمی یاناشمانی عکس ائتدیریر. دوغرودان دا، روماندا الیازمانی اوخویان مؤلف اوبرازی دوغرودان-دوغرویا بیر عالیمدیر. بو معنادا، مؤلفین مداخله‌سی، اصلینده، کفایت قدر مرکب دوزولوش عنصرلرینه مالک اولان کومپوزیسییانی ایضاح ائتمه‌یه خدمت ائدیر. لاکن بو، مسئله‌نین گؤرونن طرفی‌دیر. بیزجه، رومانداکی بو دؤردونجو افاده پلانینی ایکی آسپکتده ده ایضاح ائتمک مومکوندور:
بیرینجیسی، ک.عبدولله‌نین «دده قورقود» یارادیجیلیغیندا اؤزو طرفیندن یارادیلان و انکشاف ائتدیریلن عنعنه‌یه صادق قالماسی. اونون علمی اثرلری‌نین هم ده بدیعی افاده پلانی وار. بو اوسلوب خصوصیله «بئیره‌یین طالعی» اثریندن باشلانیر. بو اثر ایکی اوسلوبون، علمی و بدیعی اوسلوبلارین غریبه شکیلده قوووشماسیندان عبارتدیر. لاکن بورادا بدیعی اوسلوب علمی اوسلوبا تابعدیر. علمی و بدیعی اوسلوبلارین بیرینجی‌نین خیرینه اولان بو نسبتی مؤلفین «گیزلی دده قورقود» (۱۹۹۱) و «سیرر ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود – ۲» (۱۹۹۹) کتابلاریندا دا دَییشمز قالمیشدیر. داها سونرا بدیعی اوسلوب علمی اوسلوبو اؤزونه تابع ائدیر: «یاریمچیق الیازما»دا مؤلف مداخله‌سی علمی اوسلوبو تمثیل ائدیر. اونون عمومی متنده فیزیکی چکیسی نه قدر آز اولسا دا، محض ک.عبدولله استیلینی علمی و بدیعی اوسلوبلارین قوووشما عنعنه‌سینی تصدیق ائتمه‌یه کفایت ائدیر.
ایکینجیسی، روماندا مؤلف مداخله‌سینی تشکیل ائدن دؤردونجو افاده پلانی رومانداکی زامان سینکرونلاشدیریلماسی کونسئپسییاسینا خدمت ائدیر. روماندا ظاهراً ایکی سینکرون زامان وار: اوغوزلارین تحکیه زامانی و ختایی‌نین تحکیه زامانی. آما اصلینده، جوت-جوت (۲-۲) اولماقلا دؤرد سینکرون زامان وار. قورقودون داخلی مونولوق پلانی ایله ک.عبدولله‌نین متنه مداخله پلانی هر ایکیسی پوئتیک ماهیتجه «مؤلف» زامانلاری‌دیر. بئله‌لیکله، رومانین مکان-زامان قورومو دؤرد زامان قاتیندان تشکیل اولونور:
1. اوغوزلار حاقیندا تحکیه زامانی؛
2. ختایی حاقیندا تحکیه زامانی؛
3. قورقودون مؤلف تحکیه‌سی‌نین زامانی؛
4. ک.عبدولله‌نین مؤلف-عالیم تحکیه‌سی‌نین زامانی.
بو، چوخ غلیظ رومان کومپوزیسییاسیدیر و بو قورولوش سوژئتی سون درجه مرکب اشاره‌لر سیستمین، یاخود ادبیاتشناس ت.سالام اوغلونون تعبیرینجه، «اصل یارادیجیلیق» حادثه‌سینی افاده ائدن «اوریژینال استروکتورا» چئویرمیشدیر. او یازیر: «سوژئت بدیعی اثرین مهم اهمیته مالک کومپوننتلریندن بیریدیر. بدیعی اثرین استروکتوروندا سوژئت مستثنا موقعیه مالکدیر. اصل یارادیجیلیق نمونه‌سینده بدیعی مضمون اوریژینال استروکتور دوغورور. سوژئت و کومپوزیسییادا، فردی اوسلوب و دیلده تظاهور ائدن نوواتورلوق ائستئتیک قایه‌نین دریندن آچیلماسینا خدمت ائدیر. بئله‌لیکله، ایلک باخیشدا آنجاق فورما کومپوننتی کیمی گؤرونن سوژئت (ائلجه ده دیگر کومپوزیسییا المنتلری، بدیعی دیل و سایره) مضمونون بدیعی افاده‌سینده اساس شرطلردن بیرینه چئوریلیر» (۲۱، ۹۸).
ک.عبدولله‌نین روماندا رئاللاشدیردیغی زامان کونسئپسییاسینی پوست‌مدرنیست رومان کونسئپسییاسی باخیمیندان قیمتلندیرن ت.سالام اوغلو یازیر کی، ک.عبدولله «یاریمچیق الیازما»دا زامان حاقیندا بؤیوک حقیقتی (یا بلکه ده، ان آجی حقیقتی) اوخوجویا تقدیم ائتمک یولو توتور. بوتون رومان حقیقتین عذابلی دوغولوشوندان عبارتدیر. ک.عبدولله بو پروسئسده واسطه‌چی رولوندادیر، پروسئسین گئدیشینه قطعیین مداخله ائتمیر (۲۲، ۱۰۱).
