فلسفی دوشونجه‌لر- ۳  (کانت؛ آنلاییشلارین ترانسئندانتلیغی حاقّیندا)

کؤچورن: حمید بخشمند

 فیلوسوف «تمیز ذکانین تنقیدی» کتابیندا یازیر کی، تجروبه‌میزده دورلو- دورلو مکان، زمان بیچیمینده گؤرونتولر ایچ- ایچه، یان- یانا، اوست- اوسته دوزولوب. سونرا او، «طبیعت» سؤزونو آلیشمادیغیمیز شکیلده ایشله‌ده‌رک یازیر: طبیعت بیزدن دیشاریدا نسنه‌لر دونیاسی دئییل، تجروبه‌میزین ایچی‌دیر، یعنی قاوراییشیمیزا دوزولموش گؤرونتولر (کانت بونا یونانجا اوْلوشوب بیلینن‌لر آنلامینی وئرن فنومئن‌لر دئییر) دونیاسی‌دیر. تفکّوروموز، آنلاییشلارلا ایشینی گؤرن دوشونوشوموز تجروبه‌میزین ایچینده آختاریشلار آپاریر و بو زامان اوْبیئکتیو دوشونجه‌لر تاپیر. سونرا کانت یئنی‌دن سوْروشور: بس بو اوْبیئکتیولی‌یین، یعنی هامی اوچون دوغرو اولماغین کؤکو نه‌دیر؟ و جاوابی بئله وئریر: مثلاً، هامی اینانیر کی، سبب‌سیز هئچ نه باش وئرمیر، هر شئی نه‌یینسه نتیجه‌سی‌دیر. اگر بیز بو اینامی دونیادان، تجروبه‌میزدن (و یاطبیعتدن) آلسایدیق، گرک بوتون سوْنسوز شئی‌لری یوْخلایایدیق. یعنی نه اوْلوبسا، نه اوْلورسا، نه اوْلاجاق، هامیسی‌نین سبب نتیجه‌سینده باش وئردی‌یینی یوْخلایایدیق. بو ایسه مومکون دئییل، هر شئیی یوْخلاماغا بیر عؤمور، بیر جوت گؤز، قولاق بس ائتمز. دئمه‌لی، تفکّوروموزده تجروبه‌دن قاباق، تجروبه‌دن آسیلی اولمایان بئله بیر قانون وار کی، «سبب‌سیز هئچ نه اولمور».
کانت تفکّورده‌کی آنلاییشلاری و آنلاییشلار اساسیندا دوزلدیلمیش قانونلاری تجروبه‌دن آلما سایمیردی. بئله حساب ائدیردی کی، اونلار تفکّوروموزده ایره‌لیجه‌دن وار و اونا گؤره ده اوْبیئکتیودیر، یعنی هامی اوچون اوْرتاقدیر. آنلاییشلارین، بئله‌جه، تجروبه‌دن قاباق اولماسینا کانت اونلارین ترانسئندانتلیغی دئییردی (بئله‌جه، او، دوُیولاریمیزدان او تایداکی‌لار آنلامینی وئرن «ترانسئندئنت»ی تانری، سوْنسوزلوق و سایره ایله باغلی ایشله‌دیردی. همین آنلامدا «ترانسئندئنت»ین باشقا دئییلیشی اولان «ترانسئندانت»ی ایسه آنلاییشلارا عایید ائدیردی). دئمه‌لی، آنلاییشلارین ترانسئندانتلیغی اونلارین اوْبیئکتیولی‌یی‌نین اساسی‌دیر. بونو بیر آز دا آنلاداق.
