کریم مشروطه‌چی(سؤنمز) شعریمیزین ذیروه‌سینده
محمدرضا باغبان کریمی
یاشاییشی
کریم مشروطه‌چی (سؤنمز) تخلصی ایله بوگونکو آذربایجان شعرینین ذیروه‌سینده دایانان مؤحتشم شاعیرلریمیزین بیریسی‌دیر کی ۱۳۰۷ینجی ایلده تبریزده آنادان اولوب، زمانه‌میزین ائنیش- یوققوشلو آخیمینی دالدا قویوب، توفانلاری باشدان کئچیریبدیر. شاه رژیمی‌نین استبدادیندان قاچا بیلمه‌ییب. دوستاقلارا، سورگونلره ده معروض قالیبدیر. آنجاق بیر آن دا سوسماییب، خالقیمیز اوغروندا دایانمادان چالیشیبدیر.
کریم مشروطه‌چی ابتدائی تحصیلینی تبریزده بیتیریب، ایکینجی دونیا ساواشی باشلاناراق، عاییله سینه یاردیم ائتمه نظریله درسی بوراخیب و جوراب –تریکو کرخاناسیندا ایشله‌مه‌یی سئچیر؛ آنجاق بیر آن دا یازیب –پوزمادان ال اوزمه‌ییب ساواد قازانماق اوچون ده چالیشیر. ۱۳۲۸ ایلینده عسگرلییه گئدیر. زمانین گلیشی ایله، گنج کریم ده سیاست ایشینه قاریشمامیش اولماییر. آنجاق اؤز دئدیگینه گؤره، محمد بی ریانین بیر گون شعر دیکله‌مه‌سی و وطن اوغروندا هیجانلی بیر شعر، گنج کریمی ده شاعر اولماغا سوق ائدیر. یاواش –یاواش شعر قورجاناقلاری اونون اوره‌یینده ده شعله چکیر و بیر گون اؤزونو گؤستریر.
۱۳۳۲ینجی ایلده گنجلر و اؤیره‌نجی‌لر فستیوالی مناسیبتی ایله رومانیایا سفر ائدیر، اما سفری سونا چاتمامیش، یولدا ایکن محمد مصدقه قارشی کودتا، گنج و احساسلی شاعری تاثیرلندیریر.
شاعر، ایشله مکله برابر دیپلومونو آلیر و بیر شرکتده محاسب کیمی چالیشیر. بیر آز کئچمه‌دن بانک ایشینه قاریشیر و استخدام اولور. اوخوماقدان دایانمایان کریم، حقوق فاکولته سینی ده بیتیریر و بانک وظیفه‌لری داها دا آغیرلانیر و نهایت اینگلیسه گؤنده‌ریلیر. اورادا شاعریمیز بانکدارلیق درجه‌لرینی سونا چاتدیریب، بانکین مدیر عامل معاونی کیمی مهم بیر مقاما چاتیر.
سؤنمز ۱۳۳۹ ایلینده ائوله‌نیر. ۱۳۵۹ دا تهرانا گلیر. یاشینین چوخلوغونا باخمایاراق، بیر آن چالیشمادان دایانمامیش و بونون یانیندا گرگین بیر ادبی فعالیتی ده ایره‌لی سورموشدور. سؤنمز همان ۱۳۲۴ ایللرینده شعره ماراق بسله‌میش و شعر سؤیله‌مه‌یه اوز گتیرمیشدیر. آنجاق اؤزو دئمیشکن، شعر ساحه سینده جدی فعالیتی ۱۳۵۱ ده داوام ائتدیرمیش و انقلابدان اؤنجه “آغیر ایللر” اثرینی یازمیشدیر.
سؤنمزین بارلی ادبی فعالیتی وارلیق درگیسیله داها گوجله‌نیر و گونو –گوندن داها ده‌یرلی شعرلر اؤز خالقینا هدیه وئریر. بوگون سؤنمزین شعرلری چاغداش آذربایجان شعریمیزین زیروه ده دایانان ان گؤزه‌ل اؤرنکلریندن ساییلیر. اونون سلیس و اوبرازلی شعر دیلی، چاغداش آنا دیلیمیزین ان گؤزه ل و احساسلس نمونه‌لریندن ساییلیر.
