اوزاق ائللرین یاخین تحفه‌لری(۱)
رسول رضا
کؤچورن: افراسیاب نوراللهی

 عراق سؤزو، ندنسه، همیشه فراق سؤزونو منیم یادیما سالیر. فراق سؤزو ایسه فضولی‌نین نامعلوم رسام طرفیندن چکیلمیش مشهور شکلینی گؤزلریمین قارشیسیندا جانلاندیریر. اونون کدر دولو گؤزلری، باخیشلارینداکی ایضاح ائدیلمز حسرت، اینتیظار بؤیوک نغمه‌کارین غربت اودو ایله یانمیش قلبیندن نه‌لر سؤیله‌ییر!
من فضولی‌نین بو شکلی ایله، اونون یارادیجیلیغی آراسیندا ائله عضوی بیر یاخینلیق گؤرورم، ائله بیر وحدت دویورام کی، سونرالار، یاریسی بو شکیلدن، یاریسی بایاغی فانتازییادان یارانمیش “یئنی” شکیللری گؤرنده، اؤلمز شاعیرین اوزون ایللردن بری یادداشیمیزدا حک اولوب قالمیش نورانی اوبرازینین کورلانیب شیت‌لشدیریلدییی منی داخیلا سارسیدیر.
فضولی یارادیجیلیغی، آنجاق محبت فریادی، کؤنول سیزیلتیسی، کدر، اینتیظار و ناکام عشقین حزین اینیلتیسی دئییلدیر. فضولی یارادیجیلیغینی، یالنیز محبت لیریکاسینین ان گئنیش و یوکسک معنادا بئله فلسفی جؤوهری کیمی قیمت‌لندیرمک‌ده تام اولمازدی. فضولی یارادیجیلیغی منیم تصورمده ائله بیر عالم‌دیر کی، اونون سونسوز رنگلری، بو رنگ‌لرین ان اینجه چالارلاری واردیر. بورادا اینسان گؤزونون گؤره بیلدییی، هئچ بیر بیانا، شرحه سیغمایان زنگینلیک، اینسان قولاغینین ائشیده بیلدییی آهنگ، سس، اون، پیچیلتی، فریاد فیرتیناسی، چاغریش آخینی، حس و دویغولارین لنگر و تلاطومو، اینسانی تاثیر قووه‌سینین منگنه‌سینه آلیب اوزون مدت اسیر ائدن رایحه‌لر، یالنیز داخیلی گؤروش، داخیلی قوخلاییش، داخیلی توخونوشلا دویولا بیلن اینجه‌لیک‌لر واردیر.
بوتون بونلارلا برابر، فضولی دئدیکده، اونون دویولماز پوئزیاسینین اوره‌ک تئللرینی تیتره‌دن ناکام محبت مئلودیاسی یادا دوشور. اونون حسرتی، فریادی، اینتیظاری گؤزلریمیزده، قولاقلاریمیزدا جانلانیر. فضولی پوئزیاسی، ندنسه، هر زامان منه آذری خالقینین قدرتلی دوهاسی ایله یارانمیش، جیلالانمیش عصرلرین ایضطراب و سئوینج‌لرینی، قهرمانلیق، عزم و اراده‌سینی، موسیقینین اعجازکار دیلی‌ایه ایفاده ائدن موغاملاری خاطیرلادیر.
گؤزه ل ایفادا عاریف صنعتکارلاریمیزین آوازیندا بوتون عظمت و معناسی ایله، بوتون طراوتی، ایللرین، عصرلرین حؤکومونه باش ایمه‌ین گؤزه‌للییی، قوجالمازلیغی، کؤهنه‌لمزلییی ایله یاشایان موغاملاریمیزی هر دفعه دینلدیکجه صنعتین تاثیر و طراوت توکنمزلیینه حئیران قالدیغیمیز کیمی، فضولی شعرینین‌ده زامان زامان یئنی، داحا زنگین، داحا طراوتلی، داحا اینجه رنگلره چالان معنالیلیغی، درونی ایفاده لیلییی، ناکام محبت حسب – حالینین صمیمیتینه، یاپیشیق و جذبینه، اوره‌یه یاتارلیغینا، حیاتی‌لییینه، بشری‌لییینه، پرواز قووه‌سینه و عادی جانلی اینسان حیس و دویغولارینا اوخشارلیغینا حئیران قالیریق.
فضولی دئیه‌نده کی، “اؤیله سرمستم کی، ادراک ائتمزم دونیا ندیر”، بیز اونون کئچیردییی روحی ایضطرابی قلبیمیزین چیرپینتیسیندا دویوروق. مجنون:

“یارب، بلای عشقله قیل آشنا منی،
بیر دم بلای عشقدن ائتمه جدا منی.