بیر چوخ فیلوسوفلار بئله حساب ائدیر کی، بیلینج آنلاییشلاری، قانونلاری اؤزوندن دیشاریداکی طبیعتدن اؤیره‌نیب ییغیر. یعنی انسان ABC1 حادثه‌سینه باخیر، گؤرور کی، اوندا «A» وار. سونرا بو «A»نی ABC2، ABC3، ABC4، ABC5 اوْلایلاریندا دا گؤرور و بئله‌جه عومومیلشدیریر کی، «A» بوتون «BC»لرده (BCnده) وار. باخ، قانونلار دا، آنلاییشلار دا بوتون عومومیلشدیرمه‌لر ده (بوتونجه‌لشدیرمه‌لر ده) بئله قوُرولور. کؤنیقسبئرقلی فیلوسوف ایسه دئییردی: سن ABC1، ABC2، ABC3، ABC4، ABC5ده «A»نی گؤره بیلیرسن، آنجاق اختیارین یوخدور دئیه‌سن کی، بو «A» بوتون سونسوز سایدا اولاجاق. دونیانین اؤزو بونون اوچون سنه هئچ بیر گووَنج (قارانتی) وئرمیر. دئمه‌لی، «بوتون “BC”لرده مطلق A” وار”» قانونون اوْیئکتیولی‌یینی، یعنی هامی طرفیندن دوغرو ساییلماسینی، همیشه دوغرو اولماسینی سن تجروبه‌دن آلا بیلمزسن.
بس اوندا بو اوْبیئکتیولی‌یین اساسی هارادادیر؟
کانت جاواب وئریر: تفکّوروموزون اؤزونده. چونکی تفکّور شوعوروموزون ایچینده اولان تجروبه‌میزین قانون‌وئریجیسی‌دیر. انسان آنلاماق اوچون تفکّورون وئردی‌یی آنلاییشلار شبکه‌سیندن دوغان علاقه‌لرده، ایلیشگی‌لرده طبیعتی آچیر. تفکّور دئییر: «سبب‌ فلان جور اولمالی‌دیر». و انسان تجروبه‌سینده نه‌ده «فلان جور اولماغی» گؤرورسه، اونو سبب کیمی آنلاییر.
باشقا جور ده دئمک اولار. انسانلارین هامیسیندا تفکّورون قورولوشو عینی جوردور. و بو تفکّور دئیَنده کی، بوتون «A»لاردا «A» وار، بو، هامی اوچون، همیشه دوغرو اولور، چونکی هئچ کیمده، آخی، تفکّور سونرا باشقا قورولوشا دوشمور.
دئمه‌لی، آنلاماق، یعنی یالنیز دوُیماقلا یئترلنمه‌مک، هم ده دوُیدوغونو دوشونمک او دئمکدیر کی، سن تفکّوروندن بیر اولان آنلاییشی گؤتوروب، بیر چوخ آیری- آیری گؤرونتولری (فنومئن‌لری) اونا عایید ائدیرسن، اونون ایچینه و یا آلتینا سالیرسان. مثلاً هر بیریسی تکجه اولان پروسس‌لرین هامیسینی بیر اولان «سبب» آنلاییشینا باغلاییب، دوشونجه سؤیله‌ییرسن: «اونلارین هامیسی سبب‌دیر». اونا گؤره ده کانت علاوه ائدیر: حؤکم سورمک، حؤکم یوروتمک باجاریغی تکجه‌نی بوتونجه‌یه (عومومی‌یه، آنلاییشا) تابع ائتدیرمک باجاریغی‌دیر. مثلاً «سوکرات[سقراط] (تکجه) انسان‌دیر (عمومی)».
دوغرودان دا دیقّت ائدک بیزیم «آنلاماق» سؤزونه. آذربایجانجا «آنلاماق» سؤزو «آنماق» سایه‌سینده آنلاماغی نظرده توتور. بس نه‌یی آنیریق؟ عومومینی. تکجه‌نی گؤرنده، اونون عایید اولدوغو عومومینی تکجه‌نین نه‌لی‌یینی تانی‌ییریق. دئمه‌لی، بو تورک سؤزو ده کانتین دئدی‌یینی دئییر. دئییر کی، عومومی یازیلمیش آنلاییشلاریمیز تجروبه‌نین بیزه وئردی‌یی تکجه‌لردن اؤنجه ترانسئندئنتال اولاراق بیلینجیمیزده وار. تجروبه‌نی آنلایاندا بیز تجروبه‌دن اؤنجه (آپریور a prior) اولان آنلاییشلاری آنیریق.