اثرلری
شاه دؤورونده «آغیر ایللر» شعر دفترینی یازان شاعیر، انقلابدان سونرا، «آمان داغلار»، «شئح مونجوغو»، «عیسانین سون شامی» «بو یاشدا» شعر اثرلرینی خالقینا اتحاف ائتمیش، نثر ساحه‌سینده ده بؤیوک باجاریلیقا «حسرت چلنگی» و «ایملامیز حاققیندا» اثرلری یاراتمیشدیر. بونلارلا برابر «حیدر بابایا سلام» ین فارسیجایا شاعیرانه ترجمه سی، شاعیریمیزین شعریت کارنامه‌سینی داها زنگین لشدیریر. ایللربویو- وارلیق درگی سینین اکثر نومره‌لرینده ده‌یرلی مقاله‌لریله چیخیش ائدیر.
سؤنمزین شعرلری شاهین بوغونتولو زامانیندان بوگونه قدهر دیللر ازبری اولوب و چوخلو شعرلری بوگون موسیقی‌میزده سسله نیر. اونون درین توپلومسال گؤروشلری، نجیب شاعیرانه دویغولاری، اینسان سئوه رلیک فیکیرلری هر اوخوجونو جلب ائدیر و شاعیریمیزی اوره‌کلرده یا شادیر. شاعیرین ایلهام قایناغی، گرچک حیاتدان گؤروب- گؤتوردویو تجربه‌لر، تاثیرلندیگی حادثه‌لر و یاشانتی‌لار اولموشدور. شعرلرینده یاشایان دوشونجه‌لرین مایاسی گرچک حیات اولموشدور.
سؤنمز شاعیریمیز، بوتون بارلی –گؤزه‌ل عؤمرونو خالقینا ادبی اثرلر یاراتماقلا کئچیرمیش و بو ده‌یرلی ۵۰ ایل عرضیده نئچه –نئچه اثرلری تؤحفه وئرمیشدیر. بونلاردان بئله آد آپارماق اولار :
- آغیر ایللر
- «حیدربابایا سلام» ین فارسجا ترجمه سی[۱]
- عیسانین سون شامی
- قارانقوش یازی گؤزلر[۲]
- شئح مونجوغو
- آمان داغلار،
- املامیز حفینده[۳]
- حسرتین چلنگی[۴]
اثرلرین آراشدیرماسی
سؤنمزین ده‌یرلی اثرلری واردیر. اونون آخیجی، سلیس و اوبرازلی دیلی، چاغداش شعریمیزین گؤزه ل نمونه‌لریندن ساییلیر. ایندی ایسه لازیم گلیر اونون تک –تک اثرلرینه قیسسا بیر نظر سالاراق، اثرلرینی گؤزدن کئچیره ک.
آغیر ایللر
شاعیرین ایلک اثری اولان «آغیر ایللر» ۱۳۵۶ینجی ایلینده یارانیب قورتاریر. بو اثر، «حیدربابایا سلام» سایاغیندا و فورماسیندا اولاراق ۱۷۴ بنددن عبارتدیر. بو اثرین محتواسی میللی دویغولارلا دولودور و خالقیمیزین باشیندان کئچیردیگی اولایلار بوردا دیله گلیر و شاعیرین شعره اوز گتیردیگی نه‌دن‌لر ده سؤیله‌نیلیر.
اوگوندن کی دیلم «لهجه» ساییلدی
یاتمیش طبیعیم بیر دیسکینیب آییلدی
بو آییقلیق اؤلکه‌میزه یاییلدی
دامارلاردا غیرت قانی قاینادی
پاسلی قلم الیمیزده اوینادی[۵]
آنجاق شاعیر ۱۳۳۳ ایلینده بیر فارسیجا ماهنیدان ایلهام آلاراق آشاغیداکی شعری یازمیشدیرکی او آغیر ایللرده داغچیلارین دیللرینده اوخونوردو:
آچیل سحر
اویان گونش
آچیل بو سون نفسده
بو قارانلیق قفسده
سن ایله من تاپیم یئنی حیات
ایشیقلارین ساچیلسین
چیچکلریم آچیلسین
بو ائللره باغیشلاسین نجات….[۶]
سؤنمزین نئچه شعری اوستاد علی سلیمی‌نین و حسن دمیرچی‌نین آهنگ‌لری ایله بسته‌لنمیشدیر.