آز ایله‌مه عنایتین اهل درددن،
یعنی کی، چوخ بلالره قیل مبتلا منی.”
-دئیه‌نده بو فریاد، بو یالواریش، بو جسارت و فداکارلیقدا بیز، فضولی قلبینین دؤیونتولرینی دویوروق.
اینسان بؤیوک یارالارین آغریسیندا کیچیک یارالارین سیزیلتیسینی دویماز. فضولی اوچون عشقین، محبتین ایضطرابی قوذخولو دئییل.  اونون بؤیوک دردی، بۀی.ک یاراسی –غربت دردی، وطن یاراسی- واردیر. بو یارانی، بو دردی آچیق آیدین اونون سطیرلرینده آختارانلار عبث زحمت چکیرلر. بو غربت دردی، بو بؤیوک حسرت، یانیقلی، اینتظار فضولی پوئزیاسینین بوتون روحونا هوپموش، بوتون وارلیغینا چؤکموشدور. او:
“وفا، هر کیمسه‌دن کیم، ایسته‌دیم، اوندان جفا گؤردوم
کیمی کیم بی وفا دونیادا گؤردوم، بی وفا گوردوم”
-دئیرکن یالنیز واغاملامیش فردی امیدین گیلئینی دئییل، بوتون بیر عالمین سجییه‌سینی لؤوحه لندیرمیش اولور.
بو عالمین محنت و ایضطرابی آنجاق فضولی‌یه –بؤیوک عاشیق- مغننییه دئییل، چوخلارینا عایددیر. فضولی هر یانا باخسا اؤزوندن داحا بئتر درده مبتلا اولانلاری گؤرور. بو اینسانلارین آنجاق عشق دردینه مبتلا اولدوقلارینی ظن ائتمک ساده لؤوحلوک اولاردی. بو داحا بؤیوک، داحا اجتماعی و علاجی مشکل اولان بیر درددیر:
“کیمه کیم دردیمی اظهار قیلدیم، ایسته‌ییب درمان
اؤزومدن هم بئتر بیر درده اونو مبتلا گؤردوم”
موغاماتین بیر موسیقی پوئماسی کیمی اینکیشافیندا اساس ملودیک خطین ائنیشی، قالخیشی، هاچالانماسی، بیرلشمه سی، رنگلری، دیرینگیلری اولدوغو کیمی فضولی شعرینین‌ده مختلیف چالارلاری، حزینلییی، ماژور و مینور نت‌لاری واردیر. لاکن عظمتلی موغام کیمی اونو پوئزیاسیندا هر فداکارلیغا حاضیر، صاف، علوی محبت، محبت یولوندا حیاطین بوتون ایضطراب و ایشکنجه لرینه دؤزه ن، بو ایضطراب و ایشکنجه لری بؤیوک  ایسان محبتی نامینه هوسله قبول ائدن، اونلاردا معنوی بیر ذوق دویان، بو ایضطرابلار باهاسینا حیاطین گونده لیک اینجیک‌لیک لریندن آیریلیب یوکسلن، دؤزوم و صبرینین حدودو اولمایان بیر اینسان روحونون حکایت لری ائشیدیلیر. بورادا هیجرانلی، سیتملی، ناکام و فداکار بیر محبت باشینا گلن‌لری بعضا حزین،  بعضن غضبلی، جوشغون بیر دیلله دانیشیر.