کانتین ائستئتیکا حاقّیندا صؤحبت‌لرینی، باخ، بورادان باشلاییب، آچماق اولار.

افکار فلسفی- ۳
کانت؛ در باره‌ی استعلایی بودن مفهوم‌ها

ترجمه: حمید بخشمند
(متن ترجمه فارسی)

کانت در کتاب «نقد عقل محض» می‌نویسد که پدیده‌هایی که تجربه‌ی ما را تشکیل می‌دهند در اشکال متنوعی از مکان و زمان به‌صورت تودرتو، افقی و عمودی چیده شده‌اند. وی سپس با استعمال نامتعارف واژه‌ی «طبیعت» می‌نویسد: طبیعت، دنیای اشیای بیرون از ما نیست، محتویات تجربه‌ی ماست، یعنی دنیای پدیده‌های چیده شده در قوّه‌ی فاهمه‌ی ماست (کانت این پدیده‌ها را به‌مثابه معلومات تکوین یافته به لفظ یونانی فنومن [پدیدار] می‌نامد). تفکر ما از طریق تعامل با مفهوم‌ها به کاوش در میان تجربه‌ی ما پرداخته و به اندیشه‌های عینی (ابژکتیو) دست می‌یابد. سپس کانت می‌پرسد: ریشه‌ی این عینیت، که [محتوای آن] بطور یکسان برای همگان واقعی می‌نماید، در چیست؟ و خود پاسخ می‌دهد: مثلاً، همه‌ی مردم بر این باورند که هیچ رخدادی بی‌علّت نیست و هر چیزی معلول علّتی است. اگر ما این باور را از جهان خارج، از تجربه (و یا از طبیعت) اخذ کرده بودیم، در آن‌صورت لازم می‌آمد که ما شمارِ بی‌پایانی از‌ اشیا را بیازماییم. یعنی آنچه تا کنون بوده، آنچه در حال حاضر هست و آنچه در آینده خواهد بود، همه‌ را از نقطه نظر علت و معلولی بیازماییم. این کار ممکن نیست. برای آزمودن همه‌ی اشیا یک عمر، آن‌هم با یک جفت چشم و گوش کافی نیست. بنابراین، در تفکر ما پیش از تجربه و مستقل از تجربه، قانونی هست که می‌گوید «هیچ چیز بی‌علت نیست».
کانت مفاهیم موجود در تفکر و قوانینی که بر اساس این مفاهیم ساخته می‌شوند را مکتسب از تجربه نمی‌دانست. او می‌اندیشید که این [مفاهیم] از پیش، در تفکر ما وجود دارند و به همین خاطر هم عینی هستند. یعنی برای همگان مشترک‌اند. کانت به این ترتیب، پیشینی بودن مفاهیم را امر استعلایی می‌نامید (او امر «استعلایی» (ترانسندنت) به معنی فراحسی را در مورد خدا، جاودانگی و غیره هم بکار می‌برد. او کلمه‌ی دیگری به‌همین معنا مشتق از «استعلا» یعنی «متعال» یا ترانسندانت را هم به مفاهیم تسرّی می‌داد). با این حساب استعلایی بودن مفهوم‌ها بنیاد عینیت آن‌ها محسوب می‌شود. بگذارید این را کمی بیشتر بشکافیم.