عینی مسئله‌یه تنقیدچی ا.جاهانگیر بئله شرح وئریر: «پست مدرنیست یازیچی کیمی کامال عبدولله‌نین دوشونجه‌سینده زامانلار آراسینداکی فرق سیلینیب، بونا گؤره اونون رومانی‌نین دیلینی چیخماق شرطیله اثرده عنعنوی تاریخی اثرلر اوچون سجییوی اولان خصوصی کولوریت یوخدور» (۲۳، ۲۵۱).
بئله‌لیکله معاصر ادبی تنقید ک.عبدولله‌نین «یاریمچیق الیازما»دا رئاللاشدیردیغی بدیعی گئرچکلیی پست مدرنیست فاکتورا کیمی قبول ائدیر. پوست‌مدرنیزم چاغداش آذربایجان ادبیاتیندا اؤزونه آرتیق یئر توتموش یارادیجیلیق اوسلوبودور. لاکن اونا بیرمعنالی مناسبت یوخدور. ماهیتجه هر جور عنعنه‌نی انکار ائدن، اونو داغیدان پست مدرنیزم بیر سیرا گنج یازارلار و ادبیات‌شناسلار طرفیندن قبول اولونسا دا، باشدان-باشا عنعنوی دیرلرله یاشایان آذربایجان ادبی دوشونجه‌سی بوتؤولوکده پست مدرنیزمی قبول ائتمیر.
«یاریمچیق الیازما» رومانینا معاصر ادبی تنقیدین چوخسایلی باخیشلاریندان گتیردییمیز و پست مدرنیست ائستئتیکانی عکس ائتدیرن بو ایکی فیکیر نمونه‌سی اثرده رئاللاشدیریلمیش مؤلف کونسئپسییاسینین نه قدر مختلف شرحلر دوغوردوغونو (و هله بوندان سونرا دا دوغوراجاغینی) گؤستریر. همین باخیشلار گؤستریر کی، ک.عبدولله‌نین رومانی پست مدرنیست ائستئتیکانی دا اؤز ایچینه آلماقلا داها مرکب فنومندیر. بو خصوصدا ت.سالام اوغلونون فیکرینین حقیقتینه قوشولوروق: «یاریمچیق الیازما»نین هرطرفلی درکی‌نین زامانا احتیاجی وار. آنارین ی. صمدوغلونون «قتل گونو» رومانی حاقیندا دئدیی بیر فیکری اقتباس ائتسک، بئله ده دئمک اولار کی، «یاریمچیق الیازما» بیر اوخونوشدا قاورانیلان اثر دئییل. خصوصاً رومانین دیلینده‌کی چوخ سسلی‌لیک (پولیفونییا)، بدیعی نطقین دیالوژی کاراکتری «متن»لرین مختلف جور قاورانیلماسینا شرایط یارادیر. رومانین ادراکی (درکی، قاورانیلماسی) زامانی پست مدرنیزمی ده، باختی‌نین پولیفونیک رومان نظرییه‌سینی ده، دنیا ادبیاتی‌نین پست مدرنیست و پولیفونیک رومان تجربه‌سینی ده، یازیچی‌نین بو ائستئتیک کونسئپسییالاردان و ادبی تجربه‌لردن کفایت قدر یارارلانماق امکانینی دا، چاغداش زامانین یازیچی و اوخوجویا «دیکته»لرینی ده نظره آلماق لازیم گلیر» (۲۲، ۱۰۲).
بئله‌لیکله، «دده قورقود» موتیولرینین معاصر آذربایجان نثرینه تاثیرینه عمومی شکیلده نظر سالدیقدا ماراقلی بیر حقیقت اورتایا چیخیر. «کتابی-دده قورقود» ائپوسو بوتون زامانلاردا و بوتون مکانلاردا، بوتون مضمون و فورما ترانسفورماسییالاریندا اؤز حقیقتینی ساخلاییر. بو حقیقت اونون میللی دوشونجه‌نی اتنونرگتیک پوتنسییاسی ایله قیدالاندیرما گوجونده افاده اولونور. بو گوج م.رضاقولوزاده و ه.موغانلی‌نین ایزله‌دیکلری «معنوی استقامتده» ده، آنارین ایزله‌دیی «میللی اؤزونوتصدیق استقامتینده» ده، همچنین ک.عبدولله‌نین ایزله‌دیی و هله‌لیک «پست مدرنیزم» کیمی سجییه‌لندیریلن «استقامتده» ده اؤز مضمونونو دَییشمیر. آذربایجان نثری‌نین ایکی عصرده (اییرمی و اییرمی بیر یوز ایللرده) باش وئرن بدیعی یارادیجیلیق تجربه‌سی میللی وارلیغیمیزدا وار اولان «دده قورقود» روحونون ابدیلیینی و همیشه یارشارلیغینی یالنیز تصدیق ائدیر.