من هر زامان فضولینی اوخویارکن، اونون ایللردن بری حافظه‌لریمیزده قالمیش غزللرینی، “لیل و مجنون”ون بیر چوخ حیس‌لرینی اؤز اؤزومه تکرار ائدرکن دوشونوردوم: -نئجه اولور کی، وطنیندن، ائلیندن اوزاق دوشموش، تا چوجوقلوق ایللریندن غربتده عؤمور سورمه‌یه مجبور اولموش بیر آدام آنا دیلینده بئله کامیل شعرلر یازمیشدیر. او، آذری خالقینا مخصوص اولان بیر سیرا ایفاده، اوبراز، تشبیه اوچون مایانی هاردان آلمیشدیر؟! اونون شعرلرینین، دؤورونه گؤره، سون درجه کامیل، ساده و آنلاشیقلی دیلی –آذری دیلی- هاردان قیدالانمیشدیر؟ نهایت او آذری دیلینده شعرلرینی کیمین اوچون یازمیشدیر؟
یازیچی اثرلرینی اوخویاجاق آداملارین – او دیلله دانیشان، او دیلی بیلن آداملارین – مؤوجود اولدوغونو بیلمه‌سه یازا بیلرمی؟ آخی آنا دیلی –یازیچینین اثرلرینی یازیب یاراتدیغی دیل- اونون سویو، هاواسی، توپراغیدیر! بالیق سودان چیخاریلدیقدا اؤلن کیمی، یازیچی بوتون دئمک ایسته‌دیک‌لرینی ایفاده واسیطه‌سی اولان دوغما دیلدن محروم قالارسا، نئجه یازیب یارادا بیلر، یازیب یارادا بیلمزسه، اونون عؤمرونون معناسی ندیر؟
فضولی کیمی بؤیوک صنعتکار عرب فارس دیللرینی بیله بیله، بو دیللرده کلاسیک شعر نمونه‌لری، علمی اثرلر یارادا یارادا، تورکجه- آذریجه نه‌اوچون، کیمین اوچون یازمیشدیر؟
من اوللرده عراق‌دا مختلف قبیله لی آذری‌لرین یاشادیقلارینی بیلیردیم، لاکن بو خصوصدا کی معلوماتیمیز چوخ سطحی، قیریق و غیری کافی ایدی.
بیزیم عراق‌دا یاشایان تورک دیللی خالق حاقدا چوخ تخمینی تصوروموز وار.
من بیلمیرم، بلکه‌ده عالیملریمیزدن بو مساله‌ده داحا آرتیق معلوماتا مالیک اولانلاری واردیر.  هر حالدا مطبوعاتدا بو خصوصدا اطرافلی اساسلی، علمی تاریخی بیر مقاله‌یه راست گلمه‌میشم. ایشیمین خاراکتئرینه گؤره بو ساحه‌ده‌کی علمی – تدقیقات ماخذلرینه بلدلیییم آزدیر.
فضولی، اونون شخصیتی، یارادیجیلیغی، بو یارادیجیلیغا قیدا وئرن محیط، اونون استقامت و خاراکتئرینی معین ائدن عامیل‌لر هانسیلاردیر؟ نئجه اولوب کی وطنیندن، دوغما محیطیندن آیری دوشموش شاعیر اؤلمز “لیلی مجنون”ونو، تکرار اولونماز گؤزه للیک و معنایا مالیک غزللرینی آذریجه یازمیشدیر، کیمین اوچون یازمیشدیر؟ بو سواللار بو یاخینداکی عراق سفری زامانی بیر قدر آیدینلاشیب، معین منطیقی بیر سیلسیله‌یه باغلاندی. من ایناندیم کی، فضولی نین یاشاییب یاراتدیغی یئرلرده اونون آذریجه اثرلرینی اوخویان، اونون پوئزیاسینا قیمت و قووت وئرن مین‌لر، یوز مین‌لر وارمیش! فضولی، دیلی دیلیندن، دردی دردیندن، سئوینجی، آرزوسو، حسرتی اونونلا بیر اولان دوغما خالق احاطه‌سینده یاشامیشدیر. او، ایندی کربلادا، زنگین و عظمتلی گؤرکمی‌ایله دیققتی جلب ائدن امام حسین مقبره سینین قارشیسیندا یورغون بیر قریب کیمی دایانمیش بزک‌سیز، طنطنه‌سیز، حزین، کدرلی:
“نه یانار کیمسه منه آتشی دیلدن اؤزگه
نه آچار کیمسه قاپیم باد صبادان غیری”
-سطیرلرینی خاطیرلادان، سون منزیلی- شاعیر تربه‌سی کیمی یوخ،بوتون ایضطراب و محرومیت‌لرینه باخمایاراق، هر گون دوغما خالقینین سسینی ائشیدن، اونون افاده‌سینی دویان بیر اؤولاد کیمی، اؤز همدیللی‌لری ایله بیر تورپاقدا یاشاییب. تصادفی دئییل کی، بو گون شیمالی عراقدا، کرکوک، اربیل، موصول دولایلاریندا خالق آراسیندا مشهور اولان بعضی خویراتلارین – بایاتیلارین فضولی‌یه عاید اولدوغونو سؤیله‌ییرلر:
گوله ناز
بولبول ائیلر گوله ناز
گیردیم دوست باغچاسینا
آغلایان چوخ، گولن آز
بو خویراتین بیزده معلوم اولان “عزیزییم گوله ناز” سطری ایله باشلایان بایاتینین آزجا دییشمیش ائکیزی اولدوغو آیدیندیر. هانسی ایللر، هانسی یئللر، هانسی تئللر خالق یارادیجیلیغینین بو نادیر اینجیسینی دیار دیار گزدیریب فضولی غربتگاهینا سالمیشدیر؟
ایستی بیر دئکابر گونو افسانه‌لریندن آنجاق سویوق بیر خاطیره قالمیش بغدادین معاصیر آئرودروموندان(aerodromundan) دؤرد موتورو طیاره ایله گؤیه قالخدیق. یولوموز شیمالا –موصول- طرفه‌دیر. طیاره اوغولدایا اوغولدایا گؤی یولونون یوخوشونا قالخدیقجا، آشاغیدا بغدادین اوستو یاستی – سلیانی ائولری کیچیلیب اویونجاق کوبلارا دؤنور.  دجله‌نین ایلان یولو بوز شوله‌یی نازیلیر، ایری اویرو گوموشو بیر لئنته چئوریلیر.