بسیاری از فیلسوفان چنین می‌اندیشند که ذهن، مفاهیم و قوانین را با گردآوری از طبیعتِ بیرون می‌آموزد. به این معنا که انسان با امعان نظر در رویداد ABC1، «A» را در آن مشاهده می‌کند. سپس همین «A» را در رویدادهای ABC2، ABC3، ABC4، ABC5 نیز می‌بیند و به این تعمیم می‌رسد که «A» در تمام «BC»ها (در BCnها) مشترک است. به این ترتیب، قوانین، مفاهیم و کلیه‌ی تعمیم‌ها (کلیت‌بخشی‌ها) این‌گونه ساخته می‌شوند. اما فیلسوف کونیگسبرگی می‌گفت: شما با دیدن «A» در ABC1، ABC2، ABC3، ABC4، ABC5 نمی‌توانید بگویید که این «A» به‌همین روال تا بی‌نهایت ادامه خواهد داشت. خود طبیعت در این خصوص هیچ اطمینان و تضمینی به شما نمی‌دهد. بنابراین، عینیّت قانون «در تمام BCها A به‌صورت مطلق وجود دارد»، یعنی تصدیق همیشگی آن توسط عموم مردم را نمی‌توان از تجربه اخذ کرد.
اما اگر چنین است، اساس این عینیت را در کجا باید جست؟
کانت می‌گوید: در خود تفکر. زیرا که تفکر قانون‌بخش تجربه‌ی موجود در خرد ماست.. انسان برای درک و فهمِ[چیزی]، در ارتباطات و تأثیر و تأثرات منتج از شبکه‌ی مفاهیمی که به میانجی تفکر به‌دست آورده، از طبیعت رمزگشایی می‌کند. تفکر می‌گوید: «علت[رخداد] باید فلان طور بوده باشد». و انسان در تجربه‌ی خود یا هر چیز دیگری وقتی «فلان طور بودن» را می‌بیند، آن را به‌عنوان علت تلقی می‌کند.
می‌شود این را طور دیگری هم بیان کرد. ساختار تفکر در همه‌ی انسان‌ها یکی است. و زمانی که همین تفکر می‌گوید در کلیه‌ی «A»ها «A» وجود دارد، این امر برای همگان صادق جلوه می‌کند، چرا که ساختار تفکر هیچ کسی تغییر نمی‌کند.
بنابراین ادراک، یعنی به صرف احساس بسنده نکردن، و احساس خود را فهم کردن، به این معنی است که شما مفهومی از مفاهیم تفکرتان را انتخاب کرده، آن را با بسیاری از پدیدارها (فنومن‌ها)ی دیگر پیوند می‌دهید، در درون یا زیر آن مفهوم قرار می‌دهید. برای مثال، شما همه‌ی فرآیند‌های منفرد را به مفهومی به‌نام «علت» مرتبط ساخته و حکم صادر می‌کنید که: «همه‌ی آن‌ها علّت‌اند». از این‌روست که کانت می‌افزاید: قوّه‌ی حکم استعدادی است دایر بر جزء را تابع کل (تابع عمومی، تابع مفهوم) کردن. مثلاً «سقراط (بمثابه فرد) انسان (بمثابه جمع) است».
حال نظری بیفکنیم به واژه‌ی آنلاماق (فهم کردن) در زبان خودمان. این کلمه در زبان آذربایجانی، فهم کردن را در سایه آنماق (به‌یاد آوردن) در نظر می‌گیرد. ما چه چیزی را به‌یاد می‌آوریم؟ کل را. با دیدن فرد، کل همجنس با آن، چیستی فرد را می‌شناسیم. به این ترتیب، این کلمه‌ی ترکی نیز همان گفته‌ی کانت را بازگو می‌کند. و یادآور می شود که مفاهیم مکتوب کلیِ ما پیش از داده‌های منفرد مکتسب از تجربه به‌صورت ترانسندنتال [پیشاتجربی، فراتجربی] در ذهن ما وجود دارند. ما با درک و فهم تجربه مفاهیم پیشاتجربی (آپریوری a priori) را به‌خاطر می‌آوریم.
گفته‌های کانت در باره‌ی زیبایی شناسی را درست از همین نقطه می‌شود بسط داد.
منبع:
فلسفه تاریخینده فلسفه، نیازی مهدی – دل‌آرا مهدی