عیسانین سون شامی
شاعیرین انقلابدان سونرا ایلک اثری «عیسانین سون شامی»دیر. بو اثر چاغداش شعریمیزده بیر ده‌یرلی حادیثه‌دیر چونکی بیر منظومه اولاراق درین معنالی سؤزلری دئمک ایسته‌ییر. شاعیر اوز گؤردویوندن دانیشار. بیرگون میانادا بیر چاخیر ایچه‌نی شاللاق وورورلار. چاخیر ایچه‌نین با لاجا اوغلو آتاسی‌نین شاللاق وورولماسینی گؤرور. تاثرله‌نیر. آنجاق شاعیر بو اولایدان ایلهام آلاراق عیسانین سون شامی داستانینی قلمه آلیر. بئله یازیرکی لئوناردو داوینچی مشهور ایتالیا هئیکل تراشی «عیسانین سون شامی» تابلوسونا چکمه یه باشلاییر. آنجاق اونا مودئل لازیمدیر. ایلک اؤنجه ائله بیر آدام لازیمدیر گؤزه‌ل، تمیز، نجیب و پاک بیر اینسان اولاراق عیسا اوچون مودئل اولماغا لاییق اولا. داوینچی گزیر- دولانیر- بیر گنج و گؤزه ل اوغلانا راست گلیرکی گؤزه للیکده، متانتده، و وقار و نجابت سمبلی کیمی اولابیلر، صداقت، صمیمیت و پاک‌لیق اوز- گؤزوندن تؤکولور. صنعتکار اونلونلا دانیشیر و مودئل اولماغا راضی لاشیر. تابلونون بیر بؤلومو قورتاریر. صنعتکار۱۲ نفر تابلودا اولان شخصیت‌لر اوچون مودئل تاپیر تابلوسونو یارادیر، آنجاق یهودا اوچون بیر مودئل تاپمالی‌دیر. بونا ائله بیر آدام لازیمدیرکی خیانت، خبیث‌لیق، جنایت اوز، گؤزوندون تؤکوله. فتنه، فساد، هر جوره پیس عمل‌لرین سیمبولو اولابیله. گزیر- دولانیر، بئله بیر آدام تاپا بیلمه ییر.
آیلار- ایللر کئچیر، آنجاق مودئل تاپا بیلمه‌ییر. داها، داوینچی بو تابلودان واز کئچیر و تابلونو قورتارمامیش بوشلاییر. ایللر کئچر، آیلار اؤتور، ۲۰ ایلدن سونرا، داوینچی داها ایسته ییر بو تابلونو قورتاریب، قیراغا قویسون، یئنه باشدان بیر مودئل اولماق اوچون بیر آدام دالیجا گزیر. گونلر بونا وقت صرف ائده رک، بیرگون بیر آدام تاپیر کی اوغرولوق، جنایت و مختلف فسادلارا متهم اولموش، اؤزونده چیرکین، کثیف اولاراق اوز- گؤزوندن خیانت و خباثت یاغیر. بوندان یاخشی مودئل یهودا اوچون تاپا بیلمزدی. یاخینا گئدیب، هر بلایا دؤزور و اونو راضیلاشدیریر. بو آدام گلیب داوینچی کارگاهیندا مودئل اولور. داوینچی تابلوسونا چکیر –قورتاریر. سونوندا بیر پول مودئلین اووجونا قویوپ یولا سالماق ایسته‌ییر، بو آدم دایانیر، تابلویا باخیر و صنعتکاردان سوروشور: یادینیزدادیرمی بیرگون بو آداما –عیسانی گؤستره‌رک- موئدل اولدوم؟
داوینچی یئریندن شاشیر: نئجه اولابیلر بیر نفر عیسانین پاکلیغی، معصوملوغو و گؤزه‌للیینه سیمبول اولان بیر کیشی، بوگون- اییرمی ایلدن سونرا- یهودانین خیانت و پیسلیک سیمبولو اولا؟ مودئلین الیندن یاپیشیب اورتورماغا چاغیریر. او کیشی ده اگله شیب باشیندان نه کئچردیگینی سؤیله‌ییر و صنعتکار دوشونورکی دوغرودان دوغروسونا بیر جامعه و بیر توپلوم باجارا بیلر عیسادان بیر یهودا یارادا: اییرمی ایلده عیسانین باشینا گتیره‌ن بلالار، اونو یهودایا چئویرمیش!
شاعیر، بورادا جامعه‌میزه اوز چئویریب، عیسالاریمیز پاک و نجیب ساخلاماق اوچون جامعه‌میز اصلاح ائتمه‌یی ایسته‌ییر و بیر کیشینی چاخیر ایچمک اوچون شاللاقلاماسینی، ائله عیسانی یهودایا چئویرمه پروسئسینده بیلیر. شاعیر بورادا بئله بیر داستانی یاراتماقلا اؤز اجتماعی پیامینی وئریر.[۷] چاغداش ادبیاتیمیزدا بئله منظومه‌لر چوخلو ده‌یر و اؤنمه مالیک‌دیلر. شاعیرین بورادا دیلی‌ده چاغداش و دوشونمه‌لی‌دیر.