هاوا سرینلشیر. اوردا بوردا گؤرونن یاشیل آدالار، سحرالارین سرت بوزلوغوندا یاشیل عبایا بورونموش  غریب بیر یولچو کیمی گؤرونور. ایکی ساهات بئله چکمیرکی، مسافه لرین گوموش قانادلی یاغیسی –طیاره- بیزی کرکوکه یئتیریر.
کرکوک خاسا(خاصا) چاینین اوستونده اورتا بیر شهردیر. شهرین یاشی آز دئییل. قدیم قالانین دیوارلاری، کؤهنه بینالار کئچمیش عصرلرین دیلسیز شاهیدی کیمی دایانیب. شرقین تحمل و تمکینله دولو مودروک سوکوتو ایله سوسورلار. بیر نئچه ایل اول بورادا، یئرلی اهالینین دیلینده، حورمتلی اوخوجولاریمین بیر نئچه صحیفه دن سونرا تانیش اولاجاقلاری خویراتلار – بایاتیلارین  یاراندیغی دیلده  قزئت، ژورنال چیخیر، کیتابلار نشر ائدیلیر، مکتب‌لرده درس کئچیلیرمیش. ایندی هر یئرده تدریس، مطبوعات عرب دیلینده دیر. کرکوکده تانیش اولدوغوموز معللیم حسن عزتی، محمد خورشید بو دردلرینی دانیشدیقجا، من سفر یولداشیم شاعیر بختیار واهاب زاده و قاسیم قاسیم‌زاده نین گؤزلرینده بیر دومان کیمی چؤکن کدری گؤرور، اؤز اؤزومه دوشونوردوم: دوزدان دادی، سودان نمی، تورپاقدان حیات قووه سینی آییرماق اولارمی؟ عرب شوونیست لری نه قدر سعی ائلسه‌ده، نغمه‌لرینین سسی مین ایللرین او تاییندان گلن بیر میللتین دیلینی اونا یادیرغادا بیلرمی؟
نئچه عصردیرکی، کرکوک، اربیل، موصول دولایلاریندا یاشایان، دیلی، عادت و عنعنع‌سی ایله حاکیم عرب خالقینا هئچ بیر بنزه‌ییشی اولمایان، دئیله‌نه گؤره، سایی یاریم میلیونا یاخین بیر خالق تاریخینی، میللی خصوصیتینی، محنت و سئوینجینی، آرزولارینی، امیدلرینی شعرین سئحیرکار دیلی ایله اؤلومسوز خویرات، بایاتی و ماهنیلاریندا افاده ائتمیشدیر. بو خالقین، تورک دیللی عراقلیلارین، هاردان نه زامان بورا گلدیک‌لری حاققیندا مختلیف فیکیرلر واردیر.