———–
شرحلر:
1. عبدولله ک. یاریمچیق الیازما. باکی: ، ۲۰۰۴، ۲۸۸ ص.
2. عبدولله ک. «کتابی-دده قورقود» داستانلاری‌نین دیلی و میفولوژی تفککورو // اولدوز ژورنالی ،۱۹۷۹، ش. ۱، ص. ۵۷-۵۹
3. عبدولله ک. «دده قورقود» شعرلری // آذربایجان ژورنالی ،۱۹۸۰، ش. ۷، ص. ۱۵۲-۱۵۷
4. عبدولله ک. «دده قورقود» نثری‌نین سپئسیفیک خصوصیتلری // آذربایجان ژورنالی ،۱۹۸۱، ش. ۶، ص. ۱۵۱-۱۵۷
5. عبدولله ک. آذربایجان میفولوگییاسینین سیستملی تدقیقی تجربه‌سیندن / آذربایجان فیلولوگییاسی مسئله‌لری. بیرینجی بوراخیلیش. باکی: علم، ۱۹۸۳، ص. ۲۰۵-۲۱۱
6. عبدولله ک. تدقیقاتچی موقعیی و دیل آبیده‌سی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی / آذربایجان فیلولوگییاسی مسئله‌لری. ایکینجی بوراخیلیش. باکی: علم، ۱۹۸۴، ص. ۲۰۵-۲۱۱
7. عبدولله ک. مؤلف – اثر – اوخوجو. باکی: یازیچی، ۱۹۸۵، ۱۵۶ ص.
8. عبدولله ک. بئیره‌یین طالعی. «دده قورقود» بویلاریندان // «اولدوز» ژورنالی ،۱۹۸۶، ش.۴، ص. ۴۶-۵۱
9. عبدولله ک. دؤنوک پیغمبر: «گیزلی دده قورقود» سلسله‌سیندن // «ادبیات و اینجهصنعت» قزتی. ،۱۹۸۹، ۳ مارت
10. عبدولله ک. گیزلی دده قورقود باکی: یازیچی، ۱۹۹۱، ۱۵۲ ص.
11. عبدولله ک. سیرّ ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود – ۲. باکی: علم، ۱۹۹۹، ۲۸۸ ص.
12. عبدولله ک. جاسوس (پیئس) / قورقود ادبیاتی (بدیی اثرلر). باکی: اؤندر نشریات، ۲۰۰۴، ص. ۲۹۰-۳۲۲
13. عزیزوو ائ. اوغوز / دده قورقود کتابی. ائنسیکلوپئدیک لغت. باکی: اؤندر نشریات، ۲۰۰۴، ص. ۲۵۰-۲۵۳
14. حاجیئو ت. همیشه یاشار دده قورقود ادبیاتی / قورقود ادبیاتی (بدیی اثرلر). باکی: اؤندر نشریات، ۲۰۰۴، ص. ۴-۱۴
15. نامازوو ق. «کتابی-دده قورقود»ون سلفلری / آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتینا دایر تدقیقلر. دوققوز کتاب. باکی: صدا، ۲۰۰۰، ص. ۴۱-۵۲
16. کتابی-دده قورقود / ترتیب، ترانسکریپسییا، ساده‌لشدیریلمیش واریانت و مقدمه ف.زئینالوو و س.علیزاده‌نین‌دیر. باکی: یازیچی، ۱۹۸۸، ۲۶۵ ص.
17. قافارلی ر. بامسی بئیره‌یین اؤلومونون سببی، یاخود کیشی توپوردویونو یالاماز. «خالق قزئتی»، ۱۹۹۹، ۲۶ اییون
18. ممدلی ق. «کتابی-دده قورقود»دا بامسی بئیرک اوبرازی. «سس» قزئتی، ۱۹۹۹، ۲۸ آپرئل
19. محمدووا ن. بامسی بئیره‌یین «آشیق قریب»ده یاشایان ایزلری // هومانیتار علملر سئرییاسی، ۱۹۹۹، ش. ۱، ص. ۹۸-۱۰۱
20. اوروج اوغلو ر. بامسی بئیره‌یین اؤلومونون سببی. «ارن» قزئتی، ۱۹۹۵، ۲۵-۳۱ اییول؛ ۷ آوقوست
21. سالام اوغلو ت. معاصر رومان استروکتوروندا فولکلور سوژئتلرینین یئری / آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتینا دایر تدقیقلر. اون دوققوز کتاب. باکی: صدا، ۲۰۰۶، ص. ۹۸-۱۱۵
22. سالام اوغلو ت. پست مدرنیست رومان کونسئپسییاسی و «کتابی-دده قورقود» / آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتینا دایر تدقیقلر. اییرمی کتاب. باکی: صدا، ۲۰۰۶، ص. ۸۸-۱۰۲
23. جاهانگیر ا. دمیرباشلار // «کؤرپو» ژورنالی ،۲۰۰۵، ش. ۱، ص. ۲۴۷-۲۶۱
*: یگانه اسماعیلووا* : فیلولوگیا اوزره عملر دوقتورو، پروفسور(۱۹۶۲ – لنکران- آذربایجان جمهوریسی)