عیسانین سون شامی شعرلرینه باخیشیمیزدا، اونون بیر مقدمه و ۸ پرده ده و بیر سون مؤخره‌یه راستلاشیریق. داستان باشدان –باشا درین تجروبه‌لرین و شاعر روحونون چیلغین دؤیونتولریندن علاوه، اجتماعی بیر باخیشین دا نتیجه‌سی‌دیر. آنجاق دونیا گؤرموش ، عینی حالدا یوموشاق خویلو بیر آغ ساققال کیمی نصیحتلرینی دئمکدن چکینمه‌ییر. باخین :
بیلمم نه دن بو سرت انسان
ال گؤتورمور منم‌لیکدن،
بو ابدی دولانیشدا
انسیتی گؤره –گؤره،
اویغونلوغو بیله –بیله.
شاعر دقیق صورتده دونیادا نه کئچدیگینی بیلیر؛ اما وطنینده هله ده شاللاق و قامچی‌نین انسانلار؟! تربیه سینده اثری اولدوغونا اینماییر، بلکه انسانی حیوانلا عوضی گؤره‌نلرین پوچ بئیینلرینده بئله بدبینلیک اولا بیله‌جه‌یینی دوشونور. اونا گؤره ده بئله شاللاق وورما صحنه‌لرینی گؤردوکده آجیییر، کؤوره‌لیر، دیله گلیر، ساکت اوتورا بیلمه‌ییر:
بوگون، دونیا ملت‌لری،
تربیت‌له، محبت‌له،
ان ییرتیجی حیوانلارین خاصیتین ده‌ییشدیریر،
انسانلارلا قونوشدورور،
سن هله ده اؤیونورسن
انسانلاری تاپداماقلا؟!
انسانلارا وعد ائتدیگین کرامتی اونودارکن
بیر انسانی، حیوان کیمی،
مین بیر آییق گؤز اؤنونده
آبیرسیزجا شاللاقلاماق دیانت می؟
بیر ملتی،
بوتون باشقا ملت‌لره
وحشی کیمی تانیتدیرماق،
او مهربان، باغیشلایان،
عیب‌لرین اوستون اؤرتن،
بؤیوک تانری گؤنده‌ردیگی شریعت می؟
شاعر درین بیر درد و دوشونجه ایله شعرینه داوام ائدیر و سؤزونو بو دوشونمزلره دوشوندورمک اوچون بیر ناغیل سؤیله ییر. حضرت عیسادان آلدیغی بیر الهاملی ناغیلی. شاعر داستانی بئله باشلاییر:
بیری وارمیش، بیری یوخموش،
بئش یوز سنه بوندان اول،
ایتالیادا بیر قدرتلی،
بؤیوک رسام یاشاییرمیش،
اونون آدی “لئوناردو داوینچی” ایمیش….
یوخاریدا سؤیله دیگیمیز کیمی داستانی باشا چاتدیریر، بو اومید ایله کی باشا دوشن‌لر ده اولسون. آنجاق شاعر اثری نین سون بؤلومونده یئنه اوخوجولارینا موراجیعت ائدیر و سؤزونو بئله تماملاییر:
قوی بیلسین کی،
قارانلیغی قورو –قورو تاپدالاماق
جهالت‌دیر.
قارانلیقلا ووروشماقچون،
گره ک الده
بیر ایشیقلی‌چیراغ اولسون.
چیراغ یانسا،
قارانلیقلار،
اؤز –اؤزونه قویوب قاچار،
یول –یولاجاق ایشیقلانار،
یول ایسنرسه یاخین اولسون،
ایسترسه ده اوزاق اولسون.
دستانیمی اوخویانلار!
ناغیلیمی دینله‌ین‌لر!
هر کیمسینیز،
سیزی گؤروم ،
داماغیز چاغ، اوزونوز آغ،
وجدانینیز اویاق اولسون![۸]
بورادا بیر سؤزو ده ایضاح ائتمه‌لی‌یم. ایلک دفعه بو اثر تبریزده ۱۳۵۸ینجی ایلده چاپ اولدو و ایکینجه دفعه ۱۳۸۰ینجی ایلده تهراندا. آنجاق ۱۳۷۸ ینجی ایلده شاعرین نظریندن بیر دؤنه ده کئچمیشدیر و بو داها گؤزه للیک ده کیتابا آرتیریلمیشدیر: او دا اثرین ایکی الیفبادا –عربجه و لاتینجا اولدوغودور.