بو بویوک اینسان کوتله‌سی کیمدیر؟ هانسی عیرقه، هانسی میللته منسوب‌دور؟  هانسی خالقین ظلمله قوپاریلمیش جانلی قلپه‌سیدیر؟ هانسی مدنیت‌ین واریثی، هانسی تاریخی – اجتماعی حادثه‌لر بورولغانینا دوشوب، نهایت، عراقین شیمال ناحیه‌لرینده اوتراق اولموشدور؟
بو سواللارین جاوابینی اوزون و آغیر زحمته قاتلاشیب، یغین یغین تاریخی ماتئریاللاری صاف – چوروک ائله ییب، توتوشدوروب، حادثه لرین ان اینجه چالارلارینا تجربه لی، مودروک گؤزله باخیب، اوبیئکتیو فاکتلارین انکار ائدیلمز حقیقتی ایله سیلاحلانیب معین نتیجه‌یه گلن تدقیقاتچیلار، عالیم‌لر سؤیله‌یه‌جک‌لر. منی ماراقلاندیران بو یئرلرده یاشایان اهالینین دیل ماتئریالی، خصوصیله اونلارین مختلیف زامان و شرایط‌ده یارانمیش پوئتیک فولکولورودور. کرکوک خویرات و مانیلرینین تانیش اولدوغوم نمونه لری گؤستریر کی، ایستر دوشونوش یولو، ایستر اوبرازلار سیلسیله سی، ایستر ایظطراب، حسرت، امید، سئوینج و کدرلرینین افاده فورماسی اعتیباری ایله عراقین تورک دیللی ساکینلری آذریلره، خصوصیله جنوبی آذریلره چوخ یاخیندیرلار. تبریز لهجه سی کرکوک خویرات مانیلرینین دئمک اولارکی، اساس لهجه‌سیدیر:
اوخونموری
دردیم چوخ اوخونموری
مجنون تکی گزیرم
گوز یارا توخونموری
بورادا ائله خویراتلار واردیرکی، اونلارین ائکیزینی بیز جنوب بایاتیلاری آراسیندا گؤرموشوک:
اییل یایلیغین گؤتور
من گؤتورسم سؤز اولور(کرکوک)

قیز، دسمالینی قووزا
من قووزاسام سؤز اولو(جنوبی آذربایجان)
بو سطیرلرین عینی حیس و الهام منبعیندن سو ایچدییی آیدین‌دیر. بو یاخینلیق بیر چوخ حاللاردا عینیت شکلی آلیر. خویرات و مانیلرده عکس اولونموش بو یاخینلیق، یا عینییت یالینز بوتون سطیرلری، سؤز احتیاطی و افاده فورماسی ایله بیزیم بایاتیلارین دوزومونده‌کی، تئز تئز راست گلدییمیز عینییت یا اوخشارلیق‌لا بیتمه‌ییر، همده عکس ائتدیردیی اوبیئکتیو وارلیغین، حیات و معیشت طرزینین، حتی بعضی حادثه‌لرین قووه‌تلی اوخشارلیغی ایله تصدیق ائدیر. کرکوک خویرات و مانیلرینی نشر ائتمیش جناب “ترزی باشی” بیرینجی جیلدی تشکیل ائدن ماراقلی و قیمتلی مقاله‌سینین بیر چوخ یئرینده عراقین تورک دیللی اهالیسینین ان چوخ آذری خالقینا یاخین اولدوغونو سؤیله‌ییر. او یازیر: “بیزیم خویرات و مانیلرله ایلگیسی ان یاخین اولانی، محقق آذری اولانلاردیر”.
“کرکوک خویراتلاریندا ایییرمییه قدر اصولدا “قاراباغلی” دئنیلن بیر چئشیدینین،  آذری منشالی و صیرف آذری آغزیلا سؤزلندییینی بیلمکده ییز. آیریجا بو اصوللا سؤیلنن:
تبریز آلتی ماراغا
زولفون گلمز داراغا
یار بیزی دعوت ائتدی
بیر استکان عراغا
خالق تورکوسوده یئنه آذری هاواسیدیر”. او بیر یئرده یازیر:”اسکیدن آذری‌لرله مسکون تبریز، ماراغا، قاراباغ، داحا بیر باشقا شهرلرده موسیقی حیاتی یوکسک مرتبه‌یه وارمیشدی. او زامان عراق تورکلری ایله بو اؤلکه‌ده یاشایان تورک لر آراسیندا دیل، ادبیات، موسیقی باخیشیندان بولونان باغلیلیق پک قووه تلی ایدی. بو باغلیلیق آذری لرله عراق توکمن لری آراسیندا بیر درجه‌یه تکین بیر قایناشما حصولا گتیرمیشدی…”
بونودا قئید ائتمک لازیمدیرکی، ترزی باشی‌نین ایشلتدییی دیل کرکوک، اربیل دولایلاریندا، موصول کندلرینده، عمومییتله تورک دیللی عراقلیلارین دانیشدیغی دیلدن، خصوصیله خویرات و مانیلرین دیلیندن چوخ فرقلیدیر.اونون یازی دیلی یئرلی اهالینین دیلیندن اوزاقلاشمیش، باشقا تاثیرلر آلتیندا یالنیز لغت ترکیبی دئییل، تلفظ فورماسینیدا خئیلی دییشمیشدیر.