- شئح مونجوغو
بو اثر ایلک دؤنه تبریزده و ۱۳۷۴ینجی ایلده نشر اولدو. سونرا ۱۳۸۱ینجی ایلده آمان داغلار اثریله بیرلیکده تهراندا یاییلدی. شئح مونجوغو دؤرد بؤلومدن عبارت بیر اثردیر. بونلار عبارتدیر:
اوخودوم جناس ایندی
یانماسام اریمه‌رم
اریمه سم یانمارام
شئح مونجوغو
ایلک بؤلومده، بیز بیر چوخلو قیسسا شعرلرله اوز –اوزه گلیریک کی اونلاردا شاعر درین معنالارلا برابر شعریمیزین اینجه صنعتلریندن اولان “جناس” هنریندن یارارلانیر. ایکی بند شعر ایله داوام ائدیریک:
دیلیم –دیلیم دوغرا قیزیل آلمانی،
وئر هر گلن یئسین اوندان بیر دیلیم.
اوچ کلمه دیر وارلیغیمی بیلدیرن :
بیر وطنیم
بیر منلیگیم،
بیر دیلیم![۹]
بورادا معنا گؤزه للیگی اوخوجونو حیران ائتدیگی ایله یاناشی، شاعرین دیلیمیزین گوجوندن باجاریقلا یارارلانماسینی دا گؤروروک. ایندی ارک حاققیندا بیر شعر:
مغرور دایان، آلنین آچیق، اوزون آغ،
تک آللاها اییل ارکیم، آی ارکیم!
اوندان باشقا سن بیر کسه اییلمه
قارشیندا گؤر اییلر کیم، آی ارکیم![۱۰]
کیتابین ایکینجی و اوچونجو بؤلومونده یازیلان شعرلر هم بایاتی فورماسیندادیر و هم جناس صنعتیندن استفاده اولونموشدور و شعرلرین گؤره‌للیگینه ده هئچ بیر سؤز یوخ هر اوخوجو لذت آپاریب، کیتابی یئره قویا بیلمه‌ییر. اثرین دؤردونجو بؤلومو اولان شئح مونجوغو، هم مضمون و هم فورما جهتیندن فرقلی‌دیر. بورا مختلف موضوعلار و مختلف شعرلرله اوز –اوزه گلیریک، حتی غزل و قوشما دا بورادا واردیر. آنجاق مونجوق دئدیکده، بیز مورواریلارلا توش گلیریک.
آمان داغلار
شاعیرین بو اثری، ایلک دفعه ۱۳۶۴ینجی ایلده و سونرا شئح مونجوغو ایله بیرلیکده ۱۳۸۱ینجی ایلده یاییملانیر. بورادا نئچه –نئچه غزل، قوشما ایله برایر بیر سربست شعرله ده روبرو گلیریک و همین سربست شعر، کیتابین عنوانی سئچیلمیشدیر.
شئح مونجوغو و آمان داغلار
سؤنمزین اینقیلابدان سونرا ایکی اثری «شئح مونجوقو»[۱۱] و «آمان داغلار»[۱۲] چاپ اولدو و سونرا بو ایکی اثر بیر کیتابدا چاپ اولدو[۱۳]. بورادا یازیلان شعرلر شاعیرین شعریت گوجونو سیناماق اوچون بیر مئیدان اولموش و سؤنمز شاعیرلیک گوجونو بورادا سینامیشدیر. بایاتی سایاغیندا- ۷ هیجالی- یازدیغی شعرلری مونجوق آدلایاراق چوخلو مونجوقلار، دؤردلوک‌لر و روباعی‌لر یارادیر. بیر نئچه شعرده بو قایدادان قیراقدا اولاراق واردیر، اؤرنک اوچون بوشعری:
قویون دئییم نیه منصوری چکدیلر داره
او، حقی بیر اوجا یئردن آراماق ایستردی
گؤروب یاتاقدا یاراشماز قووشسا دلداره
اولو مقامینا یارین، یاراقا ایستردی
شماتت ائیله مه سینلر، نه اونا، نه یاره
دارین دیبینده ده زولفون داراماق ایستردی.
آغ اوزله قارشیلاری داری اول ساچی قاره
قارا اوره کلری بلکه قاراماق ایستردی.[۱۴]
سؤنمزین بیرسیرا شعرلری او قدهر اوره‌یه یاتان و گؤزه ل دویغولارلا دولقوندور کی خالقین دیلینده ازبرله‌نیب و ماهنی کیمی اوخونور، او جملهدن «سنسیزله‌میشم«شعرینی آد آپارماق اولار:
بیر گؤیر چین کیمی دنسیزله‌میشم
بولبولم یازدا چمنسیزله‌میشم
اسکی دن شانلی شرفلی ائل ایدیم
ظالیمه قارشی آمانسیز سئل ایدیم
ذیروه سی چنلی دومانلی بئل ایدیم
ایندی مدّتدی کی چنسیزله میشم.
منده اردملی ارنلر یاشامیش
ستارا، بابکه تنلر یاشامیش
او قدهر ائلجه بیلن‌لر یاشامیش
ایندی من ارسیز، ارنسیزله میشم.
حیرته دالدیرار انسانی، دئسم
دردیمین یوخ آدی، عنوانی دئسم
باشقا بیر سؤزله بو معنانی دئسم
اؤز دیاریمدا وطنسیزله میشم.
درد منی یاندیریر اما اودو یوخ
اودور، آغزیمدا حیاتین دادی یوخ
دئمیرم دردلر ایچینده آدی یوخ
دئییرم: من بئله منسیزله‌میشم.
ای منیم منلیگیم امدادیما یئت
بیرجه گل، منله قووش، دادیما ئیت!
منی باس باغرینا فریادیما یئت
بیلمیسن کی نئجه سنسیزله‌میشم.[۱۵]
سؤنمزین دیلی چوخ آخیجی، روان، شعرلری آخساقسیز، مؤحکم‌دیر، محتوا جهتیندن ده شاعیر درین دوشونجه‌سیندن، میللی باخیشیندان و اجتماعی گؤروشوندن آسیلی اولاراق، یوخاری سویه‌ده‌دیر؛ بلکه ده چاغداش شعریمیزین ذیروه‌سینده دایانان اثرلردن‌دیر. شاعیرین اوجا همتی، و وقاری و سارسیلماز اوره‌یینی شعرلریندن اؤیره‌نه بیلیریک:
یارانیشیم بوراخیلسا اؤزومه
آی اولمارام، او، گونشدن پای ایستر
گونش اولارام، ائل قیزیشار کؤزومه
ایشیغیندان اولدوز ایستر، آی ایستر…
سؤنمز، شاعیرین نئجه اولدوغونو «آمان داغلار» اثرینده مقدمه یئرینه یازدیغی «شاعیر دئدیگین…» شعریندن آلماق اولور. او، شاعیر حاققیندا بونا اینانیر:
شاعیر دئدیگین آخماسا آل قان اوره‌گیندن
بیر گول دره بیلمز او، گولوستان اوره‌گیندن
قان اولماسا کؤنلو گئجه‌لر قانلی شفق تک
البته آچیلماز سحری دان اوره‌گیندن…
و نهایت شاعیرین پیامی اینسان سئوه‌رلیک دیر و بئله فریاد چکیر:
اینسانی دا بیر سئو! اگر آللاهی سئوره سن
آللاه یولو، والله کئچر اینسان اوره‌گیندن.
سؤنمز ائله بیر شاعیر دیرکی اطرافیندا گئنیش بیر باخیشلا باخیر، داریسقال بیر یولدان کئچمک ایسته میر، دونیاسی بؤیوک، مئیدانی آچیق و فیکری درین بیر انسان دیر. اؤزونو بئله بیر دونیا ایله باریشدیر میشدیر. الیندن گله‌نی‌ده اسیر گه‌مه میش، اویاخشی شعر دئمکله برابر، یاخشی خط یازیر، رساملیق ائدیر. بوتون ساحه‌لرده صاحیب نظر دیر. املاء حاققیندا نظر صاحیبی دیر و بو زمینه‌ده «املامیز حاققیندا» اثرینی ده یازمیشدیر. هر حالدا بیز اونونلا موافق اولماساق دا، سؤنمز بیر چرچیوا یا باغلی و صاحیب نظر دیر. کیتابلاری‌نین سون چاپلاریندا اؤز نظرلرینی اعمال ائتمیشدیر.