بونو اثبات اوچون کیتابدا ترزی باشینین خویرات و ایللرله ایشلنمیش بیر چوخ سؤزه( کی، بونلاری ان اوزاق آذربایجان کندینده باشا دوشورلر، داحا دوغروسو، بو سؤزلری ایندیده ایشلدیرلر) وئردییی ایضاحلارا باخماق کیفایت‌دیر. تورک دیللی عراقلیلارین سایی حاققیندا دا درست بیر معلومات یوخدور. فضولی و اونون اوغلو فضلی حاققیندادا تدقیقات آپارمیش بغداد یونیوئرسیته‌تی پروفئسسورو حسین محفوظون لطفا دعوتی ایله بغداد آکادمیاسیندا اولدوغوم واخت آکادمیانین پریزدئنتی ایله صحبتیمیز زامانی، پریزدئنت عراقدا یاشایان تورکلرین (اونلار بو خالقا گاه تورک، گاه تورکمن دئییرلر) ۷۰-۸۰ میندن آرتیق اولمادیغینی و آرتیق آسیمیلیاسییا پروسسه‌سی نتیجه‌سینده عرب لشدیک‌لرینی سؤیله‌دی و بونا مثال اولاراق مجلیسیمیزده اشتراک ائدن معللیمیلریمیزدن بیرینی گؤستریب دئدی: باخ، گؤرورسونوز، جناب پروفئسسور اؤزو عراق تورکمنلریندن‌دیر، آنجاق تورکجه بیر کلمه‌ده بیلمیر. من دوشوندوم کی حورمتلی پریزدئنتین خالق و اونون معنویاتی حاققیندا نه قدر محدود تصوورو واردیر، اونون صنعی بیر لاقئیدلیکله دئدییی ۷۰-۸۰ مین‌ده حقیقتا اوزاق اولماقلا برابر، بو رقمین آزالدیلماسیندا معین مقصد اولدوغونو آیدین گؤستریردی. عراقدا آزلیق تشکیل ائدن ملت‌لرین آسیمیلیاسی-عرب‌لشمه‌سی حاققینداکی ادعالارین دا نه قدر اویدورما اولدوغونو کرکوک، اربیل، موصولدا اولدوغوموز زامان یئرلی اهالی ایله صحبتده‌ن، اونلارین شیفاهی و یازیلی ادبیاتی ایله تانیشلیقدان سونرا آیدین گؤردوک.
محترم پریزدئنتین اؤز دیلینی اونوتموش پروفئسسورو نمونه گؤسترمه‌سینه ایسه من جاواب وئردیم کی، بئله حادثه‌لر هر خالقدا اولا بیلر. بو سیزه خوش گلیرسه، یقین‌دیرکی، اونون بیر زامان منسوب اولدوغو خالقا خوش گلمز. یاخشیدیرکی، خالقی تمثیل ائدن بئله آداملار دئییل.
کرکوکلو تانیشلاریمیز حسن عزتی، محمد خورشید بیزی شهرله تانیش ائتدیلر. آیری آیری یئرلرین تاریخیندن، باش وئرمیش حادثه‌لریندن، اؤز ایش گوجلریندن دانیشدیلار. اونلار سووئت ایتفاقی، خصوصیله سووئت آذربایجانی حاققیندا بیر چوخ سواللار وئریر، بیزیم بو گونوموزله چوخ ماراقلانیردیلار. یولوموز شهرین باش کوچه‌سیندن دشدو. بیر کیتاب ماغازاسینین قاباغیندا دایاندیق. ماغازا مودورو ساده گئیملی، آغ ساچلی بیر کیشی‌ ایدی، آذریجه دانیشدیغیمیزی ائشیدیب چوخ مئهربانلیقلا بیزی ایچری دعوت ائتدی. من بئله کیتاب توکانلاری تبریزده، اردبیلده، استانبولدادا گؤرموشم. قفسه‌ده بیربیرینین اوستونه ییغیلمیش کیتاب قوملارینین باغی، کیم بیلیر نئچه ایللردیرکی، آچیلمامیشدیر. بو کیتابلارین بیر چوخو آتادان، بابادان اوغولا، اوندان نوه‌یه، نتیجه‌یه کئچن توکانلاردا غملی سوکوت ایچینده یاتیر. بو کیتابلار بلکه‌ده صحیفه‌لرینده نئچه نئچه ادبی، علمی، تاریخی معلوماتلارین آچارینی –اوزون ایللر بیر چوخ فداکار علم آداملارینین آختاردیغی، لاکین تاپا بیلمه‌دییی جاوابلاری- ساخلاییر.