حسرت چلنگی
سؤنمز نثریمیزله ده ادبیاتیمزا یاردیملیق ائتمیش و گؤزه‌ل قلمی ایله نثریمیزدن زامانلا آددیملاماغینا یاردیمچی اولموشدور. اونون «حسرت چلنگی» اثری سفرنامه‌سی اولاراق ده‌یرلی نثر اثرلریمیزدن بیری ساییلیر. شاعیر ۱۹۶۶ جی ایلده باکییا چاغیریلیر و اون گونلوک بیر سفره چیخیر.[۱۶] سؤنمز بو سفردن آلدیغی ائتکی‌لری قلمه آلیب و گؤروشدویو عالیم‌لر، شاعیر‌لر و و صنعتکارلارین تانیتدیرماغیندا آخیجی قلم ایله معلومات وئریر[۱۷]. بو ده‌یرلی کیتابدا نثر و معلوماتدان علاوه چوخلو شعرلرله- شاعیرین اؤز شعرلری و گؤروشدیو شاعرلرین شعرلریله اوز- اوزه گلیریک.
دوغروسونو دئمک ایسته‌سک بونو آرتیرمالییام کی سؤنمز جنابلاری تکجه شعرده یوخ، بلکه نثرده ده بوگونکو دیلیمیزین ان گؤزه‌ل یارادیجیلاریندان ساییلیر. اونون گؤزه‌ل، آخیجی، سلیس و اوبرازلی دیلی هر اوخوجونو اؤزونه چکیر. اونون قلمی‌نین چکیمی ایله تانیش اولماق اوچون بیر نئچه جومله‌نی بیرگه اوخویالیم :
“بوگون دونیانین ان بؤیوک سیاسی –اجتماعی قدرتلریندن بیریسی سووئتلر بیرلیگی‌دیر. او، اؤزونو بوتون یئر اوزونده بیرینجی سوسیالیست قورولوشو، سوسیالیست دولتی آدلاندیریر، و اؤز دونیا گؤرومو اعتباریله، بوتون دونیا زحمتکشلرینین قارشیسیندا مسئول تانینیر و دونیادا گئدن مترقی نهضتلره یاردیم ائتمک ادعاسیندادیر. بعضا ده یاردیم ائتمکدن قیزیرقانمیر. بئله بیر بؤیوک ادعا صاحبی، معین ایدئولوژی‌یه سؤیکه‌نن بیر قورولوش، نه قدهر آییق، نه قده ر عدالتلی، و نه قدهر اؤز سؤزونون اوستونده دوران بیر قدرت اولمالی‌دیر!”[۱۸]
گؤروندویو کیمی، بوگون سووئتلر اؤلکه سی داغیلیبسا دا سؤنمزین سؤزونه هئچ بیر ایراد توتماق اولماز!؟ چونکی، او بیر دوشونجه‌لی، درین باخیشلی و دوزگون گؤره‌ن بیر انسان و بیر شاعیردیر.
بو ۴۰۰ صحیفه یه یاخین بیر کیتاب، تکجه نثر اثری یوخ، بلکه ده گؤزه‌ل مشاعره‌لر کیتابی دیر. شاعرلرین ان گؤزه‌ل شعرلری بورادا توپلانمیش و شاعرلر جرگه‌سیندن چوخ ماراقلی و اینجه دویغولاری، هابئله هنر اینجی‌لریله دولو شعرلرین اوخوجوسو اولوروق. سؤنمز بو ده‌یرلی سفرینده آذربایجان چاغداش ادبیاتی‌نین ان بؤیوک شاعرلریله ، عالیملریله و ادیبلریله گؤروشور. او، نبی خزری، عباس زمانف، زلیمخان یعقوب، صابر رستمخانلی، ناظم رضوان، مروارید دلبازی، حکیمه بلوری، بالاش آذراوغلو، نریمان حسن زاده، و باشقالاریلا گؤروشور، تکجه گؤروشمک یوخ، شعیرلشیر. اونلارا شعر قوشور و شعرلر ده جاواب آلیر! بو شعرلردیر کی کیتابی داها جانلاندیریر و داها اوخوجونو دالیجا چکیر.
باشقا مقاله‌لری
سؤنمز بیر محقق کیمی ده چالیشیب، وارلیق درگی‌سی‌نین مختلیف ساییلاریندان درین مضمونلو مقاله‌لرله چیخیش ائده‌رک؛ گؤزه‌ل دیل ایله نثریمیز ساحه‌سینده چالیشیبدیر. سؤنمزین حیدربابا حاققیندا دانیشیغی بیر مستقل کیتاب[۱۹] کیمی یاییلیب و خالقیمیزین آلقیشینی دا قازانیبدیر. سؤنمز بو دانیشیقدا، درین معلوماتینی ترجومه حاققیندا دوشونجه سینی و ائلیمیز حاققیندا دویغوسونو آیدینجاسینا گؤسترمیشدیر.