من سئویملی، بؤیوک صابریمیزین “هوپ هوپ نامه” سینه‌ده بورادا راست گلدیم. قوجا توکانچینین گیرینی ایتیرمیش الیله قفسه‌دن گؤتوروب منه وئردییی کیتابلاری –”کرکوک خویرات و مانیلری”نی- واراقلادیقجا داخیلی بیر هیجاندان بوغازیم قهرلنیر، اوره ییم قوش کیمی چیرپینیب سینمدن چیخماق ایسته‌ییردی.
منه ائله گلدی کی، مهربان بیر سس منی کؤنلومه، روحوما، نهایت‌سیز مونیس اولان بیر عالمه چاغیریر. بو عالم چوجوقلوق ایللرینین شیرین خیالی، گنجلییمین امید- آرزولاری، آهیللیغیمین حیات مودروکلییی ایله دولودور.
دوغرودانمی، بورا عراق تورپاغی، بو یئر کرکوک شهری – ایندی اوخودوغوم بایاتیلار، آغیلار، اوخشامالار، لایلالار منیم دوغما وطنیم اذربایجاندان مین مین کیلومئترلیک اوزاقدا، آدی و طالعی حریص سیاستچی‌لرین حراج بازارینا قویولموش بیر میللتین اوره‌ک چیرپینتیلاریدیر؟ بس:
بو داغلار اولو داغلار
چئشملی، سولو داغلار
بوردا بیر اوغلان اؤلوب
گؤی کیشنر، بولود آغلار
ائلیمین گونومون بو یانیقلی، قدرتلی سسی، بو عظمتلی اوبرازی:کیشنه‌ین گؤیون گورولتوسو، آغلایان بولودلارین کدری بو یئرلره هاردان گلیب چیخمیشدیر؟ بورادا کی، آیلارلا گؤیدن بیر دامجی دوشمور، بورادا کی، گؤی کیشنه‌مه‌سی نادیر معجیزه دیر!
ائله بیل کی، بورادا – اوزاق کرکوکده عزیز بیر تانیشیما راست گلمیشم. اونا دیققتله باخیرام، گؤزلریمه اینانمیرام. بلکه‌ده او دئییل، بلکه گؤزلریم منی آلدادیر. بختیارا اوزومو توتورام. بیر بونو اوخو دئییرم. اوخویور، حئیران حئیران بیر بیریمیزه باخیریق.
بایاتینی تکرار تکرار اوخویوروق. حیس و هیجانیمیز یاواش یاواش یاتاغینا دوشور.
“چئشمه‌سی سولو داغلار”
یادداشیمین دولاشیق یوللاریلا وطنه قاییدیرام. باکییا گلیر، ماسامین سییرتمه‌سیندن بایاتیلار کیتابیمی گؤتوروب باخیرام.
“چئشمه لی، سولو داغلار”
بلکه‌ده کرکوک طرفینده، اربیل، موصول هنده‌ورینده چئشمه‌سی چوخ یئرده قوروموش دره‌لر، تپه لرده “چئشمه‌سی سولو” داحا افاده لی سسله نیر.
“بوردا بیر اوغلان اؤلوب”
یئنه‌ده بایاتیمیزی خاطیرلاییرام:
“بوردا بیر غریب اؤلوب”
ایلک فیکریمه گلن سطیرلری دییشیک سالدیغیم، بیرینجینین بیزده، ایکینجینین ایسه، بورادا، عراق تورپاغیندا داحا منطیقی، داحا طبیعی اولدوغو قناعتیدیر. یوخ، یقین اوره کده قوور ائله ین غربت یاراسینی یئنیدن قاناتماماق اوچون کیم ایسه بو سؤزو دییشمیش، باشقا سؤزله عوض ائتمیشدیر. بودا بیر تسللی اولا بیلر. یاخود:
“کتان کؤینک، بدن یار!
منی قویوب گئدن یار
اول بئله دؤیولدون
سنی بیر اؤرگه‌دن وار”
بو بایاتی بیزده:
سن کی بئله دئییلدین
سنی بیر اؤیره‌دن وار
–           شکلینده اوخونور.
“سن کی بئله دئییلدین”، شبهه سیزدیر کی، داحا قووه‌تلی افاده‌دیر. بورادا فعال بیر تاسف افاده‌اولونموشدور. همده سونراکی “سنی بیر اؤیره‌دن وار” فیکرینه بیر پیلله، بیر منطیقی اساس قویولموشدور.
کرکوک خویرات و مانیلری ایله تانیش اولدوقجا، اونلارلا آذری بایاتیلاری آراسینداکی اوخشارلیق، روحی یاخینلیق، اوبراز، افاده، جمله قورولوشو دوغمالیغی داحا آیدین، داحا شبهه‌سیز، داحا سارسیلماز بیر قناعت یارادیر.