املامیز حقینده
سؤنمز «ایملامیز حقینده»[۲۰] کیتابیندا اؤز دویدوغو دوشونجه‌لری ایره‌لی سورموش و یازی قایدالارینی بیان ائتمیشدیر.
سونمز وارلیق یازیچیلار هیأتی عضولریندن اولوب و یاخیندان اشتراک ائتمیشدیر. بیرسیرا یازیچیلار سؤنمزین «بابام اؤزو گله جکدیر» و «یئنی یوللار آچان داغچی» پوئمالارینی اونون سیاسی اثرلری آراسیندا اؤنملی و ده‌یرلی ساییرلار. [۲۱] همین اثرده اوخویوروق: «اوخوجولارا خاطیرلادیریق کی سؤنمزین بوتون شعرلری مضمون اعتباریله وطنین و خالقین خوشبختلییی، آزادلیغی اوغروندا مبارزه‌یه حصر اولونموشدور. شاعیرین «سؤنمز» تخلوصودا محض بونونلا باغلی‌دیر». [۲۲]
_____________________________________
[۱]بو اثر دؤنه – دؤنه چاپ اولوب و یاییلیبدیر. او جمله دن : ۱۳۷۰، ۱۳۷۳، ۱۳۷۷، و…. ایللرینده
[۲]کریم مشروطه‌چی- سؤنمز، قارانقوش یازی گؤزلر، باکی، ۱۹۸۹٫
[۳]کریم مشروطه‌چی، املامیز حقینده بیر نئچه سؤز، تهران، ۱۳۸۳٫
[۴]سؤنمز، حسرت چلنگی، تهرانریال ۱۳۸۱٫
[۵])سؤنمز، آغیر ایللر، تبریز، ۱۳۵۸، ص ۷۸٫
[۶])آغیر ایللر، تهران، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۱، ص ۲۳٫
[۷])سؤنمز، عیسانین سون شامی، تبریز، ۱۳۵۸٫
[۸]عیسانسن سون شامی، همان، ص۷۰٫
[۹]سؤنمز، شئح مونجوغو، تبریز، ۱۳۷۴، ص۱۱٫
[۱۰]سؤنمز، شئح مونجوغو، ص۲۴٫
[۱۱]) سؤنمز، شئح مونجوغو،، تبریز، ۱۳۷۴٫
[۱۲])سؤنمز، آمان داغلار، تبریز، ۱۳۷۴٫
[۱۳])سؤنمز، کریم مشروطه‌چی، شئه مونجوغو و آمان داغلار، تهران، ۱۳۸۱٫
[۱۴])همان، ص ۴۴٫
[۱۵]) سؤنمز، همان، ص ۱۲۷٫
[۱۶])سؤنمز، حسرت چلنگی، تهران، ۱۳۶۶٫
[۱۷])سؤنمز بو کیتابیندا باکی سفری‌نین قیدلرینی قلمه آلاراق، شاعیرلرله ده مشاعیره‌یه قاتیلیر. او جملهدن نبی خزری، زلیم خان یعقوب، صابر رستم خانلی، ناظم رضوان، حکیمه بلوری، ماهرخ مراداوا، بالاش آذر اوغلو، مدینه گولگون، نریمان حسن زاده، میرزا ابراهیم اف، رضا آنار، سهراب طاهر، بختیار وهاب زاده، مهمان علی یف و باشقا شاعیر و عالیم‌لرله گؤروشوب، اونلارلا شهر اتحاف ائدیب، اونلاردان جاواب آلمیشدیر.
[۱۸]سژنمز، حسرت چلنگی، ص۳۳٫
[۱۹])مصاحبه، محمدرضا هیئت و سؤنمزین حیدربابا حقینده، دانشیقلاری، وارلیق درگی‌سی‌نین اؤزه‌ل یاییملاری، تهران، ۱۳۸۰٫
[۲۰])کریم مشروطه‌چی، املامیز حقینده، تهران، ۱۳۸۳٫
۱) جنوبی آذربایجان شعری آنتالوژیسی، جیلد ۴، باکی، ۱۹۹۴ ، ص ۱۴۶ .
۲) همان.