بو خویرات و مانیلرین بیر چوخو بیزیم بایاتیلاریمیز، شیکسته‌لریمیزله دئمک اولارکی عینی‌دیر. فرق وارسا آنجاق تلفظ فرقیدیر:
بو گون آیین اوچیدی
گیرمه، بوستان ایچیدی
دوداقلارین خام شکر
دیلوو بادام ایچیدی
و یا:
پنجره‌دن داش گلدی
خومار گؤزدن یاش گلدی
یا خود:
بیلمیرم نئیلیم سنه
دوشوبدو مئیلیم سنهژ
من دؤنسم، کؤنلوم دؤنمز
سن دؤنسن نئیلیم سنه. و ….
بعضی خویراتلاردا ایسه، بو عینی لیک بیر ایکی سؤزون دییشمه‌سی‌ ایله اوخشارلیق حالینی آلیر:
داغلار داغیمیدی منیم
غم اورتاغیمدی منیم
دیندیرسن قان آغلارام
یامان چاغیمدی منیم
بیزده مشهور اولان بو بایاتینین ایکی یئرینده سؤزلر دییشیلمیشدیر.
“غم اوولاغیمدیر” عوضینه “غم اورتاغیمدیر” و “دیندیرمه” عوضینه “دیندیرسن شکلینی آلمیشدیر.”غم اورتاغی” سؤزلری “غم اوولاغی” قدر قووه‌تلی، اوبرازلی، تاثیلیدیر. بو صنعتین ان کیچیک، ییغجام فورمالاریندا بئله افاده قووه‌سینین نه قدر گئنیش ایمکانا مالیک اولدوغونو، بیر سؤز دییشمکله عینی احوالی روحیه‌نی یئنی قووه‌تله وئرمک باجاریغینی گؤستریر. ایکینجی حالدا ایسه، سؤزون اؤزو قالا قالا  آنجاق گراماتیک فورماسی بیر بالاجا دییشمکله اونون بدیعی تاثیر قووه‌سینین  نئجه باشقالاشدیغی آیدین گؤرونور. “دیندیرمه قان آغلارام” داحادا قووه‌تلیدیر. بورادا قووه‌تلی ندالار دویولور. بو درد-قان آغلاماق حاققیندا فریاد داحا فعالدیر. “دیندیرمه”! باشیمین بلاسی، کؤنلومون غباری منی ائله بیر حالا سالمیشدیر، آغلاییرام، اؤزوده قان آغلاییرام. “دیندیرسن”! ضعیف‌دیر، سونراکی “قان آغلارام” کیمی قووه‌تلی افاده‌یه اویمور.
آذربایجاندا اولان ککلیک ماهنیسی بیر بالاجا دونونو دییشمیش اولسادا، کرکوک مانیلری آراسیندا سئچیلیر:
داغلارا قوولا منی
ککلییم، اوولا منی
گئجه‌لر سینن اوسته
گوندوز بوخوولا منی
بعضی خویراتلاردا آیری آیری سؤزلرین دییشمیش اولماسی، اونلارین بیزیم بایاتیلارلا یاخینلیغینا هئچ بیر شبهه اویاتمامالیدیر. بئله فرقلر بو گون آذربایجانین آیری آیری رایونلاریندا اوخونان عینی بایاتیلار آراسیندادا واردیر.
کرکوکلولر دئییرلر:
قارا چادیر خارالدان(“خارال” سؤزونه دیققت ائدین)
بویون سئچدیم مارالدان
نه دردیم وار، نه بالام
سنسن منی سارالدان

قارادی قاشین سونا (بیزده “اؤردک”)
یاشیل دی باشین سونا
چؤللرده تک قونوبسان
هانی یولداشین سونا
بیر حاشیه اولاراق دئییم کی، بورادادا بیزیم واریانت داحا قووه‌تلی و بیتگیندیر:
اوللر جوت گزردین
هانی یولداشین اؤردک؟
بو سطیرلرده گئنیش بیر لؤحه، اوزون بیر مشاهده واردیر. شاعیر همیشه بیر یئرده گؤردویو، اولفتلرینه شاهید اولدوغو سئوگیلیلرین ایندی آنجاق بیرینی گؤرور، هیجان و تلاشلا، همده درین بیر تاسفله “هانی یولداشین” دئیه سوروشور.
بیر مثال‌دا:
قرنفیل اسدس نئیلیم
قراریم کسدی نئلیم
دیلی دوست، قلبی خاین
من بئله دوستو نئیلیم
بیزده بونا بنزر داحا افاده‌لی بایاتی واردیر

(آردی وار …)